Amor ni Asetiyo ne Jehova, Kata Mana e Bwo Chandruoge

Kaka iwachonwa gi Maatje de Jonge-van den Heuvel

AN JAHIGINI 98. To kuom higinigo, aseyudo thuolo mar tiyo ne Jehova kuom higini 70, to kata kamano yiena bende osebedo e bwo tem. E kinde mar Lweny mar Ariyo mar Piny, ne otera e kambi mar sand, kama chunya ne onyosre mi ochopo kama ne atimo gimoro ma ne omiyo aywago ang’e bang’e. Higini moko bang’e, ne akalo e bwo tem moro machielo malit. Kata kamano, amor ni asebedo gi thuolo mar tiyo ne Jehova kata mana e bwo chandruoge.

E Oktoba 1940, ngimana ne olokore. Ne adak Hilversum, taon moro man kilomita 24 koa Amsterdam e piny Netherlands. Pinyno ne nie bwo sirkal mar Jo-Nazi. Ne oyudo ka wan gi higini abich e kend gi chwora Jaap de Jonge, ma ne en dichwo ma dewo joode, kendo ne wan bende gi Willy, nyarwa mwahero ma jahigini adek. Ne wadak machiegni gi joot moro modhier, ma ne nyagore ahinya gi pidho nyithindgi aboro. To ema podi, ne gidak gi wendo moro ma rawera ma ne gimiyo chiemo kod kar dak. ‘Ang’o momiyo ne gimedore ting’ ma kamano e wigi?’ Nawuoro wachno. Kane ateronegi chiemo moko, ne afwenyo ni rawerano ne en painia. Ne owuoyo koda e wi Pinyruodh Nyasaye koda gweth ma Pinyruodhno biro kelo. Gik ma ne owachona ne omula ahinya mi mapiyo nono narwako adiera. E higano, ne achiwora ne Jehova mi obatisa. Higa achiel bang’ batiso, jaoda bende ne obatisi.

Kata obedo ni ne ok ang’eyo weche mathoth e wi Muma, ne ang’eyo maber ni kuom bedo Janeno, ne adonjo e riwruok ma ne ogo marfuk. Kendo ne ang’eyo ni Joneno mang’eny ne oseter e jela nikech lando wach Pinyruoth. Kata kamano, podi ne achako tij lendo mar ot ka ot, kendo an gi jaoda ne wayawo odwa kaka kar nindo ne jopainia koda jorit malworo. Odwa bende ne obedo kar kano buge malero Muma, ma ne ikelo e odwa gi owete koda nyimine moa Amsterdam. Ne gin gi ndigini mag ting’o gik mapek ma ne giting’oe buge kendo umogi gi tandarua. Mano kaka owete koda nyiminego ne nigi hera gi chir! Ne ok giluoro chiwo ngimagi nikech owetegi.—1 Joh. 3:16.

“Mama, Ibiro Duogo Piyo?”

Bang’ dweche auchiel kama bang’ kane osebatisa, polise adek nobiro e odwa. Ne gidonjo e ot ma gigoyo peksen. Kata obedo ni ne ok giyudo kama ne wajokanoe buge, ne giyudo buge moko mane wapando e bwo otanda. Gikanyono, ne giwachona ni adhi kodgi e polis stesen man Hilversum. Kane akwako nyara Willy ka agoyone oriti, ne openja ni, “Mama, ibiro duogo piyo?” Ne awachone ni, “Ee, nyathina, Mama biro duogo piyo.” Kata kamano,  ne ok ang’eyo ni dweche 18 ne dhi kadho kapok aneno nyarano kendo.

Polis moro ne otera Amsterdam ka wadhi gi gach reru mondo odhi onona. Jogo ma ne nona ne temo chuna fwenyo owete adek moa kama iluongo ni Hilversum mondo anyis ka gin Joneno mag Jehova. Ne awachonegi kama: “Ok ang’eyogi mak mana achiel kende. En jalo ma jakelonwa chak.” Mano ne en adier; nimar owadwano ne jakelonwa chak. Ne amedo kama: “Mak mana ni ka en achiel kuom Joneno mag Jehova mano to penjo monego upenje en owuon to ok an.” Kane atamora chiwo weche moko, ne gigoya e wang’a mi gitweya e sel, kendo ne giweya kanyo kuom dweche ariyo. Kane jaoda ofwenyo kama ne oterae, ne okelona lewni kod chiemo. Kae to e Agost higa 1941, ne otera e Ravensbrück—kambi mar sand mitweyoe mon kendo humbe ne rach, kilomita 80 yo masawa mar Berlin, piny Jerman.

