WECHE ma Ruoth Solomon nowacho chon-go nyiso adimba gima dhano gombo e chunye. Nikech ngima dhano chuok kendo gikone nyaka githo, ji osetemo ahinya mondo giyudie kaka ginyalo dak kuom kinde malach. Nitie sigendni mang’eny ma nyiso kaka ji osebedo ka timo gik ma giparo ni nyalo miyo gidag aming’a.

Kuom ranyisi, Gilgamesh ma ne en ruodh Sumer notemo timo mano. Nogo sigendni mang’eny ahinya e wi gik ma ji ne paro apara e wi ngimane. Achiel kuom sigendnigo ma en Epic of Gilgamesh, nowacho ni nochako wuoth mar dhi puonjore kaka nonyalo dak ma ok otho. Ne ok oyudo dwoko mi owere gi wachno.

E higni mag 400 nyaka 300 ka Yesu pok nobiro e piny, jasayans moro ma ne wuok China notemo ruwo yath moro ma ne ji paro ni inyalo tigo e miyo dhano odag aming’a. Ne en yath mimadho kendo ne oketie mercury kod gik mamoko, to wachore ni yadhno nonego joloch mathoth mag China. E Europe bende, jomoko notemo loso dhahabu e yo ma nyalo miyo oregre e dend dhano nikech ne giwacho ni dhahabu nigi gik moko ma nyalo miyo dhano odag aming’a.

E kindewagi, josayans moko molony e dend dhano timo nonro mondo gitem fwenyo gimomiyo dhano bedo moti. Mana kaka joma notemo manyo yath e piny China ka, nonro ma josayansgo osetimo pod nyiso mana ni dhano nigi gombo mar ng’eyo gima nyalo miyo kik gibed moti kendo kik githo. To be nonro ma gisetimogo osechopo kodgi kamoro?

Josayans ma nonoga kaka dend dhano tiyo wacho ni nitie weche moko 300 ma giseyudo ma gilerogo gimomiyo dhano bedo moti kendo tho. Kuom higni matin mosekalo, josayans moko osefwenyo yore ma ginyalo miyogo le moko kata dhano kik ti piyo. Nikech dongruok ma kamano, nitie joma omewo kendo ma nigi huma ma osemiyo josayans pesa mondo gitim nonro e wi gimomiyo dhano tho. Gisetimo ang’o?

Temo miyo dhano odag aming’a. Josayans moko lero ni gimomiyo dhano bedo moti luwore gi kaka telomeres mag dend dhano tiyo. Telomeres e  ma chiko kaka ng’injo (cells) mag dend dhano tiyo sama ng’ato medo dongo. Kaka ng’injogo medo nyuolore, e kaka telomeres medo bedo machieko. Gikone, ng’injo weyo nyuolore nikech koro telomeres chieko ahinya, to mano miyo dhano chako bedo moti.

E higa mar 2009, Elizabeth Blackburn kod joge ma noloyo mich nikech tijgi mar timo nonro e weche sayans nobiro gi gimoro ma ne nyalo miyo telomeres kik bed machieko piyo mondo dend dhano kik ti piyo. Kata kamano, ne giwacho e ripodgi ni telomeres kende ok e ma mi dhano dag aming’a; kochopo sama gibedo machieko, gibiro bedo abeda machieko mi wabed moti.

Timo lokruok e ng’injo mag del mondo gichak tiyo maber kendo (Cellular reprogramming). Mae en yo machielo ma josayans osetemo tiyogo kuom jomoko mondo kik gibed moti piyo-piyo. Ka ochopo kama ng’injo mag del oseti ma ok ginyal nyuolore, teko ma del nigo mar geng’o tuoche dok chien. Mano miyo del chako kuot kendo bedo gi rem ma ok rum kaachiel gi tuoche mamoko. E kinde matin mosekalo, josayans ma France nokawo ng’injo moko kuom joma oti ma moko kuomgi hikgi nosechopo 100 mi gitimonegi lokruok moko mondo gichak tiyo e yo maber kendo. Profesa moro miluongo ni Jean-Marc Lemaître ma nochung’ ne nonrono nowacho ni gima ne gitimono nyiso maler ni ka ng’injo mag dend dhano oseti, “inyalo losgi mondo gichak tiyo e yo maber kendo.”

Josayans moko wacho ni thieth ma itimo ne ji mondo kik giti ok nyal miyo gidag aming’a moloyo higni ma dhano nyalo dakgo e kindegi. En adier ni chakre higni mag 1800 e ndalowagi, higni ma dhano dakgo osebedo ka medore. Mano en nikech tinde ji orito weche mag ler, nitie yore mathoth mag geng’o tuoche ma landore, kendo nitie yedhe ma tieko tuoche moko. Josayans moko wacho ni dhano ok nyal dak mokalo higni ma ginyalo dakgo e kindegi.

Higni 3,500 mokalo, Musa ma ne en achiel kuom joma nondiko Muma nowacho niya: ‘Ndalo mag hikwa gin higni 70, to samoro gichopo higni 80 nikech teko ma ng’ato nigo; to sungagi en mana chandruok gi parruok; nimar gikadho piyo.’ (Zaburi 90:10) Kata obedo ni dhano timo kinda mondo gimed higni ma ginyalo dakgo, higni ma wadakgo pod en aena mana kaka Musa nowacho.

Mopogore gi dhano, nitie le moko ma nyalo dak kuom higni miche modhuro, kendo nitie yiende moko ma nyalo dak kuom higni alufe moko. Ka wapimo higni ma dhano dakgo kod higni ma le gi yiende ma kamago dakgo, chunywa nyalo chandore mi wapenjre ni, ‘Be nochuewa mondo wadag mana kuom higni 70 kata 80 kende?’