Be Onego Wadew Yo ma Walamogo Nyasaye?

PROFESA Alister Hardy wacho kama e buk miluongo ni The Spiritual Nature of Man: “Bedo gi yie kuom nyiseche en gima dhano oseluwo chakre chon ahinya.” Nonro moro ma nyocha otim, siro wachni. Kaluwore gi nonrono, chiegni dhano ochiko e wi apar e piny mangima, omakore gi kit din moro.

Nonrono bende noyudo ni ji mang’eny nie dinde 19 madongo, kendo ni, jogo maluongore ni Jokristo nie dinde mopogore opogre ma kwan-gi chopo 37,000. Donge ng’eyo wachni miyo iwuoro kabe Nyasaye oyie gi yore mopogoregi duto mag lamo? Kuom adier, be onego wadew yo mwalamogo Nyasaye?

Nikech pek ma wachni nigo, en adier ni ok onego waluw yor lamo mana nikech ober e wang’wa wawegi. Owinjore wang’e paro ma Nyasaye wuon nigo kuom wachni. Mondo omi wang’e pache, onego wanon Wach Nyasaye, ma en Muma. Nikech ang’o? En nikech Yesu Kristo owuon nowacho e lamo ne Nyasaye kama: “Wachni en adiera.” (Johana 17:17) Kendo jaote Paulo ne osiro wachno kama: “Ndiko duto mowuok kuom much Nyasaye, konyo kuom puonjo ji, kuom kwero gik maricho, kuom rieyo ji, kendo kuom tiego ji mondo gibed jo makare.”​—2 Timotheo 3:16.

Kaluwore gi gima Muma nyiso, ok ni Nyasaye yie gi kit lamo duto. Nitie ranyisi mag kit lamo machon, ma Nyasaye ne oyiego, koda mago ma ne okwedo. Ka wanono ranyisigo e yo maber, wanyalo puonjre gima nyaka watim, koda ma ok onego watim, eka kit lamo marwa obed mamoro Nyasaye.

Ranyisi Moro Machon

Kokalo kuom janabi Musa, Jehova Nyasaye ne omiyo Jo-Israel chike ma ne puonjogi kaka ne onego gilam Nyasaye e yo mowinjore. Kane ji otimo kaluwore gi chikego, mabende ne iluongo ni Chike Musa, Nyasaye ne yie kodgi kaka joge, kendo ne ogwedhogi. (Wuok 19:5, 6) Kata kamano, kata obedo ni Nyasaye ne gwedhogi kamano, oganda Jo-Israel ne ok omakore chuth gi kit lamo ma Nyasaye ne oyiego. Kinde ka kinde, ne giloko tokgi ne Jehova, kendo ne giluwo kit lamo mag ogendini ma ne nie alworagi.

E kinde mag jonabi Ezekiel kod Jeremia, thoth Jo-Israel ne ok luw Chik Nyasaye, kendo ne gimako osiep gi ogendini ma ne nie alworagi. Kuom luwo timbe mag ogendinigo, kendo donjo e nyasi maggi, Jo-Israel ne kiko lamo. Thoth Jo-Israel ne wacho niya: “Wanabedi kaka ogendini obet, kaka libembini manie pinje moko, mondo wati ni gik molos gi yath kod kidi.” (Ezekiel 20:32; Yeremia 2:28) Ne giwacho ni gilamo Jehova Nyasaye, to gie kindeno bende, ne gilamo “sanamu,” ka gichiwo nyaka yawuotgi kaka misango ne sanamugo.​—Ezekiel 23:37-39; Yeremia 19:3-5.

