1. Ang’o manyaka watim mondo wabed gadier ni yie marwa siko kotegno?

JI MANG’ENY wacho ni ginyalo mana keto yie kuom gik ma gineno gi wang’gi. Ere kaka wanyalo konyo joma kamago mondo obed gi yie kuom Jehova? En adier ni Muma wacho ni “onge ng’a moseneno Nyasaye.” (Joh. 1:​18) Kaluwore gi wachni, ere kaka wanyalo siko ka wan gi yie motegno kuom Jehova ma en “Nyasaye ma ok ne? ” (Kol. 1:​15) Mokwongo dwarore ni wang’e puonjgo mapando adiera e wi Jehova. Kae to nyaka wang’e kaka wanyalo tiyo gi Muma mondo wakethgo puonjgo “ma mon kod ng’eyo Nyasaye.”​—⁠2 Kor. 10:​4, 5.

2, 3. Gin puonj mage ariyo mamono ji ng’eyo adiera e wi Nyasaye?

² Achiel kuom puonj mag miriambo monya ahinya ma mono ji ng’eyo adiera e wi Nyasaye en puonj mar ni gik moko nosieko kendgi. Puonjni ok luwre gi gima ondik e Muma, kendo omono ji bedo gi geno madier. Puonjno jiwo ni ngima nochakore kende. Kapo ni mano en adier, kare nyiso ni ok wanyal lero gimomiyo wan e pinyka.

³ To komachielo, moko kuom joma luongore ni Jokristo puonjo ni polo mangima koriwo nyaka pinywani koda gik mantie e iye, osebetie mana kuom higini alufe matin. Giwacho ni Nyasaye nochweyo gik moko duto mana kuom odiechienge auchiel ma moro ka moro nigi seche 24. Puonjno iluongo ni creationism. Joma oyie kuom puonjni, kwedo weche sayans ma gineno ni ok riw lwedo puonj ma giyiegono. Joma jiwo puonjno paronwa jomoko e kinde Jokristo mokwongo ma ne nigi kinda e tiyone Nyasaye, kata kamano ne “en kinda ma onge gi ng’eyo.” (Rumi 10:2) Wanyalo tiyo nade gi Wach Nyasaye e “muko” puonj mar ni gik moko nosieko kendgi koda puonj mar ni gik moko duto ne ochwe kuom ndalo auchiel moting’o seche 24?  * Wanyalo muko  puonjgo mana ka watimo matek mondo wabed gi ng’eyo makare e wi gima Muma puonjo.

4. Yie marwa onego oger kokalo kuom ang’o?

⁴ Muma puonjowa mondo waher rieko. (Nge. 10:​14) Jehova dwaro mondo yie ma waketo kuome oger kokalo kuom weche madier koda paro makare, to ok kuom pach dhano kata chike mag din. (Som Jo Hibrania 11:1.) Mondo wager yie motegno kuom Nyasaye, mokwongo nyaka wabed gadier ni Jehova nitie. (Som Jo Hibrania 11:6.) Wabedo gadier ma kamano ok mana nikech gik ma waparo apara, to nikech wanono gik madier ka watiyo gi ‘nyalo marwa mar paro.’​—⁠Rumi 12:⁠1, New World Translation.

5. Gimoro achiel manyalo miyo wabed gadier ni Nyasaye nitie en mane?

⁵ Jaote Paulo nyisowa gimomiyo wanyalo bedo gadier ni Nyasaye nitie kata obedo ni ok wanyal nene. Paulo nondiko kama e wi Jehova: ‘Nyaka a chuech piny, gik maok ne mag Nyasaye, kaka tekone mochwere, gi kite mineno kuom gik ma nochueyo, nenore ratiro.’ (Rumi 1:​20) Inyalo konyo nade ng’at ma nigi kiawa kabe Nyasaye nitie mondo oyie kod weche ma Paulo nondiko kotelne gi roho maler? Inyalo tiyo gi ranyisi maluwogi ma nenore e chwech kendo manyiso teko koda rieko ma Jachwech nigo.

6, 7. Teko ma Jehova nigo mar rito ngimawa nenore nade e yore ariyo?

