1, 2. (a) En ng’ano ma Jehova nokwongo chweyo, to notiyo kode nade? (b) Ang’o manyiso ni malaike manie polo ochan maber?

JEHOVA Jachwechwa, timoga gik moko duto e yo mochanore miwuoro. Mokwongo nochweyo Yesu, Wuode ma miderma. Muma luongo Yesu ni “Wach” nikech Yesu e Jal ma Nyasaye tiyogo moloyo mondo owuo e loye. Yesu ma en Wach osetiyo ne Jehova kuom higini mang’eny, nimar Muma wacho niya: “Kar chakruok Wach ne nitie, kendo Wach bende ne ni kod Nyasaye.” Muma medo niya: ‘Wach ema nomiyo gik moko duto ochue; kendo ka onge en, onge gimoro kata achiel ma dine ochue.’ Chiegni higini 2,000 mosekalo, Nyasaye nooro Wach e pinyka ma otimo dwaro mar Wuon mare e yo maber chuth ka en dhano miluongo ni Yesu Kristo.—Joh. 1:1-3, 14.

² Kane pod odak gi Nyasaye e polo, Yesu ne tiyo gi Wuon mare kaka “jatich molony.” (Nge. 8:30) Kokalo kuom Wuodeno, Jehova nochweyo malaike mamoko tara gi tara e polo. (Kol. 1:16) Muma wuoyo e wi malaikego niya: “[Malaike] gana gi gana ne gitiyone, kendo gana apar ndalo gana apar nochung’ nyime.” (Dan. 7:10) Ndiko nyiso ni malaike tara gi tarago tiyo ne Jehova, ka gin “ogend lwenje” mochan maber.—Zab. 103:21.

3. Sulwe gi planet ng’eny maromo nade, to ochan-gi e yo mane?

³ Wanyalo wacho ang’o e wi chwech mamoko kaka sulwe gi  planet mang’eny ma dhano pok ong’eyo kwan-gi e yo malong’o? Kowuoyo e wi kwan mar sulwe ma dhano ong’eyo gie sani, gaset miluongo ni Chronicle, migoyo Houston, Texas e piny Amerka, nochiwo ripot ni nonro manyocha josayans otimo nyiso ni kwan mar sulwe kod planet nyalo chopo “sextilion 300.” Mano tiende ni indiko 3 kae to imedo nono (zero) 23 e bathe. Planet gi sulwego ochan maber e grube madongo dongo ma dho ngere luongo ni galaxies, to moro kamoro kuom galaxy oting’o sulwe koda planet bilionde kata trilionde modhuro. Thoth galaxies bende ochan e grube miluongo e dho-ngere ni clusters kendo clusters bende ochan e grube madongo miluongo ni superclusters.

4. Wang’eyo nade ni Nyasaye ochano jotichne ma tiyone e piny kae?

⁴ Ka kuom adier, malaike manie polo, koda sulwe gi planet ochan e yo maber ahinya. (Isa. 40:26) Ka en kamano, iparo ni Jehova nyalo weyo maok ochano jotichne matiyone e piny kae? Odwaro ahinya mondo wabed joma timo gik moko e yo mochanore, nikech wan gi tije mang’eny ahinya monego watimne. Kuom higini alufe mosekalo, Jehova osebedo kachano joge mondo gilame e yo mochanore, to pod otimo kamano bende e kindewagi. Nitie gik mang’eny manyiso ayanga kaka Jehova osebedo katimo kamano nikech “ok en [Nyasaye maok ochanore], to mar kuwe.”—Som 1 Jo Korintho 14:33, 40.

5. Ere kaka chenro ma Nyasaye noketo mar mondo dhano opong’ piny e paradis ne ochochi?

⁵ Kane Jehova ochweyo dhano mokwongo, nowachonegi niya: “Nyuoluru, kendo medreuru, upong’ piny, kendo ubedi gi loch kuome; kendo mondo ubedi gi teko kuom rech ma ni e nam, kendo kuom winy mahuyo e kor polo, kendo kuom gik mangima duto mawuotho e piny.” (Chak. 1:28) Jehova ok nochweyo dhano milionde mana dichiel. Adam gi Hawa ne omi thuolo mondo ginyuol nyithindo, kendo nyithindgigo bende nonego onyuolre mi gipong’ piny mangima. Nyasaye ne dwaro mondo dhano oyar tong’ mag paradis ochop e tung’ piny mangima. Kane Adam gi Hawa ok oluwo kaka Nyasaye nochikogi, chenrono ne ochochi kuom kinde. (Chak. 3:1-6) Bang’ ndalo, Jehova “noneno kaka tim maricho mag dhano nogundho e piny, kendo paro duto mar chunye ne rach pile.” Nikech mano, “piny bende nokethore e nyim Nyasaye, ma piny nopong’ gi achach.” Omiyo, Nyasaye nochano mar kelo pi ataro mondo okethgo jomaricho.—Chak. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ang’o momiyo Jehova noreso Noa? (Ne picha manie chak sulani.) (b) Ang’o ma notimore ne jogo duto ma nodagi winjo siem ma Noa ne miyogi?

⁶ Kata kamano, “Noa noyudo ng’wono e nyim Jehova” nikech “ne en ng’a makare kendo malong’o e tiengege duto.” To nikech “Noa nowuotho gi Nyasaye madier,” Jehova nochike mondo oger yie maduong’. (Chak. 6:8, 9, 14-16) Ne ogero yie ma noromo reso ngima dhano koda le. Muma nyisowa ni “Noa notimo kamano; duto ma Nyasaye nochike, kamano notimo,” kendo notiyo tijno e yo mochanore ka joode riwe lwedo, ma otieko gero yie kaka ne dwarore. Bang’ ka nosekelo gik moko duto mangima e yie kaka ne ochike, “Jehova nochiegone iye.”—Chak. 7:5, 16.

⁷ Kane Jehova oketho piny gi Ataro e higa mar 2370 Ka Ndalowa Podi, “gik mangima duto ma ne nie e piny notieki,” mak mana Noa kende gi jogo ma ne ni kode e yie. (Chak. 7:23) Ji duto manie piny sani, gin koth Noa gi yawuote kaachiel gi mondegi. To jogo duto ma ok nodonjo e yie, ne otho nikech ne gidagi winjo siem ma Noa, “jayal wach makare,” ne miyogi.—2 Pet. 2:5.

8. Ang’o manyiso ni gik moko ne ochan e yo maber e piny Israel machon kane Nyasaye ogolo chik mondo joge odonj e Piny Manosingi?

 ⁸ Higini mokalo 800 bang’ Atarono, Nyasaye nochano Jo-Israel mondo gibed ogandane. Ne gin joma ngimagi ochan maber ahinya, to ahinya wuon kodok korka wach lamo. Kuom ranyisi, mopogore gi chano mondo Jo-Israel obed gi jodolo koda Jo-Lawi mang’eny, ne nitie mon “ma ne tiyo e dho hemb chokruok.” (Wuok 38:8) Kata kamano kane Jehova Nyasaye ochiko Jo-Israel mondo odonj e piny Kanaan, tieng’no ne ok onyiso yie kuome. Omiyo nowachonegi niya: “Chutho ok unudonji e pinyno ma nakuong’orenu ni damiu udagie, mak mana Kaleb wuod Jefunne, kod Joshua wuod Nun.” Mano en nikech gin ema ne gikelo ripot maber bang’ nono Piny Manosingi. (Kwan 14:30, 37, 38) Kaluwore gi kaka Nyasaye nochiko, bang’e Musa noketo lwete kuom Joshua mondo ema ota oganda Nyasaye. (Kwan 27:18-23) Kane Joshua pok ochako tayo oganda Jo-Israel mondo odonj Kanaan, ne ojiwe kama: “Bedi gi teko kendo ma jachir: kik iluor kendo kik chunyi a: nikech Jehova Nyasachi ni kodi kwonde duto midhiyoe.”—Josh. 1:9.

9. Rahab ne nigi paro mane e wi Jehova kaachiel gi ogandane?

⁹ Adier Jehova Nyasaye ne nigi Joshua kamoro amora ma ne odhiye. Kuom ranyisi, par ane gima notimore kinde ma Jo-Israel nogoyo kambi machiegni gi Jeriko dala mar Jo-Kanaan. E higa 1473 K.N.P., Joshua nooro chwo ariyo ma gidonjo e dala mar Jeriko. Kane gin kuno, ne giromo gi Rahab dhako mandhaga. Rahab nopandogi e ode e wi tado malo, mondo joma ne oor gi ruodh Jeriko kik omakgi. Nowacho ne Jo-Israel ariyogo niya: “Ang’eyo kaka Jehova osemiyou piny . . . , niwira wasewinjo kaka Jehova nomiyo pi Nam Makwar otwo oa e nyimu . . . Kendo kaka nutimo ni ruodhi ariyo mag Jo-Amor.” Nomedo wachonegi niya: “Jehova Nyasachu, en Nyasaye e polo malo, kendo e piny mwalo.” (Josh. 2:9-11) To nikech Rahab noriwo lwedo oganda Jehova ma kindeno, Jehova norese en kaachiel gi joode kane Jo-Israel ketho dala mar  Jeriko. (Josh. 6:25) Rahab nonyiso yie, kendo nomiyo Jehova koda riwruok mare luor matut.

