Jokristo Mokwongo Kod Nyiseche mag Rumi

EI BARUA ma ne Pliny Matin, ma ne en ruoth mar Bithunia ondiko ne Trajan Jaloch mar Rumi, nowacho kama: “Ma e okang’ ma asekawo ne joma ne odonjnegi e nyima nikech gin Jokristo. Ne apenjogi kabe ne gin Jokristo, to kane giyie, napenjogi diriyo nyaka didek ka asiemogi gi kum. Kane gidhi nyime wacho ni gin Jokristo, ne achiko ni oneggi.” Korka joma ne odagi din mar Jokristo ka gikuong’o Kristo kendo gilamo kido molos mar jaloch kod kido mag nyiseche ma Pliny nokelo kar yalo bura, nondiko niya: “Ne aneno ni ber mondo awegi gidhi.”

Ne osand Jokristo mokwongo nikech ne gidagi lamo jaloch kod kido mag nyiseche mopogore opogore. To nade dinde mamoko ma ne nitie e Pinyruodh Rumi? Nyiseche mage ma ne ji lamo, to Jo-Rumi ne neno nyisechego nade? Ang’o momiyo ne osand Jokristo kuom tamruok timo misango ne nyiseche mag Rumi? Dwoko mag penjogi biro konyowa ng’eyo kaka onego watim e kindegi kuom weche machal kamago mamulo makruokwa gi Jehova.

Dinde ma ne Nie Bwo Pinyruodh Rumi

Nyiseche mopogore opogore ma ne ji lamo e bwo Pinyruodh Rumi ne ng’eny, mana kaka dhok koda kit timbe anyuola mopogore opogore ma ne nitiere kuno. Kata obedo ni din mar Jo-Yahudi ne en din mawendo ne Jo-Rumi, ne giyie kode, kendo ne girite. Nyadiriyo odiechieng’ kodiechieng’ ei hekalu mar Jerusalem, nyirombe ariyo kod rwath nichiwo kaka misango ne Kaisar koda ne piny Rumi. Jo-Rumi ne ok odewo kabe misengnigo ne moro nyasaye achiel kata nyiseche mang’eny. Gima ne gidewo ne en ni gima ne gitimono ne nyiso maler ni Jo-Yahudi ne omakore gi kit lamo mar Jo-Rumi.

Lamo mag nyiseche manono mopogore opogore ne onya. Sigendini mochwogi mag Jo-Grik nosenya ahinya, kendo tim koro wach ne onya. Dinde ma ng’eyo korgi tek ma ne oa Ugwe ne singo ne joma ne jokanyo ngima maonge tho, yudo fweny achiel kachiel, kod sudo ir nyiseche kokalo kuom luwo kit timbe ma oseketi. Dindegi nolandore kuonde duto e bwo pinyruodhno. Dinde ma nong’ere ahinya e kinde Jokristo mokwongo ne gin malamo nyiseche mag Misri, Serapis, kod Isis madhako, Atargatis nyasach rech madhako mar Jo-Suria, kod Mithra nyasach chieng’ mar Jo-Persia.

 Buk mar Tich Joote ei Muma nyiso maler kaka ne olwor Jokristo gi dinde malamo nyiseche manono. Kuom ranyisi, jaduong’ Kupro e bwo Rumi, nomakore gi ajuoga ma Ja-Yahudi. (Tich 13:6, 7) E gweng’ mar Lustra, ji nokawo ni Paulo kod Barnaba ne gin nyiseche mag Jo-Grik, Herme gi Zeu. (Tich 14:11-13) Kane en Filipi, Paulo noromo gi jatich manyako ma ne nigi tim koro wach. (Tich 16:16-18) E Athene, jaoteno nowacho ni, jopinyno ‘ne gin jolemo ahinya e yore moko duto.’ Ei dalano bende noyudo oseneno altar mondiki ni, ‘Ni Nyasaye Maok Ong’e.’ (Tich 17:22, 23) Joma nodak Efeso ne lamo nyasaye madhako miluongo ni Artemi. (Tich 19:1, 23, 24, 34) E chula mar Melita, ji nowacho ni Paulo ne en kaka nyasaye nikech ne ok oneno hinyruok moro kane thuol okaye. (Tich 28:3-6) E chal ma kamago, ne dwarore ni Jokristo otang’ ne gik ma ne nyalo ketho lamo margi maler.

Din mar Jo-Rumi

Kaka pinyruodh Jo-Rumi ne medo dongo, ne girwako nyiseche manyien ka gikawo ni mago ne gin nyiseche ma ne oyudo giseng’eyo ma koro ne fwenyorenegi e yo machielo. Kar ketho dinde mawelogo, joma joloch mag Rumi norwakogi kendo noyie kodgi. Omiyo dinde ma ne nie bwo pinyruodh Rumi nobedo mopogore opogore mana kaka dhok kod timbe anyuola mag joma ne odak e pinyno. Din mar Jo-Rumi ne ok dwar ni ng’ato obed gi yor lamo achiel kende. Ji ne nyalo lamo nyiseche mopogore opogore karachiel.

Maduong’ie kuom nyiseche ma ne nitie Rumi ne en Jupita, ma ne iluongo ni Optimus Maximus, tiende ni maberie kendo maduong’ie moloyo. Ne iparo ni ofwenyore e yamo, koth, mil polo, koda mor polo. Wachore ni Juno, ma nyamin Jupita kendo chiege, ma ne nigi tudruok gi dwe, ne ochung’ ne gimoro amora e ngima mon. Nyare miluongo ni Minerva ne en nyasach lweny kod gik molos gi lwedo koda mamoko.

Nyiseche ma Jo-Rumi ne lamo ne ng’eny miwuoro. Lares kod Penates ne gin nyiseche joot. Vesta ne en nyasaye madhako mar kendo. Janus ma ne en nyasaye ma nigi lela wang’ ariyo, ne en nyasach chakruok duto. Lony ka lony ne nigi nyasache. Jo-Rumi ne  lamo nyaka ka gik maonge. Pax ne rito kuwe, Salus ne rito ngima, Pudicitia ne rito bidhruok kod timbe maler, Fides ne rito ler mar kend, Virtus ne rito chir, kod Voluptas ne rito weche mor. Gimoro amora ma ne Ja-Rumi timo e lela kata ka en kende ne iparo ni ne nie bwo teko mar nyisechego. Omiyo, mondo omi ng’ato obed gi nyak maber e gima notimo, nyaka ne omor nyasaye motudore gi gino, kokalo kuom lamo, chiwo misengini, kod nyasi.

Yo achiel mar neno ka nyiseche noyie gi gimoro ne en tim dilo kata ndagla. Maduong’ie kuom timbego ne en nono i le michiwo kaka misango. Ne iparo ni kaka ne nyimbich nenore kod kaka ne gichalo ne nyiso kabe nyisechego noyie gi gima ne ng’ato dwaro timo kata ooyo.

E giko higini mag 100-200 Ka Ndalowa Podi, Rumi noyudo oseneno ni nyisechegi moko madongo ne chalre gi mag Jo-Grik—Jupita gi Zeu, Juno gi Hera, kod moko ma kamago. Jo-Rumi bende noserwako sigendini mochuogi ma ne dhi kanyachiel gi mar nyiseche mag Jo-Grik. Sigendinigo ne ok gin mag moro nyisechego ngang’, nimar gin bende ne gin gi both kod rem mana kaka dhano. Kuom ranyisi, Zeu ne inyiso kaka jabamb mon, kendo ng’ama nindore gi nyithindo, ma ne terore gi jo motho kod miparo ni ok tho. Timbe wichkuot ma nyisechego ne timo—ma ji ne thoro pako kuonde neno tuke—nomiyo joma ne lamogi paro ni gin bende ne gin gi ratiro mar donjo e timbe modwanyorego.

Nenore ni joma tin mosomo nokawo sigendinigo mana kaka ne iganogi. Moko nokawogi kaka ngero. Mano nyalo konyowa ng’eyo gimomiyo Pontio Pilato nopenjo penjo mong’ere ahinya ni “Adiera en ang’o?” (Joh. 18:38) Osekaw penjono kaka gima nyiso “paro mapile ma joma osomo ne nigo, ni temo ng’eyo gimoro gadier en mana ka nono.”

Lamo Jaloch mar Rumi

Loch mar Augusto (27 Ka Ndalowa Podi nyaka 14 E Ndalowa) ema nonyuolo tim lamo jaloch. Ahinya ahinya, e gwenge ma Ugwe ma ji ne wachoe dho Grik, thoth ji ne mor ahinya gi Augusto ma ne okelo ngima maber kod kuwe bang’ kinde malach mar lweny. Ji ne dwaro rit mochwere kuom jaloch ma ne ginyalo neno. Ne gigombo loch ma ne nyalo tieko pogruok mag din, jiwo paro mar hero pinygi, kendo riwo piny e bwo “jawarne.” Nikech mano, ji nochako kawo jaloch kaka nyasaye.

Kata obedo ni kane ongima Augusto ne ok oyie mondo ji oluonge ni nyasaye, noramo ni nyasaye madhako miluongo ni Roma Dea, ema olam. Ji nodhi nyime kawo Augusto kaka nyasaye bang’ thone. Paro mar din kod paro mar hero pinygi e gwengego, koro ne imiyo dag pinyruodhno kod jolochne. Tim manyien mar lamo jaloch, ma ne olandore bang’e e gwenge duto, nobet yo ma ji nyisogo luor kod makruokgi gi Sirkal.

Domitian, ma ne olocho chakre 81 nyaka 96 E Ndalowa, ema nobedo jaloch Rumi ma nokwongo dwaro ni olame kaka nyasaye. E kindeno, Jo-Rumi ne osepogo Jokristo kuom Jo-Yahudi kendo ne gikwedo gima ne ineno kaka din manyien. Nyalo bedo ni e kinde loch mar Domitian ema ne otueye jaote Johana e chula mar Patmo, nikech “bedo janeno mar Yesu.”—Fwe. 1:9.

Bug Fweny ne ondiki e kinde ma ne Johana ni e tuech. Ei bugno, owuoyo kuom Antipa, ma en Jakristo ma ne oneg Pergamo, kama tim lamo jaloch nogoyoe tach. (Fwe. 2:12, 13) E kindeno, nyalo bedo ni sirkandno  nosechako dwaro ni Jokristo oluw yor lamo mar din mar Sirkal. Bed ni ne en kamano kata ooyo, e kar higa 112 E Ndalowa, mana kaka ondiki e barup Trajan ma ne owuoye motelo, Pliny ne dwaro ni Jokristo ma ne ni Bithunia otim lamo ma kamano.

Trajan nopako yo ma ne Pliny ng’adogo weche ma ne okel e nyime, kendo chiko ni Jokristo ma notamore lamo nyiseche mag Rumi, onegi. Trajan nondiko ni, “Kata kamano, ka ng’ato dagi ni ok en Jakristo, kendo nyiso ayanga ni ok en, kuom lamo nyisechewa, we mondo (kata obedo ni chon ji ne chich kode) owene nikech oselokore.”

Jo-Rumi ne ok par ni din moro ne nyalo bedoe madwaro ni joge oluw mana yor lamo makende achiel. Nyiseche Rumi ne ok dwar kamano, omiyo Nyasach Jokristo to ne dwaro mano nang’o? Ne ineno ni lamo nyiseche mag Sirkal ne en mana yo ma ng’ato nyisogo ni oyie gi loch mar siasa. Omiyo, tamruok lamo nyisechego ne ikawo kaka tim ng’anjo. Kaka Pliny noneno, onge yo ma ne inyal chun-go thoth Jokristo mondo olam nyisechego. Kuom Jokristo, timo kamano ne dhi nyiso ni ok gichung’ motegno gi Jehova, kendo ng’eny Jokristo mokwongo noyiero mar tho kar mondo gidonj e tim lamo jaloch mar pinyno.

Ang’o momiyo onego wanon wachni? E pinje moko, idwaro ni jopinyno omi kido mag pinjegi luor. Kaka Jokristo, en adier ni wamiyo loch mag sirkal luor. (Rumi 13:1) Kata kamano, kochopo korka nyasi mitimo ne bendera mar piny, waluwo gima Jehova dwaro ni en kende ema olame kendo waluwo puonj ma Wachne chiwo ni, “weuru lamo nyiseche manono” kendo ni “ritreuru kuom nyiseche manono.” (1 Kor. 10:14; 1 Joh. 5:21; Nah. 1:2) Yesu nowacho niya: “Ruoth Nyasachi ema nilam, to en kende ema nitine.” (Luka 4:8) Weuru wadhi nyime makore chuth gi Nyasachwa mwalamo.

Weche manie ite mar 5]

Jokristo madier lamo Jehova kende

[Picha manie ite mar 3]

Jokristo motelo notamore lamo jaloch kata kido mag nyiseche

Jaloch Domitian

Zeu

[En mar manie ite mar 3]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Picha manie ite mar 4]

Jokristo ma ne ni Efeso nodagi lamo ma ne ji ohero mar nyasaye madhako miluongo ni Artemi.—Tich 19:23-41