1, 2. (a) Gin chandruoge mage ma nyalo yudo joma onge gi ritruok? (b) Ang’o momiyo ber ka wanono kido mar ritruok e ndalo ma wadakiegi?

RITRUOK en kido ma Jehova Nyasaye e ma nyalo konyowa bedogo. (Gal. 5:22, 23) Jehova kende e ma nyalo nyiso kidono e yo makare chuth. Dhano duto to orem, kendo ok ginyal nyiso kidono e yo makare chuth. Kuom adier, chandruoge mang’eny ma yudo dhano e kindewagi biro nikech gionge gi kido mar ritruok. Nikech ng’ama onge ritruok ok ochanore e yo maber, yot mondo olew timo gik mochuno kata onyalo riyore gi gigo dakika mogik. Mano nyalo miyo kik odhi maber e skul kata e tich. Bende, ng’at ma onge ritruok nyalo hero ayany, mer, kod dhawo. E wi mago, kendne nyalo kethore, onyalo donjo e gope, inyalo tere e jela, onyalo bedo gi parruok mang’eny, onyalo yudo tuoche ma biro nikech terruok, kendo yudo ich ao yaye, kaachiel gi chandruoge mamoko.​—Zab. 34:11-14.

² Nenore maler ni joma onge gi ritruok yudo chandruoge mathoth, kendo gikelo chandruok ne jomamoko bende. Gima lit en ni joma onge gi kidono medo mana bedo mang’eny. Kopim nonro moko ma ne otim e higni mag 1940 gi ma notim machiegnini, oseyud ni joma nigi kido mar ritruok tinde nok ahinya. Mano ok kawwa gi wuoro nikech Muma nokoro ni achiel kuom gik ma ne dhi nyiso ni wadak e “ndalo mag giko,” en ni ji ne dhi bedo “joma onge ritruok.”​—2 Tim. 3:1-3.

3. Ang’o momiyo Jokristo onego otim kinda mondo gibed gi kido mar ritruok?

 ³ Ang’o momiyo onego itim kinda mondo ibed gi kido mar ritruok? En nikech weche ariyo madongo. Mokwongo, osefwenyore ni joma oritore, ma hore, kendo ma ok mbwakni bedoga gi chandruoge matin. Mano miyo winjruok ma ni e kindgi gi jomamoko bedo maber, igi ok wang’ piyo, kendo ok gibed gi parruok mokalo tong’. Mar ariyo, mondo wabed osiepe Nyasaye, nyaka wabed gi ritruok. Joma sudo machiegni gi Nyasaye nyaka bed joma loyo tembe, kendo ma geng’o gombo maricho kod ich-wang’. Kaka Adam gi Hawa nolwar nyiso maler adiera mar wachno. (Cha. 3:6) Mana kaka Adam gi Hawa, ji mang’eny oseyudo chandruok modhuro nikech gionge gi ritruok.

4. En ang’o ma nyalo jiwo joma samoro yudo ka bedo gi kido mar ritruok teknegi?

⁴ Onge dhano moro amora sani ma nyalo wacho ni en oritore e yo makare chuth. Jehova ong’eyo kaka wakedo matek mondo wabed gi ritruok, kendo oikore konyowa mondo walo nyawo ma wan-go. (1 Ru. 8:46-50) Nikech Jehova en osiep madier, ojiwo joma gombo tiyone ma samoro yudo ka bedo gi kido mar ritruok teknegi. We wanon ane kaka Jehova osenyiso ni en gi kido mar ritruok. Bang’e, wabiro nono puonj ma wanyalo yudo kuom jotich Nyasaye machon ma ne nigi kido mar ritruok kod ma ne onge gi kidono. Bende, wabiro neno gik ma wanyalo timo mondo wamed bedo gi kido mar ritruok.

5, 6. En ranyisi mane ma Jehova ketonwa e wi nyiso ritruok?

⁵ Jehova nyiso kido mar ritruok e yo makare chuth nikech yorene duto ni kare. (Rap. 32:4) Wan to wan joma orem. Kata kamano, mondo wang’e maber tiend ritruok, ber mondo wanon kaka Jehova osebedo ka nyiso kidono. Mano biro miyo waluw ranyisine e okang’ momedore. Gin kinde kaka mage ma Jehova nonyisoe kido mar ritruok?