10. Ang’o ma Yesu nowacho ne jotend din mar Jo-Yahudi e kindene, to nikech ang’o?

¹⁰ Kane gin e bwo Joshua, oganda Jo-Israel noloyo moro kamoro kuom mier mag Jo-Kanaan. Kata kamano, ang’o ma ne otimore bang’e? Bang’ higini miche, Jo-Israel noketho chike Nyasaye nyadinwoya. Ka nochopo kinde ma Jehova nooroe Wuode e piny, timgi mar chayo chike Nyasaye kaachiel gi kwedo jonabi ne onya ahinya ma omiyo Yesu owacho ni Jerusalem ne en dala ‘minegoe jonabi.’ (Som Mathayo 23:37, 38.) Nyasaye nokwedo jotend din mar Jo-Yahudi nikech ok ne gimakore kode motegno. Omiyo Yesu nowachonegi niya: “Pinyruodh Nyasaye enogol kuomu, to enomi oganda moro ma nyago olembe mag pinyruoth.”—Math. 21:43.

11, 12. (a) Ang’o manyiso ni Jehova noweyo tiyo gi oganda mar Jo-Yahudi mochako tiyo gi riwruok moro machielo? (b) Gin jomage ma ne nie riwruok manyienno?

¹¹ Omiyo mapiyo bang’ kane Yesu osebiro e pinyka, Jehova nokwedo oganda mar Jo-Israel. Kata kamano, mano ok nonyiso ni koro ne odhi bedo maonge joge mochano maber e riwruok achiel e pinyka. Jehova nochako tiyo gi oganda machielo manyien ma ne oyie kuom Yesu Kristo kendo tiyo gi puonj ma nomiyogi. Ogandano nochakore e Pentekost 33 E Ndalowa. Chieng’no, jolup Yesu chiegni 120 noyudo ochokore kanyachiel e ot moro e dala mar Jerusalem kane “dwol nobiro apoya, koa e polo, kaka yamo maduong’ ma mor matek, mopong’o ot duto ma ne gibetie.” Kae to ‘lep mokagore machalo gi ligek mach nowuoknegi, mopiyo kuomgi ng’ato ka ng’ato. To roho maler nopong’ogi duto, mi ne gichako wuoyo gi dhok mopogore, kaka roho nomiyogi wuoyo.’ (Tich 2:1-4) Honono ne nyiso maler ni Jehova koro ne tiyo gi oganda manyien ma ne gin jolup Kristo.

¹² Chieng’ono, kwan mar joma norwako wach mobedo jolup Yesu ne gin “ji kar gana adek.” E wi mano, “[Jehova] ne medonigi jogo ma niwaro.” (Tich 2:41, 47) Jokristo mokwongo nolendo gi kinda ahinya, ma ‘wach Nyasaye olandore, kendo kwan jopuonjre man Jerusalem nomedore ahinya.’ Kata mana “ji mang’eny kuom jodolo noyie mobedo jowinj wach Yie.” (Tich 6:7) Kuom mano, ji mang’eny ma chunygi ne gombo ng’eyo adiera norwako adiera ma ne ilando gi jokanyo ma ne nie riwruok manyienno. Bang’e, Jehova notimo gimachielo ma ne nyiso ni adier oyie gi riwruogno, ka nochako rwako “joma ok jo Yahudi bende” mondo odonj e kanyakla mar Jokristo.—Som Tich Joote 10:44, 45.

13. En tich mane ma Nyasaye nomiyo riwruok mare manyien mondo otim?

¹³ Ne onge kiawa ni adier Nyasaye nomiyo jolup Kristo tich ma nodwaro ni mondo gitim. Yesu owuon noketonegi ranyisi nimar, mapiyo bang’ batiso mare, nochako tij lando wach “pinyuodh polo.” (Math. 4:17) Yesu nopuonjo jolupne mondo gin bende gitim tijno. Nowachonegi niya: “Unudok jonenona e Jerusalem, gi Judea duto, gi Samaria, kendo nyaka tung’ piny.” (Tich 1:8) Jokristo mokwongogo nong’eyo maler tich ma Kristo ne dwaro mondo gitim. Kuom ranyisi, kane gin Antiokia man Pisidia, Paulo gi Barnaba nokwero Jo-Yahudi ma jo akwede gi chir niya: “Ne onego Wach Nyasaye okwong oyalnu. To nikech udagi, mung’ado buchu uwegi ni ok uwinjoru yudo ngima mochwere, koro wadhi ir jo ma ok jo Yahudi. Nikech Ruoth nochikowa mondo watim kamano, kowacho niya: ‘Aseketi mondo ibed ler mar Ogendini, mondo ibed  gir kelo warruok nyaka tung’ piny.’” (Tich 13:14, 45-47) Chakre kinde Jokristo mokwongo, bad riwruok mar oganda Nyasaye manie pinyka osebedo kakonyo ji mondo ong’e chenro ma Nyasaye oketo mar reso ngima ji.

