Be inyalo somo Muma mondik e dho Hibrania? Samoro ok inyal. Samoro pok ineno Muma mondik e dho Hibrania. Kata kamano, inyalo medo hero Muma ma in-go gie sani bang’ ng’eyo kinda ma Elias Hutter notimo mondo ogo Mumbe ariyo e dho Hibrania e higni mag 1500.

Nonyuol Elias Hutter e higa mar 1553 e taon matin miluongo ni Görlitz, ma yudore e boda mar Germany, Poland, kod Czech Republic. Hutter nopuonjore dhok ma ne iwacho Asia e Lutheran University e taon mar Jena. Ka ne en jahigni 24, nokete profesa ma puonjo dho Hibrania e Leipzig. Nikech nohero somo ahinya, ne ochako skul e taon mar Nuremberg kama ji ne nyalo puonjoree dho Hibrania, dho Grik, Latin, kod dho German kuom higni ang’wen. Mano en gima ne ok nyalre e skul kata e yunivasiti moro amora e kindeno.

E higa mar 1587, Hutter nondiko Muma mar Chakruok nyaka Malaki e dho Hibrania. Mumano ne oluong ni Derekh ha-Kodesh, ma tiende ni “Yor Tim Maler.” Nyingno ne ogol e Isaiah 35:8. Yo ma nondikgo Mumano nyiso adier kaka en Muma ma jaber. Kata kamano, gimomiyo ji mang’eny nohero Mumano en nikech tiyo kode ne yot ahinya ka ng’ato ne dwaro puonjore dho Hibrania.

Mondo wang’e gimomiyo Muma ma Hutter nondiko e dho Hibrania ne konyo ahinya, ne ane chandruoge moko ma ng’at ma ne puonjore dho Hibrania ne nyalo romogo ka ne osomo Muma mondik e dho Hibrania. Mokwongo, wechene nondik e nyukta mopogore gi ma japuonjre ong’eyo kendo ne isomogi kowuok korachwich kadhi koracham. Mar ariyo, nyukta ma ne imedo e chakruok mar wach mondiki kata e giko wach ne miyo fwenyo wachno bedo matek. Kuom ranyisi, wach ma yudore e dho Hibrania ni נפשׁ (ma iloko ni ne’phesh), tiende en “chuny.” E ndiko mar Ezekiel 18:4, kapok ondik wachno, ichako gi nyukta mar ה (ha), ma miyo wachno duto bedo הנפשׁ (han·ne’phesh). Kuom ng’at ma ok ong’iyo gi somo dho Hibrania, onyalo paro ni הנפשׁ (han·ne’phesh) en wach mopogore ahinya gi נפשׁ (ne’phesh).

Mondo Hutter ne kony joma ne opuonjo dho Hibrania, notiyo gi yo moro mariek mar ndiko weche. Ne ondiko wach maduong’ e yo mong’ong’ore, kae to wach momed e bathe ne ondiko e yo ma ok ong’ong’ore. Kuom ranyisi, ne ondiko nyukta ma ne imedo e chakruok mar wach kata e giko wach e yo mopogore. Kuom tiyo gi yorno, ne yot ne joma  puonjore fwenyo wach ma yudore e dho Hibrania kendo poge gi nyukta momedi e bath wachno, to mano ne konyogi mondo gipuonjre dho Hibrania mapiyo. Muma mar New World Translation of the Holy Scriptures​—With References bende tiyo gi yo ma kamano e weche moler piny. * Wach ma yudore e dho Hibrania ondik mong’ong’ore, to nyukta momedi e bathe ok ong’ong’. Kamano e kaka Hutter nondiko Ezekiel 18:4 e dho Hibrania, to mano bende e kaka Muma mar New World Translation of the Holy Scriptures​—With References oketogo ndikono e weche moler piny. Mano e gima pichni man malo kaegi nyiso.

Hutter bende ne ogoyo Muma moting’o Mathayo nyaka Fweny (Muma Manyien) e dhok 12 mopogore opogore. Mumano ne ogo e taon mar Nuremberg e higa mar 1599 kendo iluongega ni Nuremberg Polyglot. Hutter ne dwaro loko Mathayo nyaka Fweny e dho Hibrania nikech ne okwong ondike e dho Grik. Nowacho ni kata obedo ni nonyalo tiyo gi mwandu duto ma ne en-go mondo oyud Mumano e dho Hibrania, mano ne ok dhi nyalore. * Omiyo, en owuon e ma ne oloko Muma mar Mathayo nyaka Fweny e dho Hibrania kowuok e dho Grik. Nikech Hutter ne oketo tije mamoko duto tenge, ne otieko loko Mumano mana kuom higa achiel kende!

Muma mar Mathayo nyaka Fweny ma Hutter noloko e dho Hibrania ne ber e okang’ ma romo nade? E higa mar 1891, ng’at moro molony e dho Hibrania ma nyinge Franz Delitzsch nondiko niya: “Muma ma noloko nyiso maler kaka nong’eyo dho Hibrania e okang’ mamalo, ma en dhok ma Jokristo mang’eny ok ong’eyo kendo Mumano pod konyo ahinya e timo nonro. Mumano otiyo gi weche mowinjore ahinya mag dho Hibrania e loko dho Grik.”

Hutter ne ok obedo jamwandu nikech tich mar loko ma notimono, samoro nikech Muma ma noloko ne ok ousore mang’eny. Kata kamano, tich ma notiyo pod konyo nyaka sani. Kuom ranyisi, William Robertson ne oloso Muma mar Mathayo nyaka Fweny ma Hutter ne oloko e dho Hibrania mi ogoye e higa mar 1661 kae to Richard Caddick bende ne ogoyo Mumano e higa mar 1798. Ka ne Hutter loko Mumano kogole e dho Grik, ne oketo nying Nyasaye kuonde duto ma noyudoree. Nyinge mag telo kaka Kyʹri·os (Ruoth) kod The·osʹ (Nyasaye) ne oloko ni “Jehova” (יהוה, JHVH) e ndiko duto ma ne ogolo e Muma ma ne ondik e dho Hibrania, kod kuonde ma noneno ni nying Jehova onego obedie. Mano en gima morowa nikech kata obedo ni Mumbe mang’eny moting’o Mathayo nyaka Fweny ok oketo nying Nyasaye, Muma ma Hutter noloko to nyiso maler gimomiyo ne owinjore odwok nying Nyasaye e ndiko mag dho Grik.

Sa asaya ma isomo nying Nyasaye e ndiko mag Mathayo nyaka Fweny kata neno nyingno e weche moler piny e Muma mar Reference Bible, par Elias Hutter gi Muma mag dho Hibrania ma noloko.