⁶ Par ane kaka Jehova ne onyiso kido mar ritruok e kinde ma Satan ne ong’anyone gi wang’ teko. Mano ne en gima ne dwarore ni okawne okang’ mapiyo. Nyaka bed ni gima Satan notimono nomiyo i malaike ma nomakore gi Nyasaye owang’ matek. Samoro in bende iyi wang’ kineno chandruoge ma dhano yudo nikech Satan. Kata kamano, Jehova ne ok orikni kawo okang’. Ne otimo mana gima ne owinjore gi ng’anyono. Osebedo kohore sama orieyo weche ma Satan nochocho, kendo ok otim mirima piyo, kendo oseweyo thuolo malach mondo okal. (Wuok 34:6; Ayub 2:2-6) Nikech ang’o? Achiel kuom gik momiyo en ni ok odwar ni oketh ng’ato ang’ata, to “odwaro ni ji duto ochop kama gilokoe chunygi gia e richo.”—2 Pet. 3:9.

7. Yo ma Jehova nyisogo kido mar ritruok puonjowa ang’o?

⁷ Yo ma Jehova nyisogo kido mar ritruok puonjowa ni wan be onego wapar matut ka pok wawuoyo kata kawo okang’ moro amora. Ok onego wabed joma mwomore. Sama dwarore ni itim gimoro maduong’, kaw thuolo moromo mondo ipar wachno matut ka pok itimo gimoro amora. Lem mondo Nyasaye omiyi nyalo mar rito lewi kendo timo gima owinjore. (Zab. 141:3) Sama iyi owang’, yot ahinya mondo iwach gima ok owinjore kata itim gima rach. Nitie kinde ma waduto waseywago ang’e nikech weche ma ne wawacho kata gik ma ne watimo ka wamwomore.​—Nge. 14:29; 15:28; 19:2.

8. (a) Ere kama wanyalo yudoe ranyisi mabeyo mag joma nonyiso ritruok? (b) En ang’o ma nokonyo Josef mondo okaw okang’ mowinjore ka ne chi Potifar sere? (Ne picha ma ni e chak sulani.)

⁸ Gin ranyisi mage ma ni e Muma ma nyiso gimomiyo dwarore ni wabed gi ritruok?  Nitie ji mang’eny ma Muma wuoyo kuomgi ma nonyiso kido mar ritruok kata sama ne gikalo e tem. Achiel kuomgi ne en Josef wuod Jakobo. Ne onyiso ritruok e kinde ma ne otiyo e od Potifar ma ne en jatend-jorit mag Farao. Chi Potifar noneno kaka Josef ne en wuoyi ma ‘jachia kendo ma dende ne long’o,’ mi nochako sere. Ang’o momiyo Josef ne ok oyie terore gi chi Potifar kata obedo ni dhakono ne saye pile ka pile? Nyaka bed ni nokawo thuolo mar paro matut kuom gik ma ne nyalo timorene kapo ni nonyalo podho e obadhono. Kendo ka ne ochopo kama ne ok onyal geng’o dhakono, noringo oa kanyo. Josef nowacho niya: “Danyal nade timo richo maduong’ni, kendo ketho kuom Nyasaye?”​—Cha. 39:6, 9; som Ngeche 1:10.

9. Ang’o monego itim mondo ikwed tembe?

⁹ Ranyisi mar Josef puonjowa ang’o? Opuonjowa ni sama waromo gi tem ma dwaro ni waketh chik Nyasaye e yo moro amora, kik wayie. Nitie Joneno moko ma kinde machon ne timo timbe maricho kaka chiemo ahinya, mer, madho ndawa, tiyo gi yedhe ma mero ji, chode, kod mamoko. Kata mana bang’ ka osebatisgi, gombo marichogo pod nyalo chier. Sama gombo mar timo gik maricho obironi, kaw thuolo mondo ipar matut kuom rach ma nyalo betie ka ok iritori maber. Bende, tem paro chon kuom tembe minyalo romogo, kendo ing’ad chon gima ibiro timo ka tembego osieko. (Zab. 26:4, 5; Nge. 22:3) Ka po ni iromo gi tem moro, wuo gi Jehova mondo omiyi rieko mar kwedo temno kendo okonyi ibed gi ritruok.

10, 11. (a) En tem mane ma Jokristo mang’eny ma rowere romogo e skul? (b) Ang’o ma nyalo konyo Jokristo ma rowere mondo gikwed tem mar donjo e timbe maricho?

¹⁰ Jokristo ma rowere bende romo gi tembe ma chal gi ma Josef noromogo. Ne ane ranyisi mar Kimberly. Joklasgi nohero timbe mag nindruok ahinya, kendo ne gihero goyo mbaka e wi kaka ne ginindore e giko juma. Kimberly to ne onge gi mbekni ma kamago. Owacho ni bedo mopogore gi jomamoko ne miyo joklasgi “ok dware kendo ne ginene kaka ng’ama otarore” nikech noonge gi osiepne ma wuoyi. Kata kamano, Kimberly ne oriekore nikech ne ong’eyo maber ni aola mag rowere nyalo kelo nindruok e yo mayot. (2 Tim. 2:22) Joskundgi ne japenje ka be noseganindo gi wuoyi moro amora. Mano ne miyega thuolo mag leronegi gimomiyo ok nonyal timo gima kamano ka pok okende. Wamor ahinya gi rowere ma Jokristo ma temo matek mondo gikwed tem mar donjo e timbe mag nindruok, kendo Jehova bende mor kodgi sidang’!

¹¹ Muma wuoyo bende kuom joma ne ok obedo gi ritruok mi gidonjo e obadho mar terruok. Bende, onyisowa gik maricho ma nyalo yudo ng’ato ka odonjo e timbe ma kamago. Ng’ato ang’ata ma romo gi tem ma chal gi ma Kimberly noromogo onego opar matut kuom rawera moro ma ok riek ma iwuoyo kuome e Ngeche sula mar 7. Par bende gima Amnon notimo kod gik maricho ma timneno ne okelo. (2 Sa. 13:1, 2, 10-15, 28-32) Jonyuol nyalo konyo nyithindgi mondo gibed gi kido mar ritruok kendo gibed mariek. Ginyalo timo mano kuom wuoyo e weche mag kisera e lamo mar joot ka gitiyo gi ndiko ma ni e paragrafni.

12. (a) Josef ne otimo ang’o mondo owetene kik fweny ni mirima nohinge? (b) Gin kinde kaka mage ma nyalo dwarore ni waritre ahinya?

¹² Nitie kinde machielo bende ma Josef ne onyiso kido mar ritruok. Ka ne en jatelo e kinde ma owetene ne odhi nyiewo chiemo e piny Misri, ne okwongo ohore ahinya ma ok ofwenyorenegi nikech ne odwaro ng’eyo ka be ne giseloko chunygi gadier. Ka ne mirima ohinge, ne odhi kama owetene ne ok nyal nenee, mi noywak. (Cha. 43:30, 31) Ka po ni Jakristo wadu otimo gimoro ma  ochwanyi, luwo ranyisi mar Josef mar bedo gi ritruok biro konyi mondo kik itim gimoro amora ma nyalo miyo iywag ang’e bang’e. (Nge. 16:32; 17:27) Ka po ni in gi wede ma ogol e kanyakla, biro dwarore ni iritri ahinya mondo kik itudri kodgi ka ok ochuno. Timo kamano ok en gima yot. Kata kamano, ng’eyo ni waluwo ranyisi mar Nyasaye kendo waluwo kaka ochikowa biro miyo timo gik mowinjore obednwa mayot.

13. Ang’o ma wanyalo puonjore kuom ranyisi mar Ruoth Daudi?

¹³ Muma wuoyo bende kuom ranyisi ma Ruoth Daudi noketo. Ne en gi teko mang’eny nikech ne en ruoth, kata kamano, ne ok otiyo gi tekono e yo marach ka ne Saulo kod Shimei ochwanye. (1 Sa. 26:9-11; 2 Sa. 16:5-10) Mano ok nyis ni kinde duto Daudi ne niga gi ritruok. Wang’eyo ni nitie kinde ma notimo richo gi Bathsheba. Bende, nitie chieng’ ma noikore dhi nego Nabal mana nikech wach chiemo. (1 Sa. 25:10-13; 2 Sa. 11:2-4) Kata kamano, pod nitie gik mathoth ma wanyalo puonjore kuom Daudi. Mokwongo, owete ma tayo jo Nyasaye nyaka ritre ahinya mondo kik giti marach gi teko momigi. Mar ariyo, onge ng’at ma onego opar ni en otegno ma tem ok nyal lware.​—1 Kor. 10:12.

14. Ang’o ma notimore ne owadwa moro, to ang’o momiyo dwarore ni wan bende watim mana kaka notimono ka waromo gi wach ma chalo kaka mano?

¹⁴ Ang’o ma nyalo konyowa mondo wamed nyiso kido mar ritruok e okang’ momedore? Ne ane gima notimore ne owadwa moro miluongo ni Luigi. Chieng’ moro ka Luigi ne riembo e ndara, mtoka moro notuomo mtoke gi chien. Kata obedo ni derep mtokano e ma ne otimo marach, nochako yanyo Luigi korogone, kendo nodhi mondo otug dhawo gi Luigi. Luigi nolemo gi chunye kokwayo Jehova mondo okonye kik mirima loye, kendo notemo kueyo dereba machielono, to derebano nodhi mana nyime yenyo kendo dhawore. Kata obedo ni weche ne tek kamano, Luigi ne ok oyie mondo mirima omwome. Bang’ juma achiel ka Luigi ne ni e tij lendo, ne odhi neno miyo moro ma nolendone e kinde mokalo. Ne opo koyudo derebacha kanyo. Kare derebano e ma ne en chwor miyono! Derebano wiye ne okuot mi okwayo Luigi ng’wono kuom gima notimone. Nochiwore konyo Luigi luwo weche mag insuarens mondo los ne Luigi mtokane mapiyo. Ne ochiko ite e gik ma ne ipuonjo chiege e Muma, kendo en be nochiwo paro e mbakano komor ahinya. Luigi ne mor ahinya e chunye nikech nong’eyo ni ka di ne owe ritore mi ogwandre gi ng’atno chieng’ ma ne otuom mtokane, weche di ne ok obedo maber ka giromo.—Som 2 Jo-Korintho 6:3, 4.

15, 16. Ere kaka puonjruok Muma nyalo konyi in iwuon kaachiel gi joodi mondo ubed gi ritruok?

¹⁵ Puonjruok Muma e yo mong’ith nyalo konyo Jakristo mondo obed gi kido mar ritruok. Par ni Nyasaye nonyiso Joshua niya: ‘Kitabu mar chikni kik a e dhogi, to ipar wechene odiechieng’ gotieno, mondo itim duto mondik e iye. E ka nimi yoreni obed maber, kendo initi gi rieko.’ (Jos. 1:8) Ere kaka puonjruok Muma nyalo konyi mondo ibed gi ritruok?

¹⁶ Mana kaka waseneno, Muma oting’o ranyisi mang’eny ma nyiso maler ber ma yudore sama wan gi ritruok, kod rach ma betie sama waonge gi kidono. Nitie gimomiyo Jehova noyie mondo ondik wechego e Muma. (Rumi 15:4) En gima ber mondo wasom wechego, wapuonjre kuomgi, kendo wapargi matut! Sama itimo mano, tem paro kaka wechego nyalo konyi in iwuon kaachiel gi joodi. Kwa Jehova mondo okonyi tiyo gi gik ma ipuonjori e Wachne. Ka ifwenyo ni in gi nyawo e wach ritruok, yie ayiea ni in gi  nyawono, kae to lem kendo item matek mondo itim lokruok ma dwarore. (Jak. 1:5) E wi mano, tim nonro e bugewa ma lero Muma mondo iyud sula moko ma wuoyo e wi ritruok e yo malach. Sulago nyalo konyi ahinya.

17. Gin yore mage ma jonyuol nyalo tiyogo e konyo nyithindgi mondo gibed gi ritruok?

¹⁷ Ere kaka inyalo konyo nyithindi mondo gibed gi ritruok? Jonyuol ong’eyo maber ni joma tindo ok nyal bedo gi ritruok ka ok okonygi. Pile, mondo jonyuol opuonj nyithindgi kido mabeyo, gin giwegi nyaka giketnegi ranyisi maber, to mano e gima onego gitim e wach ritruok bende. (Efe. 6:4) Omiyo, kineno ka nyithindi seche moko timo gik ma nyiso ni gionge gi ritruok, nonri maber mondo ine ka be in iwuon iketonegi ranyisi maber e wach ritruok. Ng’e ni kinda mitimo e tij lendo, dhi e chokruoge mag lamo, kod tayo lamo mar joot ma ok ibari konyo kama duong’. Bende, ka nyathini kwayi gimoro ma ok ochuno ahinya kata ma ing’eyo maber ni ok dhi konye, kik iluor tame! Jehova noketo ne Adam gi Hawa tong’ ma ne onego opuonjgi miyo Jehova luor gadier. E yo ma kamano, sama jonyuol puonjo nyithindgi kendo ketonegi ranyisi maber kaachiel gi tong’ mowinjore, mano konyogi mondo gibed joma nigi ritruok. Achiel kuom gik mabeyo mogik ma inyalo puonjo nyithindi en konyogi mondo gimi Nyasaye luor kendo giher chikene.​—Som Ngeche 1:5, 7, 8.

18. Ang’o momiyo in gadier ni bedo gi osiepe mohero Jehova kelo gueth?

¹⁸ Bed ni in janyuol kata ooyo, pod onego iyier osiepeni e yo mariek. Mak osiep gi joma nyalo jiwi mondo itim gik mabeyo, mondo kik idonj e chandruok kayiem nono. (Nge. 13:20) Bedo gi osiepe mohero Jehova biro konyi mondo iluw ranyisi margi maber moriwo nyaka bedo gi kido mar ritruok. To in bende timbeni mabeyo biro jiwo osiepenigo. Ka wadhi nyime bedo gi kido mar ritruok, mano biro miyo Nyasaye oherwa, wabiro bedo gi ngima maber, kendo wabiro bedo mamor timo gik moko kanyachiel gi osiepewa moherowa kendo ma bende nigi ritruok.