1-3. (a) Ang’o momiyo dhok ma Nyasaye tiyogo kod yore mowuoyogago nie rang’iny ma malo ahinya moloyo mar dhano? (b) Ang’o ma wabiro nono e sulani?

JEHOVA ma en Nyasaye ma nyaka chieng’, nochueyo malaike kod dhano mondo obed mangima kendo ma mor kaka en. (Zab. 36:9; 1 Tim. 1:11) Jaote Johana nowuoyo e wi chuech ma Nyasaye nokwongo chueyo koluonge ni “Wach” kendo ni “chakruok mar chuech Nyasaye.” (Joh. 1:1; Fwe. 3:14) Jehova ne wuoyoga gi Wuode makayo konyise pache kod kaka owinjo e chunye. (Joh. 1:14, 17; Kol. 1:15) Jaote Paulo nowacho ni nitie ‘dhok mag malaike,’ ma chuech mag polo tudorego kendo dhokno nie rang’iny ma malo moloyo dhok ma dhano tiyogo.—1 Kor. 13:1.

² Jehova ong’eyo maber chuth malaike duto manie polo kod dhano te manie piny. Ji buora nyalo wuoyo kode e lamo e dhok mopogore opogore kendo riat. Owinjoga lamogo duto, to gie sechego bende owuoyo gi malaikene manie polo konyisogi gik monego gitim. Mondo otim mago duto, pache, dhok motiyogo, kod yo mowuoyogo nie rang’iny ma malo ahinya moloyo mag dhano. (Som Isaiah 55:8, 9.) Nenore maler ni sama Jehova dwaro wuoyo gi dhano, oketo wechene e yo mayot ma nyalo miyo dhano owinje.

³ Wadwaro nono okenge ma Nyasachwa mariekni osebedo ka  kawo mondo otudre gi joge chakre nene. Wabiro neno bende kaka ojatimo lokruok e yo mowuoyogo kaluwore gi dwaro kod chal mantie.

4. (a) En dhok mane ma Nyasaye nowuoyogo gi Musa, Samuel kod Daudi? (b) Muma oting’o weche mage?

⁴ Jehova ne wuoyoga gi Adam e puodho mar Eden kotiyo gi dhok ma dhano tiyogo. Nyalo bedo ni Nyasaye ne wuoyoga kode kotiyo gi dho Hibrania moro machon. Bang’e nonyiso dwache ne joma nondiko Muma e dho Hibrania kaka Musa, Samuel, kod Daudi, kae to gindiko parogo ka gitiyo gi wechegi kendo e yo ma ne gineno ni ber. Mopogore gi ndiko weche ma Nyasaye nonyisogi achiel kachiel, ne ginyiso bende kaka Nyasaye ne tayo joge, kod kaka jotichne moko nonyiso yie kod hera. E wi mano, ne gindiko weche mamoko ma nyiso kaka ne girem kendo kaka ne ok gimakore kode. Wechego pod konyowa nyaka chil kawuono.—Rumi 15:4.

5. Be Jehova noramo ni joge nyaka ti mana gi dho Hibrania kende? Ler ane.

⁵ Kaka ndalo ne medo kalo, Nyasaye ok notiyo gi dho Hibrania kende kowuoyo gi dhano. Kane jotich Nyasaye osewuok e tuech Babilon, dho Aram e ma nobedo dhok ma moko kuomgi ne tiyogo pile. Konyiso gik ma ne dhi timore, Jehova notayo jonabi Daniel, Jeremia kod Ezra jadolo, mondo ondik buge moko mag Muma e dho Aram.—Ne weche moler piny e Ezra 4:8; 7:12; Yeremia 10:11; kod Daniel 2:4 e loko mar New World Translation.

6. Ere kaka Wach Nyasaye nochako yudore e dhok mamoko mopogore gi dho Hibrania?

⁶ Bang’e jatelo miluongo ni Aleksanda Maduong’ noloyo thoth pinje ma ne nitie chon to mano nomiyo dho Grik miluongo ni Koine obedo dhok mitiyogo e piny ngima e kindego. Jo-Yahudi mang’eny nochako tiyo gi dhokno, kendo mano nomiyo olok Ndiko mag Dho-Hibrania e dho Grik. Lokoni, ma wachore ni ji 72 e ma noloko, ne oluong ni Septuagint. Ne en loko mokwongo mar Muma kendo achiel kuom loko mogen ahinya. * Nikech ji mang’eny noloko Muma, mano nomiyo ondik Muma e yore mopogore opogore, ka moko iloko wechene achiel kachiel to moko ok kamano. Kata kamano, Jo-Yahudi ma ne wacho dho Grik kaachiel gi Jokristo noyie ni Septuagint en Wach Nyasaye.

7. En dhok mane ma nyalo bedo ni Yesu ne puonjogo jopuonjrene?

⁷ Kane Wuod Nyasaye makayo obiro e piny, nyaka bed ni notiyo gi dho Hibrania kendo puonjo ji gi dhokno. (Joh. 19:20; 20:16; Tich 26:14) Bende, nyalo bedo ni notiyo gi weche mag dho Aram ma nonya ahinya e kindego. Kata kamano, nong’eyo dho Hibrania machon ma Musa kod jonabi ne tiyogo, nimar wechegi ne isomo e sunagoke juma ka juma. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Tich 15:21) E wi mano, dho Grik kod Latin bende ne iwacho e piny Israel. Kata kamano, Ndiko ok wach ka Yesu bende ne wacho dhokgo.

8, 9. Kaka din mar Jokristo ne medo landore, ang’o momiyo dho Grik e ma ne jotich Nyasaye thoro tiyogo, to mano puonjowa ang’o e wi Jehova?

⁸ Jolup Yesu mokwongo nong’eyo dho Hibrania, to bang’ thone, jopuonjrene nochako wacho dhok mamoko. (Som Tich Joote 6:1.) Kaka din mar Jokristo ne  medo landore, Jokristo machon ne thoro tiyo gi dho Grik. Buge Injili ma gin Mathayo, Mariko, Luka, kod Johana moting’o gik ma Yesu notimo kendo puonjo, ne ondik e dho Grik ma opoggi ji e okang’ malach. Kuom mano, dhok ma jopuonjre mang’eny ne wacho ne en dho Grik to ok dho Hibrania. * Barupe kod buge mamoko ma jaote Paulo nondiko kotelne gi roho maler, ne ondiki e dho Grik.

⁹ Ber ng’eyo ni kane jondik buge mag Mathayo nyaka Fweny e dho Grik ne dwaro tiyo gi weche man e Ndiko mag Dho-Hibrania, thothne ne gitiyo gi Septuagint. Wechego ma samoro ne pogore matin gi weche sie ma nokwong ndik e dho Hibrania machon, sani yudore e Ndiko maler. Kuom mano, kata bed ni tij loko ne otim gi dhano morem, weche ma ne gindikogo gin Wach Nyasaye mokudh gi muche kendo Nyasaye ok buon oganda kata dhok moro amora.—Som Tich Joote 10:34.

10. Wanyalo puonjore ang’o kuom kaka Jehova nomiyo Wachne ong’ere ne ji duto?

¹⁰ Waseneno e yo machuok yo ma Nyasaye wuoyogago gi dhano, to mano puonjowa ni owuoyoga kodgi kaluwore gi chal mantie. Ok ochunwa ni nyaka wang’e dhok moro sie ni eka wang’eye kata wang’e dwache. (Som Zekaria 8:23; Fweny 7:9, 10.) Jehova notayo jondik Muma gi rohone maler. Kata kamano, noweyo mondo gindik weche manie iye e yore mopogore opogore.

11. Ang’o momiyo dhok mopogore opogore ma ji wacho ok osemono Nyasaye wuoyo kodgi?

¹¹ Be tiyo gi dhok mopogore opogore kaachiel gi pogruok matindo tindo manie tij loko osemono Nyasaye wuoyo gi dhano? Ooyo ngang’. Kuom ranyisi, Muma oting’o mana weche matin ma Yesu notiyogo e dhok ma nopon-go. (Mat. 27:46; Mar. 5:41; 7:34; 14:36) Kata kamano, Jehova noyie mondo weche Yesu ondik e dho Grik kae to bang’e ondikgi e dhok mamoko bende. Wach Nyasaye ne omed ndik nyadinwoya gi Jo-Yahudi kod Jokristo, ma chop sani Wach Nyasaye orit maber. Bang’e, wechego ne oduog olok e dhok mang’eny. John Chrysostom ma nodak chiegni higni 400 bang’ Kristo nowacho ni e kindene, puonj mag Yesu noyudo oselok e dhok ma ji ne wacho e pinje mag Siria, Misri, India, Persia, Ethiopia kod dhok moko mang’eny miwuoro.

