Ngima Mochwere e Piny​—Geno Mochak Ofweny Kendo

‘To in, A Daniel, um, kitabu ma wechegi ondikie, nyaka ndalo ma wechegi nogikie nochopi. Ji mang’eny noring koni gi koni, kendo ng’eyo kit weche nomedre ameda e piny.’​—DAN. 12:4.

1, 2. Gin penjo mage mibiro non e sulani?

NDALOGI, ji tara gi tara ong’eyo maler gima Ndiko wacho kuom geno mar dak nyaka chieng’ e paradis e piny. (Fwe. 7:​9, 17) Kar chakruok mar dhano, Nyasaye noketo maler ni, dhano ne ochwe mondo odag ok mana kuom higini manok kende, to mondo odag nyaka chieng’.​—Chak. 1:​26-​28.

² Jo-Israel ne nigi geno ni ibiro duok dhano e ngima ma Adam nolalo, ma en ngima makare ma onge richo. Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo leronwa kaka Nyasaye biro miyo dhano odag nyaka chieng’ e Paradis e piny. To kare ang’o momiyo ne dwarore mondo genoni ochak ofweny kendo? Ere kaka ne ofwenye, mi olande ne ji tara gi tara?

Geno ma Noyudo Opandi

3. Ang’o momiyo ok kawwa gi wuoro ni geno mar ngima ma nyaka chieng’ e piny osebedo kopondo?

³ Yesu nokoro ni, jonabi ma miriambo ne dhi ketho puonjge, kendo ni ji mang’eny ne idhi wuondi. (Math. 24:11) Jaote Petro nosiemo Jokristo kama: “E kindu bende nobedie jopuonj mariambo.” (2 Pet. 2:1) Jaote Paulo nowuoyo e wi ndalo “ma ji ok noyie puonj mangima, to giniluw gombogi giwegi, kendo ginihind jopuonj mathoth nikech gin gi it ma sakni.” (2 Tim. 4:​3, 4) Satan ema tiyo tij wuondo ji, kendo osebedo kotiyo gi Jokristo ma miriambo e pando adiera mabeyo mawuoyo e wi dwaro mar Nyasaye ne dhano koda ne piny.​—Som 2 Jo Korintho 4:​3, 4.

4. En geno mane mar dhano ma jotend dinde mag miriambo osekwedo?

⁴ Ndiko leronwa ni Pinyruodh Nyasaye en sirkal mar polo, mabiro ketho kendo tieko loje duto mag dhano. (Dan. 2:​44) E kinde mar loch Kristo mar higini gana achiel, ibiro twe Satan e bur matut, jomotho ibiro chiero, kendo dhano ibiro gol e richo mondo gibi gibed makare chuth e piny. (Fwe. 20:​1-3, 6, 12; 21:​1-4) Kata kamano, jotend dinde mag miriambo maluongore ni Jokristo oserwako paro mamoko ei puonjgi. Kuom ranyisi, jandiko machon mar weche din miluongo ni Origen ja Aleksandria, nokwedo jogo ma ne keto geno kuom gweth ma Loch mar Higini Gana Achiel biro kelo ne piny. Kaluwore gi buk miluongo ni The Catholic Encyclopedia, jasomo mar weche din mar Jo-Katholik miluongo ni Augustine ja Hippo (354-​430 E Ndalowa) “ne kwedo ni loch mar higini gana achiel ok ne dhi betie.” *

5, 6. Ang’o momiyo Origen kod Augustine nokwedo puonj e wi wach loch mar higini gana achiel?

⁵ Ang’o momiyo Origen kod Augustine nokwedo loch mar higini gana achiel? Origen ne en japuonjre mar Clement ja Aleksandria, jal ma noyie gi puonj mar Jo-Grik mar ni nitie gimoro ni chuny maok tho. Origen nomako ahinya paro mag Plato e wi wach chuny, kendo kaluwore gi jasomo mar weche din miluongo ni Werner Jaeger, Origen ‘norwako e din mar Jokristo puonj mar chuny maok tho, ma en puonj ma nogolo kuom Plato.’ Mano nomiyo Origen ojiwo paro mar ni gweth mag Loch mar Higini Gana Achiel, ok bi yudore e piny ka, to mana e polo.

 ⁶ Kane pok odonjo e din mar joma luongore ni Jokristo ka en jahigini 33, Augustine noyudo osebedo jaluw puonj mag Plato, kaka koro ne ipuonjogi gi jal miluongo ni Plotinus. Bang’ lokore mobedo e din mar joma luongore ni Jokristo, paro mag Augustine nosiko mana kaka mag Plato. Buk miluongo ni The New Encyclopædia Britannica wacho kama: ‘Paro mag Augustine ema ne oti godo ahinya e kiko puonj manie Muma Manyien gi puonj mag Plato ma ne gin riekni mag Jo-Grik.’ Buk mar The Catholic Encyclopedia wacho ni Augustine nolero wach Loch mar Higini Gana Achiel manie Fweny sula 20, ‘kowuoyo kuom lojno mana ka gima en ngero.’ Bugno medo wacho ni: ‘Thoth josomo mag weche din mawuok e pinje mag Amerka gi Ulaya norwako puonjgo, omiyo thoth ji koro ne ok riw lwedo puonj e wi wach loch mar higini gana achiel.’

7. En puonj mane maok kare mosemiyo dhano oweyo bedo gi geno kuom ngima ma nyaka chieng’ e piny, to e yo mane?

⁷ Geno mar dhano mar dak e piny nyaka chieng’ ne okethi kod puonj moro ma ne ochakore e Babulon machon, mi bang’e puonjno ne onya e piny mangima​—puonj mar ni dhano nigi gimoro ni chuny kata roho ma dak e ringrene. Kane dinde maluongore ni Jokristo orwako puonjno, josomo mag weche din noloko Ndiko mondo gine ni ndiko mawuoyo kuom geno mar dhi e polo onenre ka gima ndikogo nyiso ni joma beyo duto dhi e polo. Kaluwore gi puonjni, ngima ng’ato e piny en mana gima kadho​—en kaka tem mar neno kabe ng’ato owinjore yudo ngima mar polo. Gimoro machalo gi mano ne oyudo osetimore kuom geno ma Jo-Yahudi ne nigo mar dak e piny nyaka chieng’. Kaka Jo-Yahudi nochako rwako mosmos paro mar Jo-Grik e wi wach chuny maok tho, e kaka geno ma ne gin-go chon mar dak e piny ne ochako lal. To mano kaka parono opogore ndi gi yo ma Muma wuoyoe kuom dhano! Dhano en chwech mar ringruok mineno, ok en chwech mar roho. Jehova nowacho ne dhano mokwongo kama: “In buru.” (Chak. 3:​19) Piny e kar dak mochwere mar dhano, to ok polo.​—Som Zaburi 104:5; 115:16.

Ler Chako Rieny e Mudho

8. Josomo moko ma nodak e higini mag 1600 nowacho ang’o kuom wach geno mar dhano?

⁸ Kata obedo ni thoth dinde maluongore ni Jokristo ok puonj wach geno mar dak e piny nyaka chieng’, Satan ok osebedo gi nyalo mar pando adiera chuth. Chakre chon, jo manok masomo Muma adimba noneno kendo winjo tiend ler moko mag adiera kuom kaka Nyasaye biro golo ne dhano richo mi gibed gi ngima makare chuth. (Zab. 97:11; Math. 7:​13, 14; 13:37-​39) Kane ochopo higini mag 1600, gocho mag Muma e dhok mopogore opogore nomiyo Ndiko Maler oyudore kuonde mang’eny. E higa 1651, jasomo moro nondiko kowacho ni, nikech kokalo kuom Adam, dhano “oselalo geno mar Paradis, kod Ngima Mochwere e Piny,” kamano kokalo bende kuom Kristo “dhano duto nomi odag e Piny; nono to kare ang’o momiyo ipimo Adam gi Kristo.” (Som 1 Jo Korintho 15:21, 22.) Jandiko mong’ere kuom ndiko wende e dho-Ingresa John Milton (1608-​1674), nondiko buk miluongo ni Paradise Lost, tiendeni paradis molal kae to ochako ondiko buk maluwo mano miluongo ni Paradise Regained, tiendeni paradis mochak oduoki. E bugene, Milton nowuoyo kuom gweth ma joma oluoro Nyasaye biro yudo e paradis e piny. Kata obedo ni Milton notiyo gi ngimane ahinya e puonjruok Muma, nong’eyo ni ji ok ne dhi winjo tiend adierano manie Ndiko chuth nyaka chop kinde ma Kristo ne dhi biro e loch.

9, 10. (a) Isaac Newton nondiko ang’o kuom geno mar dhano? (b) Ang’o momiyo Newton ne neno ni kinde mar bedoe Kristo e loch pod ne ni nyime ahinya?

⁹ Jasomo mong’ere ahinya mar kwano miluongo ni Sir Isaac Newton (1642-​1727) bende ne nigi gombo mar ng’eyo tiend weche manie Muma. Nonwang’o ni joma ler ibiro chier e ngima mar polo kendo ni gibiro locho gi Kristo e polo. (Fwe. 5:​9, 10) Kowuoyo kuom  jogo ma nobed e bwo Pinyruodhno, nondiko kama: ‘Dhano nosiki kodak e piny bang’ odiechieng’ bura, to ok mana kuom higini 1000 kende, to nyaka chieng’.’

