CHIENG’ moro kane miyo moro oyawo dhoode gokinyi mang’ich, noneno gimoro matin mobo koket e dhoode. Nokwanye, mong’iyo koni gi koni to ok noneno ng’ato ang’ata machiegni kanyo. Nyakabed ni ng’ato noketo gino kanyo gotieno. Noelo bath gino matin kae to odok e ot piyo moloro dhoot. Nodok e ot mapiyo nikech ang’o? Gima ne obono noting’o buge malero Muma ma ogo marfuk! Noketo bugego e kore, kae to olemo gi chunye kodwoko ne Jehova erokamano ahinya kuom miye chiemb chuny.

Gik ma kamago ne jatimore ahinya e piny Jerman e higini mag 1930. Bang’ kane Jo-Nazi okawo loch e higa mar 1933, tij Joneno mag Jehova ne ogo marfuk chiegni e piny Jerman duto. Richard Rudolph * masani jahigini 100 gi wiye wacho niya: “Ne wan gadier e chunywa ni tij lando nying Jehova ne ok nyal geng’ gi chik ma dhano ema oketo.” Omedo wacho niya: “Yo achiel maduong’ ma ne watiyogo e puonjruok kendo ng’eyo kaka onego wati tij lendo ne en kokalo kuom bugewa malero Muma. Kata kamano, koro ok ne yot yudo bugego nikech marfukno. Ne wawuoro ni koro wadhi timo nang’o.” Richard nofwenyo ni nonyalo konyo mondo owete gi nyimine oyud bugego kotiyo gi yo moro makende. Ne odhi tiyo tijno ka en e tipo mag gode.—Bura 9:36.

Kiwuok e dho aora miluongo ni Elbe (kata Labe) kiidho malo, ibiro chopo e wi gode miluongo ni Giant Mountains (Krkonoše), masani nie tong’ e kind pinje mag Czech kod Poland. Kata obedo ni godego gin mana fut 5,250 (mita 1,600), gisebedo ka chula manie chuny piny Ulaya. Pe machopo fut 10 (mita 3) thoro umo hoho man e kind godego kuom nus higa. Joma wuotho e hohono kaok otang’, to nyalo po ka ong’weng’o mapek oumogi e wi godego.

Godegi osebedo kaka tong’ e kind ogendini kata pinje mopogoore opogore kuom higini miche. Ok  nosebedo mayot mondo sirkal oor polise onon gima dhi nyime e godego nikech chopo e wi godego ok yot. Kuom mano e kinde machon ji mathoth ne kalo gi mwandu e wi godego ka sirkal ok ong’eyo. E higini mag 1930, kane gode mag Giant Mountains obedo tong’ e kind pinje mag Czechoslovakia gi Jerman, Joneno mag Jehova nochako luwo apaya ma joma ne pondo gi mwandu chon ne luwo. Ne gichako luwo apayago nikech ang’o? Mondo giomgo buge malero Muma ka gigologi kuonde ma ne giyudore mayot. Richard mapod ne en rawera e kindego, ne en achiel kuom Joneno ma ne omo bugego.

Richard paro kindego kowacho niya: “Giko juma, ne wajodhi idho godego ka wan e grube moting’o owete marowere abiriyo abiriyo kata mokalo kanyo ka warwakore ka joidh got. Ka wan Jerman, ne jakawowa chiegni seche adek mondo wang’ad godego eka wachop Špindlerův Mlýn”—otel mayudore mail 10 (kilomita 16.5) kisedonjo Czechoslovakia. Ndalogo, Jo-Jerman mang’eny nodak e alworano. Achiel kuomgi ne en japur moro ma ne oyie konyo owetewa. To nikech ne en gi gari miywayo gi faras mating’o jowuoth, nojating’onwa buge kogologi e taon man machiegni kama ne iweyogie bang’ ka gach reru osegologi Prague. Nojadhi gi bugego dalane kae to opandogi e lum korito owete ma ne biro ting’ogi katerogi Jerman.

Richard medo wacho niya: “Bang’ chopo e dala japurno, ne wajopong’o begewa molos e yo manyalo miyo giting’ buge mang’eny. Ng’ato ka ng’ato ne nyalo ting’o kilo 50.” Mondo gipond maber, ne gijowuotho gi mudho, kochakore podho chieng’ kae to gichopo kinyne kogwen. Ernst Wiesner, ma ne en jarit alwora e piny Jerman kindego, lero moko kuom okenge ma ne gikawo mondo kik ofwenygi. Owacho niya: “Owete moko ariyo ne telo nyime to ka giromo gi ng’ato, ne gimoko toch girieko mondo ginyiswago ni ng’ato biro. Ler mar tojno ne konyo owete modong’ chien chiegni mita 100 ma noting’o osigo mapek mondo gipond e bungu, nyaka owete ariyogo duog ma timnegi ranyisi machielo ni giwuog. Ranyisigo ne iloko juma ka juma.” Kata kamano, polise mag Jo-Jerman ma ne rwako  yunifom ma rambulu ok ema ne gipondonegi kende.

Richard medo wacho kama: “E odhiambo moro, nochuna ni nyaka ati kuom kinde malach. Omiyo ne adhi Czechoslovakia bang’e ka owete mamoko noseyomba. Piny notimo mudho gi ong’weng’o, kendo ne atetni nikech ne awuotho e koth machwe gi pe. Ne alal e kind yiende, kendo ok ne anyal yudo wang’yo kuom seche mogwaro. Thoth joidh gode osegatho nikech wang’yo orwenyogi. Naromo gi owetego okinyi mang’ich sama koro giduogo.”

Kuom higini adek kama, owete ma jochirgo ne omo buge juma ka juma. E kinde ma piny notimo baraf, ne giting’o bugego ka gitiyo gi gik molos ma ikiergo e wi baraf [skis kata toboggans]. Kinde ka kinde, chiegni owete 20 ne ng’ado tong’ godiechieng’ ka giluwo yore mag joma kier e baraf. Mondo omi ji kik chich kodgi, nyimine moko bende ne dhi kodgi. Nyiminego ne telo nyime to sama giromo gi ng’at ma gichichgo, ne gidiro ogutegi malo mondo jowadgi man chien otang’.

Ang’o ma ne timore bang’ ka owetego oseduogo gi bugego? Ne nitie chenro mar pogo bugego mapiyo ne owete. Nade? Ne iboyo bugego ka sabun, kae to iterogi e stesen mar gach reru man Hirschberg. Kae to ne iorogi kuonde mopogore opogore e piny Jerman, kama owete gi nyimine ne chiwogi e yo mariek mana kaka ne onyis e chak sulani. To kapo ni ne inyalo fweny yo ma ne gitiyogo e pogo bugego, mano ne nyalo kelo hinyruok maduong’ ne owetewago. Chieng’ moro achiel ne ofwenygi e yo ma ne ok gipar.

E higa 1936, ne ofweny kama owete ne kanogae buge machiegni gi Berlin. Moko kuom gik ma noyudi ne gin katonde adek mowuok Hirschberg kuom ng’at ma gikiya. Polise ne onono kit ndiko mondo gifwenygo ng’at ma ne pando buge kanyo kae to ne gimake. Bang’e, polisego nomako jomoko ariyo ma ne gichichgo, moriwo koda Richard Rudolph. To nikech owete nong’eyo ni omo bugego ne en ting’ maggi giduto, jomoko ne odhi nyime omo bugego kata obedo ni weche ne tek kamano.

Buge ma ne ikelo kitiyo gi bege mag joidh gode kikalogo e wi gode mag Giant Mountains, ne gin chiemb chuny ma ne dhi konyo Joneno ma Jerman. Kata kamano, yo ma ne luwo Giant Mountains ok e yo kende ma ne owetego luwo. Owete ne luwo yore mamoko bende nyaka nochopo higa 1939, kane jolweny mag Jerman omako piny Czechoslovakia mondo obed e bwogi. Joneno modak e pinje mogo tong’ gi Jerman, kaka France, Netherlands, kod Switzerland, nokawo ting’ mapekni mar tero chiemb chuny ne owetegi ma ne isando.

Ng’enywa sani nyalo yudo bugewa molos e yore mopogore opogore kendo kaluwore gi kwan ma gidwaro. Kata bed ni inyalo yudo buk manyien e Od Romo kata gole e Intanet e Websait marwa mar jw.org, donge ber kinyalo keto e paro tich ma owete timo mondo bugego oyudre? Nyalo bedo ni ok giti gi yore matek machalo kaka idho gode motimo baraf gotieno, kata kamano, en adier ni gitiyo matek ka ginyiso chuny mar chiwruok mondo iyud bugego.