Penjo Moa Kuom Josombwa

Kane pok wang’eyo adiera, an gi chiega ne wayiero mar tiyo gi yor yudo nyithindo miluongo ni in vitro fertilization nikech ne wagombo bedo gi nyathi. Laktache ok notiyo gi kodhiwa mag nyuol ma noyudo wagolo ma oriw (embryos); moko ne okan e frij. Be onego wawe mondo omed kan-gi, koso wanyalo witogi?

▪ Ma en mana achiel kuom weche mapek monego onon gi joma okendore kapo ni gitimo yiero mar yudo nyathi e yor in vitro fertilization (IVF). Jogo mokendore ema nigi ting’ e nyim Jehova mar timo yiero mowinjore. Kata kamano, en gima nyalo konyo ahinya ka wang’eyo weche moko motudore gi yorni mitiyogo e yudo nyithindo.

E higa mar 1978, miyo moro e piny Ingeresa ema nobedo dhako ma nokwongo bedo gi nyathi ma ji mathoth luongo ni test tube baby. Noyudo ok onyal mako ich nikech ofuko mare mating’o tong’ (Fallopian tubes) ne odinore, maok ne nyal weyo nyodo mag chwore oriwore gi mare. Laktache noyang’e mogolo kuome tong’ mosetegno, ma giketo tong’no e glas moting’o pi molosne ei laboratori, kae to giriwo tong’no gi nyot chwore. Bang’ ka tong’no noseriwore mochako dongo nokete ei miyono mondo odhi nyime gi dongo. Bang’ kinde, miyono nonyuolo nyathi ma nyako. Yorni, koda mamoko machalo kaka mago, ne oluong bang’e ni in vitro (in glass) fertilization, kata ni IVF.

Kata bed ni yore ma laktache tiyogo opogore e piny ka piny, thothne yore mag IVF itimo kama: Dhako imiyo yedhe kuom jumbe moko mondo omi ofuko mating’o tong’ obi ogol tong’ mang’eny sama idwarogie. Inyalo kwa chwore mondo ochiw nyodo mage kokalo kuom tim mar tugo duong’ne. Nyodo mag chwore koselwoki, iriwo kanyachiel gi tong dhako e laboratori. Seche moko tong’ mokalo achiel inyalo riw gi nyodo mag dichwo mondo gichak loso nyathi. Bang’ ndalo achiel kata mokalo kanyo, tong’ ma noseriwka (embryo) inono adimba mondo ofweny ni mage kuomgi manyalo bedo gi rach moro, kod mage manyalo bedo gi ngima maber. E odiechieng’ mar adek, inyalo dwok tong’ moseriwgo ariyo kata adek mondo omi kapo ni moko nyalo kethore, to achiel nyalo dhi nyime dongo ma bed nyathi. Kapo ni achiel kata ariyo kuom tong’ modwokgo omako ofuko mar nyuol e yo maber, mano nyiso ni dhakono koro yach, kendo obiro nyuol bang’ kinde.

 To nade tong’ ma ne ok odwok ei miyo, moriwo nyaka moko ma ne ok beyoka? Ka owegi kamano, tong’go biro kethore. Mondo kik gikethre, tong’go inyalo ket e frij ei pi mar nitrogen. Ikanogi nikech ang’o? Kapo ni tong’ moket ei dhako ok otiyo sama itimone IVF mokwongo, tong’ mokan e frijgo inyalo tiyogo e timone IVF machielo e nengo mapiny. Kata kamano, mano miyo wabedo gi penjo moko mapek. Mana kaka dichwo gi dhako mochiwo penjoni, ji mang’eny osebedo kapenjore gima onego gitim gi tong’ modong’ mokan e frijka. Nyalo bedo ni koro ok gidwar nyithindo moko. Nyalo bedo ni dichwo gi chiege koro hikgi oniang’ kata nyalo bedo ni gionge gi pesa mar timo IVF machielo. Samoro ginyalo bedo gi luoro ni nyithindo ariyo kata adek duto biro dongo ei min-gi. * Kata samoro, achiel kuom jonyuolgo nyalo tho, kata ketho kend margi chuth ma gikendre gi jomamoko, to mano nyalo kelo tich matek kaluwore gi tong’ mapok ne otigoka. Kuom adier, wachni osechando chwo gi mon mang’eny kendo osemiyo gidhi nyime chulo pesa mag kano tong’go kuom higini.