Josomo makunyo ka ginono gik machon, luongo kit lamo ma kamano ni, kiko lamo, tiende ni lamo nyiseche mopogore opogre kanyachiel. Kata giluongo kit lamono ni, din ma thoth ji ohero. E kindegi, ji mathoth neno ni bedo ni wadak e kinde ma ji neno ni gin thuolo timo kaka gidwaro, onego wayie gi gik moko duto, moriwo nyaka kit lamo moro amora. Kuom mano, gineno ni onge gima rach lamo Nyasaye e yo moro amora ma ng’ato ohero. Be mano en adier? Be lamo Nyasaye en gima iluwo mana kaka ng’ato dwaro owuon? Par ane kit lamo moko, ma ne iluwo gi Jo-Israel ma ne ong’anjo, mondo ine gik ma ne timbegigo onyuolo.

 Kaka Jo-Israel ne Kiko Lamo

Kuonde ma Jo-Israel ne kikoe lamo ne gin “kwonde moting’ore,” kata kuonde ma nigi altar moyangi ne lamo, kuonde wang’o ubani, sirini mowal mag kite, koda sirini mag yien, ma nenore ni ne opa mondo obed ranyisi mar nyasaye ma ne giluongo ni Ashera, nyasach nyuol mar Jo-Kanaan. Ne nitie kuonde mang’eny ma kamago ei Juda. Ruodhi mar Ariyo, 23:5, 8 wuoyo kuom “kwonde moting’ore e miech Juda, gi e gwenge mokiewo gi Jerusalem, . . . nyaka a Geba [tong’ man yo nyandwat] nyaka Beer-sheba [tong’ man yo milambo].”

E kuonde ma ne oting’orego, Jo-Israel “nowang’o ubani ni Baal, gi wang’ chieng’, gi dwe, gi sulwe madongo gi matindo duto mag polo.” Ne gin gi udi ma chwo ma jochode ne timoe ‘gath e od Jehova,’ kendo ne gichiwo nyithindgi “e mach mar Molek.”​—2 Ruodhi 23:4-10.

Josomo makunyo ka ginono gik machon, oseyudo gik moko mopa e kido mar dhano, e udi ma ne okethore e mier mag Jerusalem kod Juda. Thoth gik mopago, ne gin kido mag mon man duk, ma thundegi ijimbo ni dongo maloyo kaka pile. Josomo tudo kido mopago gi nyiseche ma mon ma ne iluongo ni Ashtoreth kod Ashera, ma ne gin nyiseche mag teko nyuol. Wachore ni gik mopago ne gin “ris makonyo ng’ato e mako ich kendo nyuol.”

Jo-Israel ne neno nade kuonde ma ne itimoe lamo mokikgo? Profesa mar Hebrew University, miluongo ni Ephraim Stern, ne owacho ni nyalo bedo ni thoth kuonde ma ne oting’orego ne “owal ne Yahweh [Jehova].” Nenore ni weche ma ne oyud e gik mopa ma ne okuny, riwo wachno lwedo. Kuom ranyisi, achiel kuom gigo wacho niya, “Agwedhi e nying’ Yahweh mar Samaria, kod ashera mare,” kendo moro wacho ni, “Agwedhi e nying’ Yahweh mar Teman koda ashera mare!”

Ranyisigi nyiso kaka Jo-Israel ne kiko lamo maler mar Jehova Nyasaye, kod timbe makelo wich kuot mag nyiseche manono. Timo kamano ne omiyo timbe ji obedo modwanyore ahinya, kendo nomiyo kit lamogi obedo mochido e wang’ Nyasaye. Nyasaye ne kawo nade tim Jo-Israel mar kiko lamo?

Gima Nyasaye Notimo Kuom Wach Kiko Lamo

Kokalo kuom janabi Ezekiel, Nyasaye ne onyiso mirima ma ne en-go, koda kaka ne okwedo tim lamo modwanyore mar Jo-Israel, kowacho kama: “Noketh mier kuonde duto mudakie, kendo kuonde moting’ore ka ma ji lamoe nodong’ nono; mondo kuonde mag misengini mau gikethre, gidong’ nono, sanamu mau bende mondo uturgi, gibedi ma onge, kit gik moko mopa molos ni wang’  chieng’ omukgi, mondo tijeu ogol oko thuth.” (Ezekiel 6:6) Onge kiawa ni Jehova ne ok oyie gi kit lamo ma kamano kata matin, kendo ne okwedogo chuth.