12. Ne otem keth Muma e yore mage?

¹² Goyo Muma e dhok mang’eny nothiro kinda ma jomoko ne timo mondo giketh Muma. Kuom ranyisi, jatend Rumi miluongo ni Diocletian nogolo chik higni 300 kama bang’ nyuol Yesu mondo owang’ Mumbe te. Ne otem keth Wach Nyasaye nyadinwoya  kendo joma loke to poge bende ne imonjo. Chiegni higni 1,200 bang’e, William Tyndale nochako loko Muma e dho Kisungu kogole e dho Hibrania kod dho Grik. Nonyiso jal moro mosomo niya: “Ka Nyasaye orita ma adak aming’a, abiro miyo kata mana wuoyi matin ma puro gi ruedhi ong’e Muma moloyi.” Nochuno ni Tyndale oring owuog England mi odhi Ulaya mondo olok Muma kendo ogoye. Kata obedo ni jotend dinde notimo kinda ahinya mondo giwang’ Muma moro amora e lela, Muma ne pod ipogo e okang’ malach. Gikone, ne ondhog Tyndale modeye kendo nowang’ ringrene e yath. Kata kamano, Muma ma noloko pod nodhi nyime betie. Mumano e ma ne otigo ahinya kane indiko loko mar King James mong’ere ahinya.—Som 2 Timotheo 2:9.

13. Nonro mosetim e kitepe machon osenyiso ang’o?

¹³ En adier ni moko kuom Muma machon-go nigi gwenyruok moko matindo tindo. Kata kamano, josomo ma nono Muma osenono adimba kitepe moko machon mag Muma ma romo alufe, kendo giseyudo ni pogruok mantie e loko mag Muma, tin ahinya. Nonro ma notimno nonyiso ni thoth weche me Muma ni kare. Pogruok matindo ma ne ok gin-go gadier ok ne lok tiend wach miwuoye. Nonro mosetim e kitepe machon miyo jopuonjre mag Muma man gi chuny makare obed gadier chuth ni gin gi weche sie ma Jehova notayo jondik Muma ondik.—Isa. 40:8. *

14. Ote ma Muma oting’o yudore e okang’ maromo nade?

¹⁴ Kata obedo ni wasigu osetemo ketho Muma, Jehova osekonyo mondo Muma obed buk moselok e dhok mang’eny miwuoro. Kata obedo ni nitie ji mang’eny ma ok oyie kuom Nyasaye, Muma pod e buk miuso ahinya kendo oyudore oduto kata bugene moko e dhok mokalo 2,800. Onge buk moro amora mosepog kendo ma yudore ma loyo Muma. Loko moko mag Muma ok ket weche e yo maler kendo minyalo gen. Kata kamano, pod ji nyalo puonjore ote ma kelo geno kod wach warruok ma e weche madongo ma yudore e lokogo duto.

15. (a) Bedo ni nitie dhok mang’eny, ang’o momiyo mano ok osemono ji yudo chiemb chuny? (b) Ere kaka dho Kisungu osekonyo e tij pogo chiemb chuny e okang’ malach?

¹⁵ Kane oyier grup moro matin mar jopuonjre mag Muma obed “jatich mogen kendo mariek” e higa mar 1919, ne githoro wuoyo gi ‘jood’ Yesu ka gitiyo gi dho Kisungu. (Mat. 24:45) ‘Jatijno’ osetimo kinda ahinya e iko chiemb chuny e kinde  mowinjore e dhok ma kwan-gi siko medore kendo gie sani otimo kamano e dhok mokalo 700. Mana kaka nitiyo gi dho Grik miluongo ni Koine e kinde Jokristo mokwongo, sani dho Kisungu e ma itiyogo e loso chiemb chuny kae to ilokogi e dhok mamoko nimar dho Kisungu e dhok mitiyogo ahinya e piny mangima e weche ohala kod puonjo.