E higa mar 2008, jatend lakteche molony e nono nyithindo manie ich, (embryologist) nondiko e gaset miluongo ni The New York Times, ni ng’enyne thoth chwo gi mon pogore e paro kuom gima onego gitim gi tong’ mokan e frij. Gasedno nowacho kama: “Chiegni tong’ 400,000 okan e frij e osiptande mopogore opogore, kendo moko pod imedo pile ka pile . . . Tong’go nyalo bet e frij kuom higini pieche kapod gibeyo, mak mana ni kapo ni olenygi, moko kuomgi jakethore.” (Wan ema wapielo wechego.) Weche mopielgo onego omi Jokristo opar matut ahinya. Nikech ang’o?

Dichwo gi dhako ma Jokristo ma weche mag IVF chando chunygi, nyalo yudo ler e wi wachno kuom ng’iyo chal moro machielo mamulo wach thieth. Nyalo chuno Jakristo mondo ong’ad paro e wi gima onego otim kapo ni achiel kuom joode manie osiptal, tuwo ahinya kendo ngimane dhi nyime mana nikech osire gi masinde mag thieth kaka masin miluongo ni ventilator makonye yweyo. Jokristo madier kawo mapek  wach manyo thieth, kaluwore gi Wuok 20:13 kod Zaburi 36:⁠9, omiyo gikawo ngima kaka gimaduong’. Awake! mar Mei 8, 1974, nowacho kama kuom wachno: “To nikech gichiwo luor kuom paro ma Nyasaye nigo ni ngima en gima ler, kendo kaluwore gi chunygi motieg gi Muma kendo kaachiel gi luwo chike mag sirkal, jogo madwaro dak kaluwore gi puonj mag Muma, ok bi yie tiyo gi euthanasia.” Euthanasia en tim mar tieko ngima jatuwo goyiem. Kata kamano, nitie chal mamoko, machuno ni masin kende ema osir ngima ng’ato. Joodgi ema nyaka yier ni obiro dhi nyime bedo e masindno kata gibiro gole e masindno.

En adier ni siro ngima ng’ato gi masin, ok chalre gi wach dichwo gi dhako motiyo gi yor IVF masani koro kodhi maggi moriw okan. Mak mana ni, paro ma lakteche nyalo miyo dichwo gi dhakono en mondo gigol tong’go e pi mar nitrogen manie frij, mondo tong’go oleny. Ka ogol tong’go e frij, to tong’go biro kethore. Dichwo gi dhako nyaka yier giwegi kabe gibiro yie gi mano.​​—⁠Gal. 6:7.

Nikech dichwo gi dhako ne ochiwore tiyo gi yor IVF mondo giyud nyathi, ginyalo yiero mar chulo nengo mar kano tong’ modong’ e frij kata ginyalo yiero mar tiyo kodgi e IVF machielo ka gidwaro yudo nyithindo mamoko bang’e. To komachielo, jomoko mokendore to nyalo yiero mar weyo dhi nyime kano tong’go e frij ka gineno timno kaka tim mar siro ngima gi masin. Jokristo ma wachni omako, nigi ting’ e nyim Nyasaye mar tiyo gi chunygi motieg gi Muma e timo yiero. Gombo margi onego obed ng’ado paro, maok bi chando chunygi bang’e, kendo tang’ mondo kik gichwany chuny jomoko.​​—⁠1 Tim. 1:​19.

Laktar moro molony e weche nyuol (endocrinology) nofwenyo ni thoth chwo gi mon “piny goyo obindi kendo wachni chochogi ahinya kaluwore gi ting’ mar ng’ado paro kuom gima onego gitim gi tong’ mokan e frij.” Notieko kowacho kama: “Kuom jo mokendore mang’eny, onge paro moro amora ma gineno ni ber.”

Nenore maler ni Jokristo madier madwaro tiyo gi yor IVF e yudo nyithindo, onego opar e yo matut ahinya kuom weche duto motudore gi teknolojini. Muma siemowa niya: “Ng’a moterore mos oneno gi moro marach mi opondo; to ng’a mariekone tin odhi adhiya, mi oneno chandruok.”​​—⁠Nge. 22:​3.