¹⁰ Newton ne neno ni bedoe mar Kristo e loch pod ne en gima biro higini gana mang’eny nyime. Kaluwore gi jasomo miluongo ni Stephen Snobelen: “Achiel kuom gik ma nomiyo Newton oneno ni Pinyruodh Nyasaye pod ne ni nyime ahinya, en nikech ne en gi kiawa ahinya kuom puonj maok adier mar Didek ma ne onya e alworane.” Wach geno maber mar dhano podi ne opondo. To Newton ne ok oneno din moro amora maluongore ni Jokristo ma ne nyalo lando wachno. Nondiko kama: “Weche mokor mag Daniel koda mag Johana [mondiki e bug Fweny] ok onego owinj tiendgi nyaka chop ndalo giko.” Newton nolero ni Daniel nowacho kama: ‘Ji mang’eny noring koni gi koni, kendo ng’eyo nomedre. Nimar nyaka land Injili ne ogendini duto kapok sand maduong’ koda giko mar piny ochopo. Oganda mang’ongo moting’o othidhe bang’ tony e sand maduong’no, ok dibed mang’eny kamano ka gia e ogendini duto, to mak mana ka oseland negi Injili kapok sandno obiro.’​—Dan. 12:4; Math. 24:14; Fwe. 7:​9, 10.

11. Ang’o momiyo geno mar dhano nodong’ kopondo e ndalo mag Milton kod Newton?

¹¹ E ndalo mag Milton kod Newton, chiwo paro mopogore gi mar kanisa ne en gima nyalo kelo ne ng’ato hinyruok. Kuom mano, thoth weche ma ne gindiko kuom gik ma ne ginono ei Muma, ne ok olandre nyaka bang’ thogi. Lokruok maduong’ ma ne otimore e higini mag 1500 ne ok oloko puonj e wi chuny maok tho, kendo dinde madongo mag Protestant nodhi nyime puonjo paro mar Augustine mar ni, Loch mar Higini Gana Achiel en gima ne osetimore, to ok ni en gima pod ji ne rito. Be ng’eyo adiera osemedore e ndalo mag giko?

“Ng’eyo Kit Weche Nomedre Ameda”

12. Karang’o ma ng’eyo madier ne dhi medore?

¹² Kowuoyo kuom “ndalo ma wechegi nogikie nochopi,” Daniel nokoro wach moro maber ma ne dhi timore. (Som Daniel 12:​3, 4, 9, 10.) Yesu nowacho ni e kindeno, “jo makare norieny kaka wang’ chieng’.” (Math. 13:43) Ere kaka ng’eyo madier ne omedore e ndalo mag giko? Non ane weche moko madongo ma notimore higini moko pieche ka higa 1914 podi, ma e higa ma ne en chakruok mar ndalo giko.

13. Charles Taze Russell nondiko ang’o bang’ nono wach duoko dhano e ngima ma Adam nolalo?

¹³ Ka nochomo giko mar higini mag 1800, nitie joma ogwaro ma ne dwaro ng’eyo tiend “puonj mangima.” (2 Tim. 1:​13) Achiel kuom joma kamago ne en Charles Taze Russell. E higa 1870, en kaachiel gi jomoko manok mabende ne manyo adiera, ne giloso grup mar puonjruok Muma. E higa 1872, ne ginono wach duoko dhano e ngima makare chuth kaka ma Adam ne nigo kar chakruok. Bang’e, Russell nondiko kama: “Nyaka chop kindeno, nosetamowa ng’eyo maler pogruok maduong’ mantie e kind gweth mar kanisa masani nie bwo tem, koda gweth mar dhano makare e piny.” Gweth mar dhano makare en ni ibiro “duokgi e ngima makare chuth ma Adam kwargi ne nigo e Eden.” Russell noyie ni nitie joma ne okonye e puonjruokne mar Muma. Jogi ne gin ng’a gini?

14. (a) Henry Dunn ne winjo nade tiend Tich Joote 3:​21? (b) Dunn nowacho ni jomage mabiro dak e piny nyaka chieng’?

¹⁴ Achiel kuom joma nokonyo Russel ne en Henry Dunn. Noyudo Dunn osendiko wach “loso gik moko duto odok makare, kaka Nyasaye nowacho gi dho jonabi duto maler nyaka a chakruok piny.” (Tich 3:​21) Dunn nong’eyo ni, loso gik moko odok makare noriwo wach golo ne dhano richo ka imiyogi bedo makare chuth e piny e kinde mag Loch Kristo mar Higini Gana Achiel. Dunn bende nonono penjo ma ji mang’eny osepenjore niya, Jomage mabiro dak e piny nyaka chieng’? Nolero ni, dhano tara gi tara ibiro chiero, mi puonjgi adiera, kendo ginibed gi thuolo mar keto yie kuom Kristo.

15. En wach mane ma George Storrs nofwenyo e wi chier?

 ¹⁵ E higa 1870, George Storrs bende ne onono, mi ofwenyo ni joma ok kare ibiro chier mondo gibed gi thuolo mar yudo ngima ma nyaka chieng’. Ne oyudo bende kaluwore gi Ndiko, ni ng’at mochier kae to ok oluwo dwaro mar Nyasaye, ‘ne dhi tho, kata bed mana ni “ng’a makethono hike ochopo mia achiel. ”’ (Isa. 65:20) Storrs nodak e dala mar Brooklyn, New York, e piny Amerka kendo nobedo gi migawo mar chano weche ma ne ogo e gaset miluongo ni, Bible Examiner.

16. Ere kaka Jopuonjre Muma ne opogore gi dinde mamoko maluongore ni Jokristo?

¹⁶ Russell nofwenyo koa ei Muma ni kinde ne koro osechopo mar mondo wach maber olandre e okang’ malach. Omiyo e higa 1879, nochako goyo gaset miluongo ni Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, masani iluongo ni Ohinga mar Jarito Malando Pinyruodh Jehova. Motelo ne mano, ji manok ahinya ema nong’eyo adiera kuom wach geno mar dhano, kata kamano grube mogwaro mag Jopuonjre Muma e pinje mang’eny, koro ne yudo kendo puonjore gaset mar Ohinga mar Jarito. Yie ma ne gin-go mar ni joma nok kende ema biro dhi e polo, to tara mag ji mang’eny ibiro mi ngima makare chuth e piny, ne omiyo Jopuonjre Muma opogore gi dinde mamoko maluongore ni Jokristo.

17. Ere kaka ng’eyo madier nomedore?

¹⁷ Ndalo ma ne okor ‘ma wechegi ne dhi gikie’ nochakore e higa 1914. Be ng’eyo madier kuom wach geno mar dhano nomedore? (Dan. 12:4) Ka nochopo higa 1913, twege ma Russell ne jagolo ne igoyo e gasede mopogore opogore 2,000, ma ne gin gasede ma nigi josomo madirom 15,000,000 koket duto. Ka nochopo giko mar higa 1914, ji mokalo 9,000,000 e Amerka, Ulaya, gi Australia, noyudo oseneno sinema miluongo ni “Photo-Drama of Creation”​—moting’o piche malero wach Loch Kristo mar Higini Gana Achiel. Chakre higa 1918 nyaka 1925, twak ma wiye wacho ni “Millions Now Living Will Never Die,” tiendeni “Dhano Tara gi Tara Mangima Sani Ok Notho Ngang’,” ma ne lero wach geno mar ngima ma nyaka chieng’ e piny, ne ichiwo gi Joneno mag Jehova e dhok makalo 30 e piny mangima. Ka nochopo higa 1934, Joneno mag Jehova nofwenyo ni jogo madwaro dak e piny nyaka chieng’ onego obatisi. Ng’eyo wachni ne omiyo gibedo gi kinda mar lando wach maber mar Pinyruoth e yo momedore. Sani, geno mar dak nyaka chieng’ e piny miyo ji tara mang’eny dwoko ne Jehova erokamano.

“Thuolo gi Duong’ ” Man Nyime!

18, 19. En kit ngima machalo nade mikoro e Isaiah 65:21-​25?

¹⁸ Roho mar Nyasaye notelo ne janabi Isaya e ndiko wach kuom kit ngima ma oganda Nyasaye biro bedogo e piny. (Som Isaiah 65:21-​25.) Nenre ni yien moko ma ne nitie chiegni higini 2,700 mokalo e kinde ma Isaya nondiko wechego, podi nitie sani. Be ineno ka in bende inyalo dak kuom ndalo mang’eny kamano ka in gi teko koda ngima ma onge tuoche?

¹⁹ Kar bedo mana wuoth machuok materi e liel, ngima nobed mochwere mamiyi thuolo mar gedo, pur, kendo puonjri gik moko. Par ane osiepe ma inibedgo. Osiepe mabeyo kendo ma johera kaka mago nosiki kuom ndalo mochwere. Mano kaka “nyithind Nyasaye” nobed gi “thuolo gi duong’” ka gidak e piny!​—Rumi 8:​21.

[Weche moler piny]

Be Inyalo Lero?

• Ere kaka geno mar dhano mar dak e piny nyaka chieng’ ne opandi?

• Gin weche mage ma josomo moko mag Muma nopuonjore e higini mag 1600?

• Ere kaka ng’eyo wach geno madier mar dhano nomedo bedo maler ka nochomo higa 1914?

• Ere kaka ng’eyo wach geno mar dak e piny osemedore?

[Penjo mag Puonjruok]