Be ne Ing’eyo?

Be tuwo mar dhoho ma Muma wuoyo kuome, e dhoho masani ji ong’eyo?

Kaluwore gi josayans, “dhoho” kaka ong’eye e ndalogi, en tuwo mikelo gi kute mag bacteria. Kudinino (Mycobacterium leprae) ne okwong fwenyo gi laktar miluongo ni G.A. Hansen e higa 1873. Jotim nonro osefwenyo ni kudinino, nyalo dak oko mar dend dhano kuom odiechienge ochiko, ka gin e chilo mawuok e um dhano. Giseyudo bende ni jogo matudore gi jo dhoho nyalo yudo tuwono mapiyo, kendo ni lewini ma kutego odhiye nyalo kelo tuwono ne ng’at machielo. Kaluwore gi riwruok mar World Health Organization, ne ogol ripot manyiso ni ne nitie jodhoho ma kwan-gi okalo 220,000 e higa 2007.

Onge kiawa ni tuwo mar dhoho ne mako ji e pinje mag jo Arabu (Middle East) e kinde ma ne indiko Muma, kendo Chik Musa ne dwaro ni ng’ato ang’ata ma ne nigi dhoho oket tenge kar kende. (Tim Jo-Lawi 13:​4, 5) Kata kamano, wach motigo e dho-Hibrania ma en tsa·raʹʽath, molok ni “dhoho,” ok ne tigo pile kiwuoyo mana kuom tuwo mayudo dhano. Tsa·raʹʽath bende ne bedo e lewini koda udi. Kit dhohoni ne nyalo yudore e lewini molos gi yie rombo kata e gimoro amora molos gi pien. Kinde moko ne inyalo tieke kuom lwoko gimoro, kata kamano kane obedo ni masirano en mar “alum kata makwar” maok rum, lawno kata pienno ne onego owang’i. (Tim Jo-Lawi 13:​47-​52) E udi, masirano ne fwenyore e kor ot “kuonde mobarore man gi kido mar alum kata makwar.” Kite koda lop muono ma nigi tuwono ne onego ogol kuma ji nitie ma witgi. Kapo ni dhoho ne nyalo duogo, odno ne onego omuki, mi keth gik ma ne ogedgo. (Tim Jo-Lawi 14:​33-​45) Jomoko wacho ni dhoho ma ne bedo e lewini kata e ute, nyalo bedo ni e gik ma jatwi e kor udi kata e chiemo koda lewini nikech ng’ich. Kata kamano, wachni ok diwach gadier chuth.

Ang’o momiyo lendo ma Paulo notimo e dala mar Efeso nokelo koko mang’eny e kind jothedh fedha?

Jothedh fedha ma ne ni Efeso ne nigi yuto ahinya kuom loso “ut Artemi gi fedha.” Artemi ne en nyasaye madhako mar Jo-Efeso ma ne gikwano ni ritogi, kakonyogi e dwar koda nyuol. (Tich Joote 19:24) Joma ne lame ne wacho ni kido mare ne olwar ‘koa e polo,’ kendo ni ne okane e hekalu mar Artemi e Efeso. (Tich Joote 19:35) Hekaluno ne ikwano kaka achiel kuom gik moko abiriyo ma ne iwuoro ahinya e piny ma ndalogo. Oganda mang’ongo mar jolemo ne jodhi Efeso e dweche mag Mach/April higa ka higa mondo gidhi e nyasi mag miyo Artemi duong’. Medruok mar welo ne omiyo koro kido milosogo ne dwarore mang’eny ahinya, mondo gitigo kaka gik bero utegi, kata chiwo mimiyo nyasaye madhakono, kata tiyo kodgi e lamo mar joot bang’ ka welogo osedok pacho. Gik machon ma ne ogor e lwendini kata e bepe mag Efeso nyiso kaka ne itiyo gi dhahabu kod fedha e loso kido mag Artemi, kendo moko kuom gik mogorgo nyiso achiel kachiel kaka jothedh fedhago ne nigi riwruok ahinya.

Paulo nopuonjo ni kido mag “nyiseche molos gi lwet dhano ok gin nyiseche adier.” (Tich Joote 19:26) Omiyo, jothedh fedhago noneno ni yorgi mar yuto ne dhi kethore, mi ne gikelo koko nikech lendo mar Paulo. Demetrio, achiel kuom jothedh fedhago, nonyiso ywakgi kowacho kama: “En wach marach kibiro chayo tichwani; ok ma kende, to bende dicha hekalu mar Artemi ma en nyasaye madhako maduong’, kendo nyasachwani ma Asia duto kod piny ngima lamo, ibiro golo e duong’ne.”—Tich Joote 19:27.