Jehova Nyasaye ne okoro kaka kethruokno ne dhi timore. “Anaor . . . Nebukadereza ruodh Babulon, ma jatichna, kendo anakelgi giked kod pinyni, kod jo modakie, kod ogendini duto mokiewore gi pinyni; kendo anatiekgi chutho . . . Kendo pinyni duto nobedi piny mowe.” (Yeremia 25:9-11) To mana kaka ne okorno, e higa mar 607 Ka Ndalowa Podi, Jo-Babulon ne obiro Jerusalem, mi giketho dalano chuth kaachiel gi hekalune.

Profesa Stern ma oseti gi wechene malo, wuoyo kuom wach kethruok mar Jerusalem kowacho ni, gik ma ne okuny “riwo lwedo maler weche manie Muma (2 Ruodhi 25:8; 2 Weche mag Ndalo 36:18-19) mawuoyo kuom kethruok, wang’o, koda lwar mar udi koda ohinga.” Omedo wacho kama: “Gik ma jokunyo oseyudo kuom sigand Jerusalem . . . en achiel kuom weche ma Muma wuoyoe adimba ndi.”

En Puonj Mane ma Wayudo?

Puonj maduong’ mwayudo en ni, Nyasaye ok oyie kod lamo ma temo kiko puonj manie Muma kod puonj mag dhano, tim dhano, kata tim lamo mag dinde mamoko. Mani en puonj ma kata jaote Paulo ne oketo e chunye gadier. Ne odongo ka en Ja-Yahudi ma ja Farisai, ne opuonje kaluwore gi chike mag jo Farisai. To bang’ puonjruok ni Yesu ema ne en Mesia manosingi, kendo yie gi wachno, jaoteno ne otimo ang’o? Ne owacho kama: “Gigo ma nobetna ka ohala, asekwanogi ka gik manono, nikech Kristo.” Ne oweyo kit ngimane machon, mi obedo jalup Kristo ma ja kinda.​—Jo Filipi 3:5-7.

Ka en kaka misonari ma ne wuotho kuonde mang’eny, Paulo nong’eyo maber, timbe mag din kaachiel gi puonj mag ji mopogore opogre. Omiyo, ne ondiko ne Jokristo ma ne ni Korintho kama: “Ler riwore nadi gi mudho? Koso ere winjruok e kind Kristo gi Belial? Kata ng’a moyie winjore nadi kod ng’a ma ok oyie? Kata hekalu mar Nyasaye ni gi winjruok manadi kod nyiseche manono? . . . Omiyo Ruoth owacho niya, ‘Auru kuomgi, kendo walreuru, kik umul gi mochido; mi narwaku.’”​—2 Jo Korintho 6:14-17.

Bedo ni koro waseng’eyo, ni Nyasaye dewo yo ma walamego, wanyalo penjore niya: ‘En lamo mane ma Nyasaye oyiego? Ere kaka anyalo sudo machiegni gi Nyasaye? To en ang’o ma onego atim an awuon, mondo omi alam Nyasaye e yo moyiego?’

Joneno mag Jehova diher konyi mondo iyud dwoko e wi penjogi koda e wi penjo mamoko mag Muma. Wagweli mondo itudri gi Joneno e Od Romo margi manie alworau, kata inyalo ndiko ne joma ondiko gasedni kikwayo mondo giorni ng’at manyalo puonjre kodi Muma ma onge chudo, e sa koda kama owinjore kodi.

[Picha manie ite mar 9]

Kama chon ne ilamoe kido e dala mar Tel Arad, Israel

[En mar]

Garo Nalbandian

[Picha manie ite mar 9]

Kido mag Ashtoreth ma ne nie miech Juda machon

[En mar]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority