NE ONYUOL wuonwa e taon miluongo ni Graz, e piny Austria, e higa 1899. Ne pod en rawera e kinde Lweny Mokwongo mar Piny. Kane Lweny mar Ariyo mar Piny ochakore e higa 1939, Jo-Jerman nondike e tij lweny. Ne onege kane gigoyo lweny e piny Russia e higa 1943. Kamano e kaka nalalo babana e tho ka an mana jahigini ariyo. Omiyo ok nang’eye maber. Wachno ne litna ahinya kane ajaneno kaka thoth nyithindo mamoko e skul to ne nigi wuonegi. Bang’e ka nabedorawera, napuonjora e wi Wuonwa machielo manie polo maok nyal tho. Wachno nohoyo chunya ahinya.

Kane an jahigini abiriyo, nadonjo e riwruok moro miluongo ni Boy Scouts. Riwruogno yudore e piny mangima kendo nochake higa 1908 e piny Great Britain gi jatend jolweny miluongo ni Robert Stephenson Smyth Baden-Powell. E higa mar 1916 nochako riwruok moro miluongo ni Wolf Cubs (kata Cub Scouts) ne rowere ma pod ne tindo kaka an.

Nahero ahinya wuodhe ma ne wajobedogo e giko juma—ka wanindo e hembe, warwako yunifom, kendo wapangore ka igoyo bul. Gima nahero moloyo ne en bedo kanyachiel gi Jo-Skaut wetena, ka wawer kwalworo mach gotieno, kendo tugo e bunge. Nitie gik mathoth ma ne wapuonjore e wi chuech to mano nomiyo ahero tije Jachwechwa.

Ne ijiwo Jo-Skaut mondo obed gi timbe mabeyo pile ka pile. Mano e chik matayogi. Ne wajomosore niya, “Waikore Kinde Duto.” Wechego ne mora ahinya. E grubwa, ne nitie yawuowi mokalo 100, nusgi ne gin Jo-Katholik, nus machielo Jo-Protestant, to achiel ne en Ja-Budha.

Chakre higa mar 1920, Jo-Skaut e piny duto jobedoga gi romo kinde ka kinde miluongo ni jamborees. Ne adhi e romo mar abiriyo mar World Scout Jamboree ma ne otim Bad Ischl e piny Austria e dwe mar Agost 1951, kod romo mar ochiko ma ne otim Sutton Park machiegni gi Birmingham e piny England e dwe mar Agost 1957. E romo mar ochikono, Jo-Skaut ma dirom 33,000 mawuok e pinje kod alwora mopogore opogore 85 nobiro. E wi mano ji madirom 750,000 nolimowa moriwo nyaka Queen Elizabeth ma England. Kuoma, mano ne en riwruok mar owete e piny ngima. Ne ok ang’eyo ni kare ne adhi bedo e riwruok moro machielo maberie miwuoro mar owete madier e piny mangima kendo moting’o joma ohero Nyasaye gadier.

E higa mar 1958, noyudo achiegni tieko tiegruok mara kaka jasab welo e otel miluongo ni Grand Hotel Wiesler mayudore Graz, e piny  Austria. Kane atiegora kanyo, naromo gi jatich wadwa miluongo ni Rudolf Tschiggerl, ma nolony e tedo gik modok korka makati gi kek. En ema nokwongo lendona kama ne watiyeno. Noyudo pok awinjo gimoro amora e wi adiera. Nokwongo wuoyo koda e wi puonj mar Didek, konyisa ni mano ok en puonj mayudore e Muma. Ne aywara kode katemo nyise ni puonjno ni kare. Nahero Rudolf ahinya, omiyo natemo seme mondo oduog olem e Kanisa mar Katholik.

Rudolf, ma ne wajaluongo ni Rudi, nokelona Muma. Naramo ni an adwaro mana Muma mar Jo-Katholik. Nachako somo Mumano kae to afwenyo ni Rudi nosoyo trakt moro mogo gi Watchtower Society ei Mumano. Ne ok ayie gi wachno nikech naparo ni trakt kaka mago inyalo ndiki e yo mamiyo wechene nenore ka gima gin adiera, to samoro ok gin adiera. Kata kamano, ne ayie goyo kode mbaka e wi Muma. Rudi notiyo gi rieko kendo ne ok ochako omiya buk moro amora. Kuom dweche adek, ne wajalalore kode e mbaka mag Muma, kendo ne wajawuoyo aming’a nyaka otieno.

Bang’ tieko tiegruok mara Graz ma en taon man thurwa, mamana nochulona pesa mondo adhi nyime gi somo e skul moro ma ne tiego joma nyalo bedo jotend otel. Omiyo ne adhi e skul mayudore e taon miluongo ni Bad Hofgastein, mayudore e hoho man e kind gode mag Alps. Skundno pod notudore gi otel mar Grand Hotel ma ne ni Bad Hofgastein kendo seche moko najatiyo kuno mondo amed lony kuom gik ma nasepuonjora e klas.

Rudi notero adres mara ne ofis mar Joneno mag Jehova man Vienna, kae to ofisno nokowo adresno ne nyimine moko ariyo ma ne gin jomisonari miluongo ni Ilse Unterdörfer kod Elfriede Löhr. * Chieng’ moro ng’ama ne rwako welo e otel kama ne atiyeno, noluonga kanyisa ni nitie mine moko ariyo ma ne rita oko e mtoka. Nabwok ahinya nikech ne ok ang’eyogi kata matin. Kata kamano ne adhi mondo ane ni gin ng’a gini. Bang’e nafwenyo ni ne gin Joneno ma notiyo tij kowo buge e piny Jerman e kinde ma tij Joneno ne ogo marfuk kapok Lweny mar Ariyo mar Piny ochakore. Kata kapok lwenyno ochakore, noyudo osemakgi gi polise ma aling’ ling’ mag Jerman (Gestapo) kendo notergi e kambi mar tuech miluongo ni Lichtenburg. Kae to kane lweny dhi nyime, nochak otergi e kambi machielo miluongo ni Ravensbrück, man machiegni gi Berlin.

Nyiminego ne nyalo bedo mbese mamana, omiyo namiyogi luor mowinjore. Mano e momiyo ok nadwar kethonegi sa kapuonjora kodgi Muma kae to bang’ jumbe kata dweche moko, to awachnegi ni koro ok adwar dhi nyime gi puonjruok. Omiyo nakwayogi mondo gikelna ndiko mogwaro mawuoyo e wi puonj mar Jo-Katholik mawacho ni jaote Petro ema ne en pop mokwongo, kendo ni pop moko duto wuoyo e loye. Nakonegi ni ka gikelona ndikogo to ne adhi dhi ir padriwa mondo wawuo kuom ndikogo. Naparo ni timo kamano ne dhi miyo ang’e adiera.

Kanisa mar Jo-Katholik tiyoga gi weche ma Yesu nowacho e Mathayo 16:18, 19 mondo gisirgo puonjgi ma wacho ni Petro ema ne en pop mokwongo to pop mamoko duto wuoyo e loye. Kanisano bende puonjo ni pop ok nyal ketho sama owuoyo e wi puonj mag kanisa. Ne ayie gi puojno kendo naparo ni ka pop ma Jo-Katholik dendo ni Baba Mtakatifu ok nyal riambo e puonj mag kanisa, to pop wuon oyie gi puonj mar Didek, kare puonj mar Didek en adier. To kapo ni pop nyalo wacho miriambo, to kare puonj mar Didekno bende en miriambo. Kare e momiyo kuom Jo-Katholik mang’eny puonj mar ni jaote Petro ema ne en pop mokwongo kendo ni pop mamoko wuoyo e loye, en puonj maduong’negi ahinya nikech gik mamoko ma gipuonjo otenore kuom puonjno!

Kane alimo padri marwa, ne ok onyal dwoko penjo maga. Kar mano, nogolo bug Jo-Katholik moro e shelf manyiso kaka pop luwore. Nakawo bugno ma adhi godo dala. Nasome, kendo ne adok ire ka an gi penjo mamoko mathoth. Gikone kane ok onyal dwoko penjoga, nonyisa niya: “Ok anyal loko pachi, to in bende ok inyal loko pacha. . . . Oriti!” Ok nodwar wuoyo koda kendo e wi wechego.

Gi kanyono, naikora puonjora Muma gi Ilse gi Elfriede. Ne gipuonja adiera mathoth e wi Wuonwa manie polo ma en Jehova Nyasaye. (Joh. 17:11) Pod ne onge kanyakla moro amora e alworano, omiyo nyiminego ne chokore e dala ng’at moro ma norwako wach gi joode. Joma nok kende ema ne biroga. Ne onge owadwa mosebatisi ma ne nyalo tayo chokruogego, omiyo Ilse kod Elfriede ema ne tayo chokruogego. Seche moko owadwa mowuok e taon machielo ne jabiro golonwa twak mar ji duto ka wan e ot michulo.

Ilse gi Elfriede nochako puonjore koda Muma Oktoba 1958, kae to nobatisa dweche adek bang’e, Januar 1959. Kane pok obatisa, ne apenjo nyiminego kabe anyalo dhi kodgi lendo ot ka ot mondo ane kaka ilendoga. (Tich 20:20) Bang’ lendo kodgi dichiel, nakwayogi kabe ginyalo miya alwora mara mar lendo. Ne gimiya gweng’ moro ma ne adhigae lendo ot ka ot kenda, kendo ne ajadok limo joma orwako wach. Owadwa ma nakwongo lendogo ot ka ot, ne en jarit-alwora ka nobiro limowa bang’e.

E higa 1960, bang’ tieko tiegruok mara, nadok e taon ma thurwa mondo atem konyo wedena ong’e adiera mag Muma. Onge ng’ato ang’ata kuomgi moserwako adiera nyaka chil kawuono. Kata kamano nitie jomoko mosechako nyiso ni bet gidwaro ng’eyo adiera.

E higa mar 1961, barupe mawuok e ofis ne isomo e kanyakla duto mondo ojiw jolendo obed jopainia. Ne pok akendo, bende ne ok an jamidekre omiyo ne ok ane gima mona bedo painia. Nawuoyo gi jarit-alwora marwa miluongo ni Kurt Kuhn kanyise paro ma ne an-go mar dhi nyime gi tich kuom dweche moko matin, mondo ayudie pesa ma nanyalo nyiewogo mtoka mondo okonya e tij painia. Nopenja kama: “Be nochuno ni Yesu gi jootene obed gi mtoka eka mondo gilend kuom thuologi duto?” Penjo ma nopenjano nokonya. Nachano mar bedo painia mapiyo kaka nyalore. To nikech ne atiyo kuom seche 72 juma ka juma e otel, ne nyaka atim lokruoge moko.

 Napenjo jatenda kabe nonyalo yie mondo ati kuom seche 60 e juma. Noyiena kendo osacha bende ok nong’ado. Bang’ kinde matin, nachako akwaye kanyalo tiyo kuom seche 48 e juma. Noyiena kendo ne ok ong’ado osacha. Bang’e kendo nachako akwaye konyalo yiena ati kuom seche 36 matiende ni seche 6 kuom ndalo 6, kendo noyiena to gima iwuoro en ni chudo to ne en mana macha macha! Ne nenore ka gima jatendano ne ok dwar ni awe tich. Gi thuolono, nabedo japainia mapile. Kindego ne idwaro ni painia olend kuom seche 100 e dwe.

Dweche ang’wen bang’e, ne oketa painia makende kendo jatij kanyakla e taon miluongo ni Spittal an der Drau, e alwora mar Carinthia. Ndalogo jopainia makende ne onego olend kuom seche 150 e dwe. Ne aonge japaina wadwa kata kamano, ne amor kane nyaminwa moro miluongo ni Gertrude Lobner, ma ne konyo kaka jakony mar jatij-kanyakla, ne riwa lwedo e tij lendo. *

E higa 1963, nogwela mondo abed jarit-alwora. Seche moko ne ajaidho gach reru ka awuok e kanyakla achiel nyaka e machielo kating’ora gi sanduge mapek. Thoth owete ne onge gi mtoka, omiyo onge ng’ama ne nyalo biro romona e stesen mar gach reru mondo okonya ting’o osikena. Mondo omi kik nena ka ng’ama “sungore,” najadagi kawo taksi mondo otera kama ne adhiye. Omiyo najawuotho gi tienda nyaka kama ne adhiyeno.