“Bed Abeda Mamor Osiepa”

Kane wachopo kuno, ne owachnwa ni ne wanyalo dok dala ka waketo sei e barua manyiso ni waweyo yiewa. Kata kamano, ne ok aketo sei mara. Kar mano, ne ochuna ni achiw gigena kendo lonyra duk e baf, kama ne ayudoe nyiminena moko ma Jokristo moa piny Netherlands. Ne omiwa san, okombe koda ojiko kaachiel gi lep kambi motwang’ie baj miluongo ni purple triangle. Otieno mokwongo, ne oketwa kama iketoe joma otwe kuom kinde machuok. Kanyo e kama ne akwongo ywakie nyaka wuok tweya. Ne aywak ahinya kapenjora kama: “Ang’o madhi timore? Abiro dak ka nyaka karang’o?” Kuom adier, nyaka chop kanyo ne pok abedo motegno ahinya e winjruokna gi Jehova, nimar noyudo asebet e adiera mana kuom dweche manok. Pod ne nitie weche mathoth ma ne onego ang’e. Odiechieng’ maluwo e sama ne inono ka ji duto nitie, nyaminwa moro moa piny Netherlands nofwenyo kuyo ma ne an-go. Nowacho kama: “Bed abeda mamor osiepa! Donge onge gima nyalo hinyowa?”

Bang’ nono ka ji duto ne nitie, ne oterwa e kambi machielo, kama nyiminewa ma Jokristo mogwaro moa e piny Jerman kod Netherlands norwakowa. Moko kuom nyimine ma Jerman ne oyudo osedak kanyo kuom kinde mokalo higa achiel. Bedo kodgi ne otega—kuom adier, ne gimiyo abedo mamor kendo. Bende ne amor ahinya kuom neno ka kambi ma nyiminewa ne odakie, ne ler moloyo mamoko. E wi bedo maler, kambiwano ne ong’ere kaka kama ne onge timbe kaka kwelo, ayany, kata goruok. Mopogore gi chal marach ma ne wan-go e kambi, kama ne wantiere to ne chalo kaka chula moro maler molwor gi nam molil.

Kaka Ngima Mapile ne Chalo e Kambi

E kambi ne watiyo ahinya to chiemo ma ne imiyowa ne tin. Ne wachiew sa 11 okinyi, kae to matin bang’ mano ne inono ka ji duto nitie. Jorit ne ketowa gi chung’ oko kuom sa mangima, kata koth chwe kata chieng’ rieny. Sa 11 odhiambo bang’ odiechieng’ mangima mar tich matek, ne inono kendo ka ji duto nitie. Bang’e ne wamadho kado matin gi makate kae to wadhi nindo ka waol ahinya.

 Odiechieng’ kodiechieng’ mak mana Jumapil, ne atiyo e puothe, kama ne atiyoe tij kayo ngano gi msumeno mar lum, chodho mtaro, kata timo ler e od anguche. Kata obedo ni tijno ne tek kendo nolil, ne atime odiechieng’ kodiechieng’ nikech ne pod arawera kendo ne atek. Bende, wero wende moting’o weche manie Muma sama atiyo, ne tega. Kata kamano, odiechieng’ kodiechieng’ ne agombo ahinya neno chwora gi nyathina.

Ne imiyowa chiemo matin ahinya, kata kamano wan kaka nyimine, waduto ne watemo kungo chiembwa odiechieng’ kodiechieng’ mondo wayud gima dwacham Jumapil ma e kinde ma ne wayudo thuolo mar puonjore weche manie Muma. Ne waonge buge malero Muma, kata kamano ne ajawinjo nyimine motegno e yie kendo ma hikgi ogwaro ma ne oa Jerman sama ne giwuoyo e wi Wach Nyasaye. Ne watimo bende Rapar mar tho Kristo.

Chandruok, Ywago Ang’e, Koda Jip

Kinde moko ne ichikowa timo tije ma ne riwo lwedo achiel kachiel lweny mar Jo-Nazi. Nikech ne ok wariw lwedo weche siasa, nyimine duto ne otamore tiyo tijno, an bende ne anyiso chir kaka margi. Ne ikumowa kuom tuonowa chiemo kuom odiechienge mogwaro kendo ne nyaka wachung’ kuom seche mang’eny e sa nono ka ji duto nitie. Chieng’ moro, e kinde koyo, ne olornwa kuom odiechienge 40 e ot maonge gir kelo liet.

Kaka Joneno mag Jehova, ne inyisowa pile ka pile ni ibiro gonyowa mi wadog dala ka waketo sei e barua manyiso ni wakwedo yiewa. Bang’ dak higa achiel e Ravensbrück, chunya ne onyosore ahinya. Gombo mar neno chwora kod nyara nomiyo adhi ir jorit, mi akwayogi barua ma ne nyiso ni koro ne aweyo bedo Japuonjre Muma (Bible Student), mi naketo sei.