⁶ Teko Jehova nenore kuom gik moko ariyo marito ngimawa. Gigo gin, kor lwasi koda teko spak molworo piny mangima (magnetic field). Kuom ranyisi, kopogore gi chiwonwa muya ma wayweyo, kor lwasi konyowa e yore mamoko. Ogeng’onwa kite madongo maringo matek e kor polo. Kite madongogo kapo ni otuomo pinywani to ginyalo ketho kama duong’ ahinya. Kata kamano sama kitego ochopo e kor lwasi machiegni gi pinywani, gijowang’ ma gileny nono. Sama giwang’, giweyo ler majaber ahinya e kor polo seche mag otieno.

⁷ Teko spak molworo pinywani bende konyo e rito ngimawa. Teko mar spakno wuok e bwo piny iye iye. E bwo piny kuno, nitie chuma maduong’ maliet mong’inore ka mpira to siko lworore. Chuma malenyno ema chiwo teko mar spak mokwako pinywani machop nyaka e kor lwasi. Teko mar spakni ema geng’o pilni mach mawuok kuom chieng’ koda liet mang’eny mondo kik hinywa. Dine bedni teko spakgo onge, chieng’ dikoro osewang’o gik moko duto mangima manie piny. Teko spakgo ema ywayo kendo tieko teko mager mawuok e chieng’. Sama mago timore, nitie pinje moko ma ji nenoga ler ma nigi rangi mopogore opogore e boche polo e seche mag otieno. Onge kiawa ni kuom adier Jehova duong’ kendo en gi “teko.” ​—⁠Som Isaiah 40:26.

8, 9. Rieko ma Jehova nigo nenore nade kuom chenro moketo mondo osir ngima?

⁸ Rieko ma Jehova nigo bende nenore kuom gik ma noketo mondo omi ngimawa odhi nyime e pinyka. Kuom ranyisi, kaw ane ni idak e taon mothung’ gi ji, to taondno ochiel gi ohinga madongo dongo to onge kaka pi maler nyalo donjo kata kaka chilo modhuro e taondno nyalo wuok. Taon machalo kamano nyalo bedo kama ochido, mang’we kendo maok owinjore ng’ato ang’ata odagie. Piny mwadakieni chalo gi taon mochiel gi ohinga. Pi maler manie iye tin ahinya, kendo onge kaka wanyalo golo oko gik mochido duto manie pinyni. Kata  kamano piny pod nyalo siro ngima chwech tara gi tara manie iye kendo tieng’ ka tieng’. Nikech ang’o? Nikech en gi nyalo miwuoro mar lwoko kendo timo ler owuon, kodwoko gigo makonyo e siro ngima.

⁹ Kuom ranyisi wanon ane muya mar oxygen. Chwech tara gi tara gamo muya mar oxygen kae to gigolo oko muya miluongo ni carbon dioxide. Kata kamano, muya mar oxygen ne pok orumoga nyaka nene, kendo kor lwasi bende pok othung’ gi muya mar carbon dioxide. Nikech ang’o? Dwoko yudore e chenro majaber miluongo ni photosynthesis. Ma en chenro mamiyo cham, alode koda yiende tiyo gi carbon dioxide, pi, ler mar chieng’, koda gik mamoko, mondo gilosgo chiemo miluongo ni carbohydrates, to sama gitimo kamano gigolonwa muya mar oxygen. Sama wagamo muya mar oxygen, wan bende wagolo muya mar carbondioxide mondo okony cham, alode kod yiende. Kuom adier, Jehova tiyo gi cham, alode koda yiende ma nochweyo maber mondo ‘ochiw ne ji duto ngima, gi muya.’ (Tich 17:25) Mano doko rieko miwuoro!

10, 11. Gin yore mage mwanyalo nenogo rieko Jehova e chwechne machalo kaka oguyo koda tik-jodongo?

¹⁰ Wanyalo neno bende rieko ma Jehova nigo e yo ma ne ochweyogo gik mangima modak e piny. Nonro mosetim nyiso ni nitie kit chwech mopogore opogore e kind milion 2 gi milion 100 e piny. (Som Zaburi 104:24.) Wabiro puonjore mana matin kuom rieko ma Nyasaye notiyogo kane ochweyo moko kuom chwechnego.

¹¹ Kuom ranyisi, nitie kit oguyo miluongo ni monarch butterfly ma obwongone rom gi dho kalam kama indikogo. To ema pod oguyono nigi nyalo koda rieko mar fuyo chiegni kilomita 3,000 kowuok e piny Kanada kodhi e bungu moro mayudore e piny Mexico, kendo ka chieng’ ema konye fwenyo yore monego oluw. Ere kaka oguyono nyalo timo mano to chieng’ bende sudo e kor lwasi? Jehova noloso obwongone matinno e yo ma kata kapo ni chieng’ osudo, to pod onyalo fwenyo kama odhiye. Par ane chwech machielo miluongo ni tik-jodongo (dragon fly). Moro kamoro kuom wengene ariyogo, nigi kiyo matindo tindo machopo 30,000. Tik-jodongo nigi obwongo matin ahinya. Kata kamano, gimoro amora makalo machiegni gi kiyo matindo tindo manie wengenego, miyo ofwenyo ni en gima nade katabed ni gino tin maromo nade.

12, 13. Ang’o minyalo wuoro kuom kaka Jehova noloso ng’injo matindo tindo mag dendwa?

¹² To gima wawuoro moloyo en kaka Jehova nochweyo ng’injo matindo tindo (cells) maloso dend gik mangima. Kuom ranyisi, dendi nigi ng’injogo machopo trilion 100. Ei ng’injo ka ng’injo, nitie gima chalo usi matin miluongo ni DNA (deoxyribonucleic acid). DNA ema oting’o weche duto machiko kaka ng’ato biro chalo, matiende ni kite, timbene koda chal mar dende.

 ¹³ DNA nyalo ting’o weche maromo nade? Watem ane pimo gram achiel mar DNA gi gima CD achiel nyalo ting’o. Wang’eyo ni CD achiel nyalo kano weche duto mayudore e diksonari achiel maduong’. Kata kamano, gram achiel kende mar DNA nyalo kano weche duto mayudore e CD trilion achiel! Wanyalo pimo wachno e yo machielo niya, ojiko achiel matin mar chai moting’o DNA motwo, nyalo kano weche moromo chweyo dhano duto modak e piny sani, kendo onyalo timo kamano nyadi 350!

14. Gik ma josayans osefwenyo e kindegi, miyo ibedo gi paro mane e wi Jehova?

¹⁴ Ruoth Daudi nowacho ni ne chal ka gima Jehova ondiko e buk, weche duto ma ne dwarore e chweyo dend dhano. Kowuoyo e wi Jehova Nyasaye, Daudi nowacho niya: ‘Wang’i noneno chakruok mar denda, fuonde duto mag denda nondik e kitapi, kaka ne ilosogi odiechieng’ kodiechieng’, kane podi gionge giduto.’ (Zab. 139:16) Wanyalo neno gimomiyo Daudi nopako Jehova kane oparo matut kaka Jehova nochweyo dende. Gik mathoth ma josayans osefwenyo kindegi miyo wamedo mana wuoro yo ma Jehova nochweyowago. Gik ma josayans medo fwenyogo bende miyo wamedo yie gi gima jandik-zaburi nowacho e wi Jehova niya: “Anagoni erokamano; nimar ne ochweya malich ma miya wuoro: tije magi gin honini; kendo chunya ong’eyo ma maber ahinya.” (Zab. 139:14) Ka kuom adier, ang’o ma dimi ng’ato tamre yie ni chwech nyisowa ayanga ni adier Nyasaye nitie?

15, 16. (a) Bugewa osekonyo ji nade mondo omed puonjore mathoth e wi chwech mag Jehova? (b) En wach mane mosemori mayudore e sula ma wiye wacho ni “Je, Ni Kazi ya Ubuni? ”