Dichwo gi dhako modak kanyachiel puonjore Muma kendo digiher ni obatisgi. Kata kamano, sirkal ok oyienegi riwo kend margi nikech dichwo ok en japinyno. Sirkand pinyno ok oyie mondo ng’at ma kamano oriw kend e pinyno nikech pod ok kwane kaka japinyno. Be ginyalo pong’o fom miluongo ni Declaration Pledging Faithfulness kae to obatisgi?

▪ Mano nyalo nenore ka gima en paro makonyo, kata kamano, Ndiko ok nyis ni mano e yo maber mar loyo pekno. Mondo okonywa ng’eyo gimomiyo, we wakwong wanon ane gimomiyo ipong’o fom mar Declaration Pledging Faithfulness, gimomiyo fomno nitie, kaka inyalo ti kode, kod kuonde mowinjore otiye kode.

Fomno oting’o weche mondiki ma jogo madwaro kendore ketoe sie e nyim joneno, kapo ni chal moko mondik piny kae omonogi kendore e yo ma chik sirkal dwaro. Ei fomno, gisingore ni gibiro siko ka gidak kanyachiel kaka dichwo gi dhako, kendo ni gibiro riwo kend margi e yo ma chik dwaro kapo ni mano biro nyalore. Kanyakla biro kwanogi kaka joma osingore e nyim Nyasaye koda e nyim dhano, ni gibiro siko ka gidak kanyachiel kaka dhako gi dichwo, kendo dakgino ibiro neno ka gima chik sirkal oyiego.

Ang’o momiyo itiyo gi fom mar Declaration Pledging Faithfulness, to itiyo kode e kinde mage? Jehova ema nochako wach mar kend kendo okawo wachno mapek ahinya. Yesu nowacho kama: “Gi ma Nyasaye oseriwo, kik dhano opogi.” (Math. 19:⁠5, 6; Chak. 2:⁠22⁠-⁠24) Nomedo wacho niya: ‘Ng’ato ma oriembo chiege, mak mana  kuom terruok, mi okendo machielo, oterore.’ (Math. 19:9) Omiyo tim mar “terruok,” kende ema nyalo miyo ng’ato oketh kend mare chuth kaluwore gi Ndiko. Kuom ranyisi, kapo ni dichwo oterore gi ng’at machielo maok chiege, chiege nyalo ng’ado mar ketho kend margi chuth kata weyo maok otimo kamano. Kapo ni chiege oketho kendno, en thuolo mar kendore gi ng’at machielo.

Kata kamano, e pinje moko, to ahinya wuon kinde machon, kanise madongo ne ok oyie gi puonjno moyang maler ei Muma. Ne gipuonjo ni kend ok nyal kethi kata ang’o matimore. Omiyo e pinje moko ma kanise ne nigi teko ahinya, chike sirkal ne ok oyie gi wach mar ketho kend chuth, kata obedo ni Yesu nowacho ni kend inyalo kethi kapo ni dichwo kata dhako oterore. E pinje mamoko, chik sirkal oyie gi wach ketho kend chuth, mak mana ni chike miluwo thoth kendo ogajore. E pinjego, ketho kend nyalo kawo higini mathoth ahinya. Chalo mana ka gima kanisa kaachiel gi sirkal “tamo” ji luwo gima Nyasaye oyiego.​​—⁠Tich 11:17.

Kuom ranyisi, joma okendore nyalo bedo ni odak e piny ma yudo barup ketho kend chuth ok yudre, kata en gima kawo higini mathoth eka mondo baruano oyudre. Kapo ni dichwo gi dhako mosetimo duto madwarore mondo giketh chuth kend margi ma ne oriw e yo makare, kendo e wang’ Nyasaye gin thuolo mar kendore gi ng’at machielo, ginyalo pong’o fom mar Declaration Pledging Faithfulness. Chenro ma kamano en gima nyiso hera kod ng’wono e kanyakla mar Jokristo manie pinjego. Kata kamano, chenrono ok onego otigo e pinje ma ketho kend en gima nyalore, kata bed mana ni luwo chike mag ketho kend en gima tek kata kawo pesa mang’eny.

Nikech ok ging’eyo gimomiyo olos fom mar Declaration Pledging Faithfulness, jomoko modak e pinje ma ketho kend nyalore, osegakwayo mondo gipong’ fomno kar chomore tir gi ting’ koda chik madwarore oluw e ketho kend.