Kane nyimine ofwenyo gima ne a timono, moko kuomgi ne ochako weyo riwore koda. Kata kamano, nyimine moko moti ariyo moa Jerman miluongo ni Hedwig kod Gertrud, ne obiro ira mi giwachona ni pod gihera. Kane watiyo kanyachiel e kund nguruwe, ne olerona e yo mang’won ber mar chung’ motegno e nyim Jehova kendo kaka wanyiso ni wahere kuom makruok motegno gi yiewa. Yo ma ne gidewago ne omulo chunya ahinya. * Ne ang’eyo ni gima ne atimo ne ok kare, kendo ne adwaro ni oketh barua ma ne aketoe sei. Odhiambo moro ne awuoyo gi nyaminwa moro kuom wach ketho baruano. Nenore ni jarit moro ne owinjo mbaka ma ne wagoyo, nikech e odhiambono, apoya nono ne ogola e kambino mi odwoka gi gach reru nyaka Netherlands. Achiel kuom jotelo makanyo—mapod anyalo paro nowachona kama: “Pod in ja Bibelforscher (Japuonjre Muma), kendo ibiro siko kamano.” Ne adwoke niya: “Ee abiro siko kamano, ka en dwaro mar Jehova.” Kata kamano, podi ne aparora ni to, ‘Ere kaka anyalo ketho wach sei ma ne agoyo?’

Achiel kuom weche ma ne nie barua ma ne aketoe sei ne wacho kama: “Asingora ni ok a bi donjo ngang’ kendo e tije mag Riwruok mar Jopuonjre Muma [International Bible Students Society].” Ne ang’eyo gima ne dwarore atim! E Januar higa 1943, mapiyo bang’ dok pacho, ne achako kendo timo tij lendo. Adier ne en ni, kapo ni ne inyalo maka kendo gi Jo-Nazi kalando wach Pinyruodh Nyasaye, ne idhi miya kum mager.

Mondo wamed nyiso ni pod ne wan gi gombo mar tiyo ne Jehova ka wamakore kode, an kod jaoda ne wayawo odwa kendo kaka kar nindo mar jogo ma ne kelo buge koda jorit malworo. Mano kaka ne amor kuom yudo thuolo machielo mar nyiso hera maherogo Jehova kod joge!

Gima Lit ma ne Otimorenwa

Dweche matin kapok lweny ne orumo,  gima lit ne oyudowa. E Oktoba higa 1944, nyarwa ne obedo matuwo apoya. Tuwo mar diphtheria ne ogoyo Willy. Tuwoneno ne omedo bedo marach, mi ne otho odiechienge adek bang’e. Ne en mana jahigini abiriyo.

Lalo nyathiwa achiel kende ne okelonwa kuyo ahinya. Kuom adier, chandruoge koda tembe ma ne akaloe e Ravensbrück, ne ok nyal romre gi lit ma ne awinjo kane walalo nyathiwano. Kata kamano, e kinde mag chandruok, ne wayudo jip kuom weche manie Zaburi 16:8: “Aseketo Jehova e nyima ndalo duto: nikech en e bada korachwich, ok anayiengini.” An kod jaoda ne wan gi geno motegno kuom singo mar Jehova mar chier. Ne wanano e adiera kendo pile ne wanyiso kinda e lando wach maber. Nyaka nochopo kama jaoda ne othoe e higa 1969, ne okonya ahinya tiyo ne Jehova gi mor.

Gweth kod Mor

Kuom higini pieche mosekalo, achiel kuom gik ma osekelona mor ahinya, en riwruok machiegni gi jogo matiyo ne Jehova kuom thuologi duto. Mana kaka ne en e kinde mag lweny, kinde duto odwa ne ni thuolo ne jorit malworo koda mondegi sama gilimo kanyaklawa. Maarten Kaptein kod Nel chiege ma ne nie e tij lworo, ne odak e odwa kuom higini 13! Kane tuwo moro ogoyo Nel makoro ne odhi tho, ne abedo gi thuolo mar rite e odwa kuom dweche adek nyaka e thone. Osiep ma ne an-go kodgi koda owete gi nyimine mamoko, osekonya dak mamor gi owete e paradis mar roho, tiende ni dak gi kuwe gi hera ma wan-go sani.

Achiel kuom gik mabeyo ahinya ma ne otimore e ngimana e higa 1995, ne en gwel ma ne ogwelago e rapar moro ma ne itimo e Ravensbrück. Kuno ne aromo gi nyimine ma ne wan-go e kambi, kendo ma ne pok aneno kuom higini 50! Romo kodgi ne ojiwo chunya ahinya ma wiya ok diwilgo, kendo mano ne en thuolo majaber mar jiwruok ng’ato ka ng’ato, ka wakiyo kendo geno odiechieng’no ma joherawa mosetho ibiro chier.

Jaote Paulo wacho e Jo Rumi 15:4 ni, “kuom kinda, kendo kuom hoch mar ndikogo wabedie gi geno.” Adwoko erokamano ne Jehova kuom miya geno kaka mano, mosekonya tiyone gi mor kata mana e bwo chandruok.

[Weche moler piny]

[Picha manie ite mar 10]

Ka wan gi Jaap, 1930

[Picha manie ite mar 10]

Nyarwa, Willy, kane ojahigini abiriyo

[Picha manie ite mar 12]

E higa 1995, ne adhi e romo ma ne ojiwo chunya ahinya. An ema an e lain mokwongo, namba ariyo koa koracham