¹⁵ Kuom higini mang’eny, gaset mar Amkeni! osekonyo ji tara gi tara mondo opuonjre e wi Nyasaye kokalo kuom gik ma nochweyo. Kuom ranyisi, gaset mar Amkeni! ma Septemba 2006 ne nigi wich mawacho niya “Je, Kuna Muumba?” Gasedno ne ondiki mondo oyaw wang’ joma omakore gi puonj mar ni gik moko nosieko kendgi, kata ni chwech notimore kuom odiechienge auchiel moting’o seche 24. Nyaminwa moro ne ondiko ne ofis man Amerka e wi gasedni niya: “Kampen ma ne otim kichiwo gasedni ne odhi maber ahinya. Miyo moro nokwaya gasedego 20. En japuonj mapuonjo somo mar biology, kendo nodwaro mondo nyathi ka nyathi mopuonjo oyud gasedno.” Owadwa moro to nondiko niya: “Aselendo gi kinda ahinya chakre higini mag 1940 kendo sani hika hawo 75. Kata kamano, pok abedoga mamor e tija mar lendo kaka nyocha abedogo e dwe morumoni, kane wachiwo gaset makendeni mar Amkeni! ”

¹⁶ Chakre higa mar 2008, gasede mang’eny mag Amkeni! osebedo gi wich mawacho ni “Je, Ni Kazi ya Ubuni? ” Sulagi jiwo ahinya kaka chwech en gimiwuoro, koda kaka dhano osetemo loso gik moko e yo machal gi chwech mag Nyasaye. E higa 2010 ne wayudo brosua moro miluongo ni Uhai​—⁠Ulitokana na Muumba? mondo okonywa miyo Nyasaye duong’. Piche mabeyo koda gik mogor manie brosuano oketi mondo okonywa wamed dwoko erokamano ne Jehova kuom chwechne maber. Penjo moket e giko sula ka sula, konyo jasomo mondo opar matut kuom gima oa somo. Be isegatemo tiyo gi brosuani sama ilendo ot ka ot, ilendo e lela kata ilendo sama ok in e tij lendo?

17, 18. (a) En ting’ mane ma jonyuol nigo? (b) Be isegatiyo gi brosua mawuoyo e wi chwech sama utimo lamo maru mar joot?

¹⁷ Un jonyuol, be usepuonjoru brosua majaberni gi nyithindu seche ma utimo lamo mar joot? Ka utimo kamano, to ubiro konyo nyithindu mondo oher Jehova. Samoro ka in gi nyithindo manie sekondari,  ibiro yudo ni jopuonj temo puonjogi ni gik moko nosieko kendgi, kendo ni Jachwech onge. Josayans, jopuonj mag skul, program mag televison mawuoyo e wi chwech, jiwo ahinya ni gik moko nosieko kendgi. Inyalo konyo rowere magi mondo okwed puonj mobamno kitiyo gi brosua machielo miluongo ni, Maswali Matano Muhimu Kuhusu Chanzo cha Uhai, mabende ne wayudo e higa mar 2010. Mana kaka brosua mar Uhai​—⁠Ulitokana na Muumba?, brosua machieloni bende jiwo rowere mondo obed gi “rieko mipogogo weche mayoreyore.” (Nge. 2:⁠10, 11) Brosuano konyogi ng’eyo kaka ginyalo fwenyo kabe gik mipuonjogi e skul e wi chwech gin adier.

¹⁸ Seche moko nitie weche manyien mawacho ni josayans oseyudo choke mag gik ma ne otho chon ahinya, ka gidwaro jiwogo ni gik moko nosieko kendgi. Kata ginyalo golo ripode mawacho ni josayans oseyudo lony mar loso gimoro mabed mangima e laboratori. Brosua mar Chanzo cha Uhai, ondiki e yo ma konyo nyithi skul opar gik moko e yo makare kabe gik ma josayans wachogo gin adier. Un jonyuol, tiuru gi brosuagi mondo ukony nyithindu obed gi chir momedore, seche ma gilero gimomiyo giyie ni Jachwech nitie.​—⁠Som 1 Petro 3:​15.

19. En thuolo mane ma waduto wan-go?

¹⁹ Wanyalo puonjore mathoth e wi Jehova sama wasomo wach chwech ei bugewa mwayudo e riwruok mar oganda Jehova. Magi duto miyo wabedo gi siso mar dwaro pako Jehova gi chunywa duto. (Zab. 19:​1, 2) Mano kaka wan gi thuolo majaber mar miyo Jehova, Jachwech mar gik moko duto luor gi duong’ mowinjore oyudi!​—⁠1 Tim. 1:​17.