1, 2. (a) Ngima dikoro chal nade ka dine bed ni onge Muma? (b) Wanyalo yudo ber mathoth e Muma ka wasome gi dhok mane?

IPARO ni ngimani dikoro chal nade ka dine bed ni onge Muma? Dine koro idak adaka ni idak, ma ikia kata kaka inyalo tayo ngimani. De koro ionge dwoko mag penjo ma in-go e wi Nyasaye, ngima, kod kinde mabiro. Bende, dine ok ing’eyo kaka Jehova osebedo ka tudore gi dhano nyaka a chon.

² Gima ber en ni ok wan e mudho ma kamano. Jehova osemiyowa Wachne ma en Muma, kendo osesingo ni Wachne nosik nyaka chieng’. Ka ne jaote Petro ndiko ne Jokristo mokwongo, nomulo weche ma ni e Isaiah 40:8. Kata obedo ni ndiko ma ni e bug Isaiah ma wawachono ok wuo e wi Muma kaka buk, wechego inyalo tigo kiwuoyo kuom ote ma ni e Muma. (Som 1 Petro 1:24, 25.) Wanyalo yudo ber mathoth e Muma ka wasome gi dhok ma walonygo maber. Joma ohero Muma osefwenyo ni mano en adier. Mano e momiyo kuom higni mang’eny mosekalo, nitie joma osenano ka gitemo loko Muma e dhok mamoko, kendo poge ne ji kata obedo ni timo mano ok osebedo mayot. Kinda ma kamano winjore gi dwach Nyasaye ma en ni, “ji mopogore opogore duto onego ores kendo gibed gi ng’eyo malong’o chuth e wi adiera.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Ang’o ma wadwaro nono e sulani? (Ne picha ma ni e chak sulani.)

 ³ E sulani, wadwaro nono kaka Wach Nyasaye osesiko kata obedo ni (1) dhok ma ji wacho lokorega, (2) lokruok ma timorega e loch mag dhano seche moko miyo dhok ma ji mang’eny ong’iyogo lokore, kendo (3) ji osekwedo kinda mitimoga e loko Muma e dhok mamoko. Nono wechegi biro konyowa nade? Gibiro miyo wamed hero Wach Nyasaye. Bende, gibiro konyowa mondo wamed hero Jal ma ne omiyowa Muma.​—Mika 4:2; Rumi 15:4.

4. (a) Ang’o ma timorega ne dhok ma ji wacho kaka kinde medo kalo? (b) En ang’o ma nyiso ni Nyasaye ok buon ji nikech dhok ma giwacho, to mano miyo iwinjo nade e chunyi?

⁴ Kaka kinde medo kalo, e kaka dhok mang’eny bende medoga lokore. Weche mitiyogo bende tiendgi lokorega kinde ka kinde. Samoro in be iparo weche moko ma tiendgi oselokore e dhou. Mano bende e gima osetimore gi dho Hibrania gi Grik ma gin e dhok ma nokwong ndikgo weche ma ni e Muma. Dho Hibrania kod Grik ma nyasani opogore mabor gi ma nitiyogo e kinde ma ne indiko Muma. Mano nyiso ni ng’ato ang’ata ma dwaro winjo tiend Wach Nyasaye nyaka som Muma moselok e dhok ma nyasani. Mano oriwo nyaka joma wacho dho Hibrania gi Grik ma nyasani. Jomoko paroga ni onego gipuonjre dho Grik kod dho Hibrania ma ne itiyogo chon mondo gisom Muma e dhok ma ne ohang ndikego tik-tik. Mano ok en gima yot kaka giparono. * Gima ber en ni Muma oselok e dhok mokalo 3,200 ka en oduto kata bethene moko. Nenore maler ni Jehova dwaro ni ‘joma odak e pinje duto, ogendni duto, dhoudi duto, gi dhok duto’ oyud ber ma ni e Wachne. (Som Fweny 14:6.) Donge ng’eyo mano miyo igombo sudo machiegni gi Nyasachwa ma ok buon ji kendo moherowa?​—Tich 10:34.

5. Ang’o momiyo Muma mar King James Version ne ber?

⁵ Lokruok ma timorega e dhok ma ji wacho mulo nyaka dhok moselokie Muma. Loko mar Muma nyalo winjore maler e kinde ma okwong goye, kata kamano, nikech dhok lokore, lokono nyalo bedo ma ok winjre mayot ne joma some bang’e. Kuom ranyisi, ne ane gima osetimore ne Muma mar King James Version. Ne okwong goye e higa mar 1611. Ne en achiel kuom Mumbni mag Kisungu ma ne ong’ere ahinya, kendo weche ma ne otigo e Mumano bang’e ne otigo ahinya e dho Kisungu ma ji ne tiyogo e kindeno. * Muma mar King James Version ne otiyo gi nying Jehova kuonde manok ahinya. Kuonde mang’eny ma nyingno nonego obedie e ndiko mag Chakruok nyaka Malaki, ne giketo “LORD” (RUOTH) mondik gi nyukta madongo. Muma mar King James Version ma ne oduog ogo bang’e ne otiyo gi “LORD” e ndiko mag Mathayo nyaka Fweny koketgi gi nyukta madongo. Mano nyiso ni joma noloko King James Version ne ong’eyo maler ni nying Nyasaye ne nitie e Ndiko mag Mathayo nyaka Fweny.

6. Ang’o momiyo wamor gi Muma mar Loko mar Piny Manyien?

⁶ Kata obedo ni King James Version ne ber kamano, bang’ higni buora, winjo tiend weche ma ne otigo e iye nochako  bedo matek nikech dho Kisungu siko ka lokore. To mano e gima osetimore gi Mumbni ma nolok e dhok mamoko. Donge wamor ahinya ni sani wan gi Loko mar Piny Manyien ma en Muma ma tiyo gi dhok ma nyasani? Muma mar Loko mar Piny Manyien sani yudore e dhok mokalo 150 ka en oduto kata moting’o Mathayo nyaka Fweny, kendo mano miyo ji mang’eny e kindewagi nyalo somo Wach Nyasaye e dhok ma gilonygo maber. Wechene moket e yo mayot miyo Wach Nyasaye chopo e chuny ji. (Zab. 119:97) To gima ber moloyo en ni nying Jehova otigo e Mumano kuonde duto monego obedie.

7, 8. (a) Ang’o momiyo Jo-Yahudi ma ne odak e higni mag 300-200 K.K.P. ne ok nyal winjo Ndiko mag Dho-Hibrania e yo maber? (b) Greek Septuagint en ang’o?

⁷ Lokruok ma timorega e loch mag dhano nyalo miyo dhok ma ji mang’eny ong’iyogo bende olokre. Jehova osetimo ang’o mondo lokruoge ma kamago kik mon ji winjo Wachne? Nitie gimoro ma ne otimore chon ma nyalo konyowa yudo dwoko mar penjono. Buge 39 mokwongo nondik gi Jo-Israel kata Jo-Yahudi. Gin e joma ne okwong mi “weche maler mag Nyasaye.” (Rumi 3:1, 2) Kata kamano, e higni mag 300-200 Ka Kristo Podi (K.K.P.), Jo-Yahudi mang’eny ne ok nyal winjo dho Hibrania. Nikech ang’o? Mano en nikech loch mar Alexander the Great ma ne en ruodh Greece (Gresia) nomedo yarore mokwako kuonde mopogore opogore e piny. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Kaka lochne ne medo yarore, e kaka dho Grik ne medo bedo dhok ma ji mang’eny wacho, moriwo nyaka Jo-Yahudi ma ne oseke kuonde mopogore opogore. Kaka Jo-Yahudi mang’eny ne medo wacho dho Grik, e kaka winjo Ndiko mag Dho-Hibrania (Chakruok nyaka Malaki) ne medo bedo matek. Ne idhi kony wachno nade?

⁸ E dier higni mag 300-200 K.K.P., nolok buge mokwongo abich ma ni e Muma e dho Grik kowuok e dho Hibrania. Buge ma ni e Muma ma ne odong’ e dho Hibrania ne otiek loki e dho Grik e higni mag 200-100 K.K.P. Buge mag Muma duto ma ne olok e dho Grik koa e dho Hibrania ne oluong ni Greek Septuagint. En e loko mokwongo tik-tik.

9. (a) Ere kaka Septuagint kod loko moko machon mag Ndiko nokonyo joma nohero somo Wach Nyasaye? (b) E Chakruok nyaka Malaki, en ndiko mane ma mori?

⁹ Septuagint nokonyo ahinya Jo-Yahudi kod jomamoko ma ne wacho dho Grik e winjo tiend weche ma ni e Ndiko mag Dho-Hibrania. Parie kaka ne gibedo mamor ka ne gisomo Wach Nyasaye kendo winje e dhok ma ne ging’eyo maber! Kaka kinde ne medo kalo, ne olok Muma e dhok mamoko kaka Syriac, Gothic, gi Latin. Kaka ji ne medo somo Ndiko Maler e dhok ma ne giwinjo, e kaka tiend wechego ne medo donjonegi, to mano ne miyo giyudo kuonde moko ma ne morogi. Mano be e gima timorenwaga sama wasomo Muma kendo winjo tiende. (Som Zaburi 119:162-165.) Adier, Wach Nyasaye osesiko kata obedo ni loch mag dhano seche moko nyalo miyo dhok ma ji ong’iyogo olokre.

10. E ndalo John Wycliffe, ang’o momiyo ji mang’eny ne ok nyal yudo Muma e dhok ma ne giwinjo?

¹⁰ Nitie kinde ma jotelo moko osetemo matek mondo gigeng’ Muma kik chop ne ji. Kata kamano, joma chunygi ni  kare osechung’ motegno e bwo akwede ma kamago. We wane ane ranyisi mar John Wycliffe ma ne odak higni 600 mokalo e piny England. Ne ohero nono Muma ahinya, kendo nodwaro ni ji te osom Muma mondo Muma okonygi. E ndalone, Jo-England mang’eny ne ok nyal yudo Muma e dhok ma ne giwinjo. Nikech ang’o? Mokwongo, bech Muma ne tek nikech Mumbni nindiko gi lwedo. Bende, ji mang’eny ne kia somo. En adier ni kinde ka kinde ne giwinjoga kisomonegi Muma e kanisa. Kata kamano, ne tek ahinya mondo giwinj tiend gik ma ne isomonegi. Nikech ang’o? En nikech Muma ma ne opwodh mondo otigo e kanisa (Vulgate) ne yudore mana e dho Latin kende. To gi e kindeno dho Latin ne dhi ka lal, kendo ne osechako ruenyo ji! Ere kaka ne inyalo konygi mondo ging’e adiera ma ni e Muma?​—Nge. 2:1-5.

11. Mumb Wycliffe nokonyo ji e yo mane?

¹¹ E higa mar 1382, John Wycliffe gi jowetene moko ne oloko Muma e dho Kisungu. Mumano ne ong’ere kaka Wycliffe Bible. Joma nohero Wycliffe nohero Mumano ahinya. Jolup Wycliffe ma nong’ere kaka Lollards ne wuotho gi tiendgi e gweng’ ka gweng’ e piny England duto ka gikonyo ji ng’eyo Wach Nyasaye. Ne gisomo ne ji kuonde moko e Muma kae to giweyonegi ndiko moko mondik gi lwedo. Kinda ma ne gitimono ne omiyo ji ochako hero Wach Nyasaye kendo.

12. Jotend dinde mag miriambo nokawo nade kinda ma Wycliffe gi jolupne ne timo?

¹² Jotend dinde mag miriambo nokawo wachno nade? Ne gisin gi Wycliffe, Muma ma noloko, kod joma nohere. Bende, ne gisando Lollards kendo ne gimanyo Mumb Wycliffe duto ma ne ginyalo yudo, kae to ne gikethogi. Kata mana bang’ ka Wycliffe nosetho, ne oland ni ne en ng’ama ne kwedo puonj mag kanise. Kata obedo ni ng’ama osetho ok nyal mi kum, jotend din nogolo choke Wycliffe e bur mi giwang’o, mi giwito buch chokege e aora ma niluongo ni Swift. Kata kamano, Kanisa ne ok nyal tieko gombo ma ji ne nigo mar somo Wach Nyasaye kendo winjo tiende. Higni moko buora ma noluwo, ji mang’eny e pinje mag Ulaya nochako riwo lwedo tij loko Muma e dhok ma ji ne winjo kendo pogogi.

13. En wach mane ma wan-go gadier, to ng’eyo mano tego yiewa e yo mane?

¹³ Jokristo ok onego opar ni loko mar Septuagint, Mumb Wycliffe, King James Version, kod loko mamoko duto mag Muma ne okudh gi much Nyasaye. Ka wanono histori mag loko mopogore opogore mag Muma mosebetie, mano miyo wabedo gadier kuom wachni: Mana kaka Jehova ne osesingo, wachne siko nyaka chieng’. Donge ng’eyo mano miyo wabedo gi yie ni weche mamoko duto ma Jehova osesingo biro timore?​—Jos. 23:14.

14. Nono Muma miyo wamedo hero Nyasaye e yo mane?

¹⁴ Mopogore gi jiwo yiewa, nono kaka Muma osesiko kuom higni mang’eny miyo wamedo hero Jehova ahinya. * Jehova oherowa kendo odwaro ni opuonjwa mondo wayud konyruok. Mano e momiyo nomiyowa Wachne ma siko nyaka chieng’. (Som Isaiah 48:17, 18.) Kare ka wasefwenyo ni Jehova oherowa kamano, donge ber ka wanyiso ni wagoyone erokamano kuom here kendo luwo chikene?​—1 Joh. 4:19; 5:3.

15. Ang’o ma wabiro nono e sula ma luwo mae?

¹⁵ Nikech wamor gi Wach Nyasaye kendo wanene kaka gima duong’, onego watim duto ma wanyalo mondo weche ma ni e iye okonywa. Ang’o minyalo timo mondo somo Muma okonyi e ngimani iwuon? Ang’o ma wanyalo timo mondo teko ma Wach Nyasaye nigo oti sama wan e tij lendo? Ang’o ma owete ma puonjo ji e chokruok nyalo timo mondo gisir puonjgi gi Muma? Sula ma luwo biro konyowa yudo dwoko mag penjogo.