E higa 1965, kapok akendo, nogwela mondo adhi e Skul mar Gilead e klas mar 41. Thoth jowetena ma ne wan-go e klasno ne pok odonjo e kend. Gima nawuoro en ni bang’ tieko skundno, nodwoka e migawo mar jarit-alwora e pinywa mar Austria. Kata kamano kane pok awuok Amerka, ne okwaya mondo adhi ati kanyachiel gi jarit-alwora machielo kuom jumbe ang’wen. Namor ahinya lendo gi owadwa miluongo Anthony Conte, ma ne en ng’at ma jahera, ng’at mohero tij lendo kendo ma ne nigi lony mamalo e tijno. Ne watiyo kanyachiel e alwora mar Cornwall mantie New York.

Ka nadok Austria, nomiya migawo e alwora moro kama naromoe gi nyaminwa moro ma jaber ma pok nokendi miluongo ni Tove Merete. Nodongo e adiera chakre ka en jahigini abich. Sama owete penjowaga ni ne waromo nade, wajadwokogi e yor angera ni, “Ofis ema nochano.” Ne wakendore higa achiel bang’e e dwe mar April 1967, kendo ofis noyiena dhi nyime bedo jarit malworo ka wan kanyachiel.

E higa ma noluwo, nafwenyo ni Jehova nosechako kwana kaka wuode mowalo gi roho. Kanyo e kama winjruok makende nochakore e kinda gi Wuonwa me polo kaachiel gi jogo duto ma ‘ywak ni, “Abba! Wuora!”’ kaluwore gi Jo Rumi 8:15.

An kaachiel gi Merete ne wadhi nyime bedo e migawo mar jarit alwora kod distrikt nyaka e higa mar 1976. Seche moko kane koyo ng’ich ahinya, ne wajanindo ka koyo chuchowa nikech ne waonge masin maketo ot obed maliet liet. Chieng’ moro ne wachiewo mwayudo ka ongedwa gi yo ka wiye malo tek ta nikech ng’ich mar baraf! Gikone ne wang’ado ni wabiro ting’oga masin makelo liet  mondo okonywa gotieno sama koyo ng’ich. Kuonde moko, ne nyaka wawuothi e wi pe sama wadhi e baf man oko gotieno ka koyo ng’ich ahinya. E wi mano, ne waonge ot. Omiyo Wuok Tich ka Wuok Tich, ne chuno ni nyaka wabed e dala owadwa kata nyaminwa ma nomiyowa kar nindo ka wan e limbe e kanyaklano. Kae to, Tich Ariyo gokinyi, ne wadhi e kanyakla machielo.

Anyalo wacho ka amor ni kuom higinigo duto, jaoda osebedo ka riwa lwedo ahinya. Ohero tij lendo kendo onge odiechieng’ ma asegaparone ni odhi olendi. Bende, ohero owete gi nyimine kendo odewo ji ahinya. Mano osekonya ahinya.

E higa mar 1976, nogwelwa mondo wadhi wati e ofis mar Austria mayudore e taon mar Vienna, kendo noketa jakanyo mar Komiti Matayo Bad Ofis. Gie kindeno, ofis mar Austria ema nochung’ ne pinje mogwaro man Eastern Europe, kendo ofisno ema ne chano e yo mariek kaka pinjego ne nyalo yudo buge koda gasede. Owadwa miluongo ni Jürgen Rundel ema ne tayo tijno. Ne an gi thuolo majaber mar tiyo kode kendo bang’e nayudo thuolo mar chung’ ne tij loko bugewa e dhok moko apar ma ne iwacho e pinje mag Eastern Europe. Jürgen gi chiege miluongo ni Gertrude, pod dhi nyime tiyo ne Nyasaye ka gin jopainia makende e piny Jerman. Chakre higa mar 1978, ofis man Austria nochako tiyo gi masin moro e goyo gasede e dhok auchiel. Ne wajaoro gasede gi buge e pinje mamoko ne joma okwayo. Otto Kuglitsch, masani tiyo e ofis man Jerman gi chiege miluongo ni Ingrid, ema nochung’ ne tijego.