Kaluwore gi penjo mopenj malono, dichwo gi dhako mochiwo penjono, gin joma odak e yo ma chik ok oyiego, kendo koro gidwaro riwo kend margi kaluwore gi kaka chik dwaro. Ng’ato ka ng’ato kuom ji ariyogo ok owuok e kend ma ne pok okethi e yo ma chik dwaro, omiyo gin thuolo kaluwore gi Ndiko mondo gidonj e kend. Kata kamano, dichwogni ema odak e pinyno to chik ok oyiene, kendo sirkal ok bi yie riwo kend mar ng’at manie pinye, to chik ok oyiene dak e pinyno. (E pinje mang’eny, sirkal biro yie riwo kend kata ka jogo ok oluwo chik madwarore mondo gidag e pinyno.) Kaluwore gi penjo mopenj malo kae, nitie chenro mar ketho kend chuth e pinyno. Kuom mano, pong’o fom mar Declaration Pledging Faithfulness ok en gima dwarore e pinyno. Kaluwore gi chal mar dichwo gi dhako miwuoyo kuomgi kae, ok en ni moro kuomgi dwaro ketho kend margi chuth to otamgi timo kamano. Giduto gin thuolo mar kendore. To nikech dichwo nie pinyno e yo ma chik ok oyiego, ginyalo riwo kend margi nade? Ginyalo yiero dhi e piny machielo kama chik sirkal ok bi tamogi riwo kend. Kata nyalore mondo giriw kend margi, kapo ni dichwogno oluwo chike madwarore mondo sirkal mar pinyno oyiene bedo jadak kuno.

Ee, nyalore mondo dichwo gi dhakono odag kaluwore gi chike Nyasaye kod chike mag Kaisar. (Mari. 12:17; Rumi 13:1) Wageno ni gibiro timo kamano. Bang’ mano, inyalo batisogi.​​—⁠Hib.13:4

[Weche moler piny]

[Sanduk e ite mar 15]

MAMOKO MITIMOGO IVF

Dongruok mosetim e yore mamokomag IVF,oseyawo yore mamoko maok luwore ngang’ gi dwaro mar Nyasaye kaka ondiki e Muma. Kuom ranyisi, tong dhako inyalo riwo gi nyot dichwo machielo maok chwore. Dhakono nyalo yie mondo tong’ moriwno oket e iye, mondo odongi. (Mon mokendore gi mon wetegi, seche moko jatiyo gi yorni e yudo nyithindo.) Kata dichwo nyalo chiwo nyote mondo oriw gi tong dhako machielo maok chiege, kae to ikawo tong’no (embryo) to iketo ei chiege mondo odongi.

Okang’ machielo mar IVF ma jomoko luongo ni “embryo adoption,” en ma dhako moro ting’o ich ma okaw tong’ dhako machielo koda nyot dichwo machielo maok chwore, kae to iriwo to bang’e iketone e iye mondo odongi. Yo machielo bende mitiyoe gi IVF, en sama okaw tong dhako kod nyot chwore, kae to iriwogi oko. Bang’e tong’go iketo ei dhako machielo mabiro ting’o ijno nyaka nyuol nyathi, kae to nyathino bedo mar dhako gi dichwo ma nochiwo tong’ koda nyodo. *

Yoregi duto mag nyuol ok owinjore gi Jakristo kaluwore gi chik ndiko mawacho niya: “Kendo kik ichiw nyoti ne chi ng’at ma jabuti; mondo kik ichidri nikech timo kamano.” (Lawi 18:⁠20, 29, New World Translation; Nge. 6:​29) Sama oriw tong’ kata nyodo mowuok kuom ng’at machielo maok chwori kata chiegi, mano bedo richo ma Muma luongo ni por·neiʹa, timbe mag terruok. Yorego duto gin yore mitiyoe gi fuonde mag nyuol e yo maok kare.​​—⁠Math. 5:​32; 1 Kor. 5:​11; 6:⁠9, 18; Hib. 13:4.

[Weche moler piny]

[Picha e ite mar 14]

[Blab e ite mar 14]

Jokristo ma wachni omako, nigi ting’ e nyim Nyasaye mar tiyo gi chunygi motieg gi Muma e timo yiero

[Picha e ite mar 17]