16, 17. (a) Jotich Nyasaye nofwenyo ni ang’o ma dwarore? (b) Ne gichopo nade dwarono? (c) Ne en geno mane ma Owadwa Knorr ne nigo e higa mar 1950 e wi loko mar New World Translation?

¹⁶ Muma e mise mar chiemb chuny ma wayudoga. Jotich Nyasaye nokwongo otiyo gi Muma mar King James Version ma notiek ndik e higa mar 1611. Kata kamano, dhok ma nondikgo Mumano ne nyachon. Nying Nyasaye ne yudore mana kuonde matin e lokono, to kitepe machon mag Muma noting’o nying Nyasaye nyadi alufe. Mumano bende noting’o weche moko ma ok ondik kare kod ndiko moko ma ne ok yudre e kitepe machon migeno ahinya. Kata mana loko moko mag Muma e dho Kisungu ne nigi chochni ma kamago.

¹⁷ Ne dwarore ni olok Muma ma dimbo weche ma ne yudore e kitepe machon, kendo ma tiyo gi dhok ma ji mang’eny winjo. Omiyo, ne olos Komiti mar New World Bible Translation, kendo kuom higni mokalo 10 chakre 1950 nyaka 1960, komitino nogolo loko mar Muma e kidienje auchiel. Kane Owadwa N. H. Knorr golo kidieny mokwongo tarik 2, Agost e higa mar 1950, nonyiso joma nobiro e chokruok niya: “Osenwang’ore ni loko ma tiyo gi dhok ma nyasani dwarore, loko ma winjore gi adiera mosefwenyore to pod miyowa geno mar medo lony e adiera kodimbo tiend weche ma notigo chon; loko ma winjore ne josomo ma sani mana kaka weche ma jopuonjre Kristo nokwongo ndiko ne winjore ne ng’ato ang’ata ma ne nyalo somogi e kindego.” Ne en gi geno ni lokono ne dhi konyo dhano milionde ong’e Nyasaye.

18. En ang’o mosekonyo mondo tij loko Muma otimre mapiyo?

¹⁸ Genono nochopo kare e okang’ malach nimar ka nochopo e higa mar 1963, loko mar New World Translation of the Christian Greek Scriptures ne ogo e dhok mamoko auchiel, ma gin dho Dutch, dho French, dho Jerman, dho Itali, dho Portuguese, kod dho Spain. Chop higa mar 1989, Bura Matayo Joneno mag Jehova noyawo migawo moro e ofiswa maduong’ ma ne dhi konyo tij loko Muma. Kae to kochopo higa mar 2005, dhok ma gased mar Ohinga mar Jarito yudoree, ne omi thuolo mar loko Mumani. Mano osemiyo Muma mar New World Translation sani yudore e dhok mokalo 130 ka en duto kata chakre Mathayo nyaka Fweny.

19. En ang’o makende ma notimore e higa 2013, to sula ma luwo biro wuoyo e wi ang’o?

¹⁹ Kaka kinde ne medo kalo, e kaka ne medo nenore ayanga ni gocho mar New World Translation e dho Kisungu ne dwarore ni otimne lokruok kaluwore gi lokruok mosebedoe e dho Kisungu. E dwe mar Oktoba tarik 5 kod 6, 2013, jowinjo 1,413,676 e pinje 31 nochopo kata notudi e romo mar 129 mar Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania mitimoga higa ka higa. Jogo duto ne mor sidang’ kane achiel kuom owete manie Bura Matayo nolando gocho manyien mar New World Translation e dho Kisungu. Ng’enygi ne mor ma pi wang’gi omol kane jorwak welo miyogi Muma manyienno. Sama ne isomo ndiko kowuok e Muma manyienno, jowinjo nofwenyo ni Wach Nyasaye ne ondik e yo mayot somo kendo mayot winjo tiende. Sula ma luwo mae biro wuoyo matut e wi loko manyienni kod e wi okenge mosetim mondo oloke e dhok mamoko.