Owete man Eastern Europe bende ne goyo gasede e pinjegi ka gitiyo gi masinde mag mimeograph kata goyo gasedogo ka gitiyo gi filim. Kata kamano, pod ne dwarore ni oriwgi lwedo gi pinje mamoko. Jehova norito tijni, kendo ka wan e ofis man Austria ne wahero ahinya owete ma ne tiyo e chal matek kuom higini mogwaro kane tijwa ogo marfuk.

Nayudo thuolo makende e higa 1989 mar dhi Romania kanyachiel gi Owadwa Theodore Jaracz, ma ne en achiel kuom jokanyo mar Bura Maduong’. Ne wadhi konyo grup moro maduong’ mar owete mondo ochak oriwre kendo gi oganda mar Jehova. Kochakore higa mar 1949, owetego  noweyo tudore gi riwruok mar oganda Jehova kendo ne giloso kanyakla ma magi giwegi. Kata kamano, pod ne gidhi nyime lendo kendo batiso ji. E wi mano, ne itweyogiga e jela nikech tamruok riwo lweny lwedo, mana kaka Jokristo madier mitayo gi ofis maduong’ mar Joneno mag Jehova ne timo. Tijwa ne pod ogo marfuk e piny Romania, omiyo ne waromo aling’ ling e od Owadwa Pamfil Albu gi jodongo ang’wen ma ne riwe lwedo, kaachiel gi owete ma noyier gi Komiti mar Piny Romania. Ne wadhi gi owadwa machielo mawuok Austria miluongo ni Rolf Kellner mondo okony e loko dhok.

E otieno mar ariyo ka wawuoyo, Owadwa Albu nowuoyo gi jodonge ang’wen-go kohombogi mondo giriwre kodwa kendo e riwruok mar oganda Jehova. Nowachonegi kama: “Kaok watimo kamano sani, to ok wabi yudo thuolo machielo kendo.” To nikech mano, chiegni owete 5,000 noduogo kendo e riwruok mar oganda Jehova. To mano kaka Jehova nolocho kendo nokuod wi Satan!

Kochomo giko higa mar 1989, kane pok loch mag Jo-Komunist opodho e pinje mag Eastern Europe, Bura Maduong’ nogwelowa an kaachiel gi jaoda mondo wadhi wati e ofis maduong’ mar Joneno man New York. Wachno nokawowa gi wuoro ahinya. Ne wachako tiyo e Bethel man Brooklyn e dwe mar Julai 1990. Ka nochopo 1992, noyiera kaka jakony mar Komiti Mochung’ne Tij Lendo man e bwo Bura Maduong’, kendo kochakore Julai 1994, asebedo gi thuolo makende mar bedo jakanyo mar Bura Maduong’.

Kinde ma ne ajatiyo kaka jasab welo e otel nosekalo nene. Gie sani an gi thuolo makende mar iko kendo pogo chiemb chuny ne owete me piny mangima. (Math. 24:45-47) Ka atemo paro higini mokalo 50 masebedo ka atiyonego Nyasaye kuom thuolona duto, adwoko erokamano ahinya ne Jehova kendo amor neno kaka osegwedho riwruok mar owete e piny ngima. Ahero dhi e chokruoge moriwo pinje nikech ijiwo ahinya wach puonjruok e wi Jehova, Wuonwa me polo, kod adiera manie Muma.

Alemo bende mondo ji tara gi tara opuonjre Muma, orwak adiera, kendo gitine Jehova kanyachiel ka gin e riwruok mar owete me piny ngima. (1 Pet. 2:17) Agombo ahinya neno chier mabiro timore e piny ka an e polo mondo abi anee wuonwa ma nonywola. Ageno ni wuonwa, minwa, gi wedena mamoko duto biro bedo gi siso mar lamo Jehova ka gin e Paradiso.