14. Ang’o ma notimore Jerusalem e kinde Jokristo mokwongo, to jo mage ma ne otony?

¹⁴ Thoth Jo-Yahudi ok norwako wach maber e wi Yesu, kendo ok ne gichiko itgi kane Yesu nyisogi masira ma ne chiegni yudo dala mar Jerusalem. Nonyiso jolupne niya: “Ka unune Jerusalem kolwor gi ogend lweny, eka ng’euru ni ochiegni dong’ gunda. Eka jo manie Judea mondo giringi gidhi e gode; kendo jo man Jerusalem mondo giae; kendo jo man e kuonde mokiewogo, kik gidonjie.” (Luka 21:20, 21) Weche ma Yesu nokorogi nochopo kare. Nikech Jo-Yahudi nong’anyo ne Jo-Rumi, jolweny mag Rumi kotelnegi gi Cestius Gallus nolworo dala mar Jerusalem e higa 66 E.N. Kata kamano, mapiyo nono jolwenygo nowuok, ma mano nomiyo jolup Yesu thuolo mondo gidar ka giwuok Jerusalem gi Judea. Jasomo moro miluongo ni Eusebius nowacho ni thoth Jokristogo noringo ma odhi loka mar Aora Jordan ma gichopo Pella man Perea. E higa mar 70 E.N., jolweny mag Jo-Rumi kotelnegi gi jatendgi miluongo ni Tito, noduogo moketho dala mar Jerusalem. Kata kamano, Jokristo ma nochung’ motegno ne otony nikech ne giwinjo siem ma Yesu nomiyogi.

15. Din mar Jokristo ne medo timo dongruok kata bed ni ne gikalo e pek mage?

¹⁵ Kwan mar Jokristo pod nomedore ahinya e kindego kata obedo ni Jokristo noyudo ka ngima tek, ne isandogi, kendo ne giromo gi gik mopogore opogore ma ne temo yie margi. (Tich 11:19-21; 19:1, 19, 20) To nikech Jehova ne gwedho kanyakla mag Jokristo, ne giyudo dongruok matamre gi nono.—Nge. 10:22.

16. Mondo Jokristo mokwongo odhi nyime bedo gi yie motegno kuom Nyasaye, ng’ato ka ng’ato ne onego otim ang’o?

¹⁶ Mondo omi Jokristo mokwongo ochung’ motegno e yie kendo gisik ka gin e winjruok achiel, ne dwarore ni ng’ato ka ng’ato kuomgi otim kinda. Puonjruok Wach Nyasaye adimba, dhi e chokruoge mag lamo, kod lando wach Pinyruoth gi kinda ne dwarore ahinya. Bedo modich e yore kaka mago nokonyo Jokristogo mondo orit winjruokgi gi Nyasaye kendo ne jiwogi gibed gi winjruok motegno e kindgi giwegi mana kaka watimo e kindewagi. Kanyakla mag Jokristo mokwongo ne ochan malong’o ahinya. Ne gin gi jokony-tich koda jodong-kanyakla ma noikore konyogi, kendo kanyaklago ne yudo gweth kuom tich majaber ma owetego ne timo. (Fili. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Ne en gweth maduong’ ahinya kane jorit alwora machalo kaka Paulo limo kanyaklago! (Tich 15:36, 40, 41) Bedo ni kit lamo marwa e kindegi chalre gi mar Jokristo mokwongo en gima morowa sidang’. Wamor ahinya ng’eyo kaka Jehova nochano jotichne e kinde machon kendo otimo kamano bende e kindegi! *

17. En ang’o ma wabiro puonjore e sula maluwo mae?

¹⁷ Kaka giko mar piny ma Satan oteloeni medo sudo machiegni gi kethruokne, e kaka bad riwruok mar oganda Jehova manie pinyka medo dhi nyime moloyo. Be idhi nyime wuotho kanyachiel gi riwruok mar oganda Jehova? Be isebedo kitimo dongruok e wach Nyasaye? Sula maluwo mae biro nyiso kaka inyalo timo kamano.