Be Kaka Ikwongo Neno Ng’ato Ema Onego Ochik Kaka Iparo ni Kite Chalo?

LAKTAR moro ne obet mos e ode kong’iyo program moro e televison ma ne ipenjoe jatich moro mar sirkal ma piny Ireland weche moko. Bang’ ng’iyo wang’ jatijno adimba, laktarno noneno gima ne nyalo nyiso ni jatijno nigi kansa. Ne onyiso jatijno ni odhi e pim mapiyo kaka nyalore.

Pim nonyiso ni ne en adier ni jatijno ne nigi kansa. Laktarno ne nigi wang’ mariek mar fwenyo tuwo machando ng’ato mana kuom ng’iye. Kata kamano, jomoko paro ni gin gi wang’ mariek mar fwenyo timbe ng’ato, kite, koda kabe en ng’at minyalo gen, mana kuom ng’iye.

Kuom higini mang’eny, jotim nonro osetemo wuok gi yor sayans mar fwenyo kit ng’ato kata timbene kuom ng’iyo mana kaka onenore gioko. Giluongo sayansno ni physiognomy, ma Encyclopædia Britannica lero ni en “sayans mafwenyo kido kata timbe ng’ato kuom nono mana kit wang’ ng’ato kata kit dende.” E higini mag 1800, josayans kaka Francis Galton, ma ne en wat Charles Darwin, koda josayans ma ne somo gimomiyo ji ketho chik, kaka Cesare Lombroso ma ja Italy, bende ne owuok gi yore ma kamago ma ng’enyne wi ji osewilgo.

Kata kamano, ji mang’eny pod paro ni ng’eyo kit ng’ato gadier nyalore kuom ng’iyo mana kaka onenore gioko. Be mano en adier?

Ng’ado Wach e Wi Ng’ato Kaluwore gi Kaka Onenore Gioko

Ranyisi mar ng’ado wach e wi ng’ato kaluwore gi kaka onenore gioko yudore e Muma e bug Samuel Mokwongo. Jehova Nyasaye ne ochiko janabi Samuel mondo owir mo achiel kuom jood Jesse obi obed ruodh Israel. Wasomo kama: “Ka ne gisebiro, nong’iyo Eliab, mowacho, Adieri ng’a mowir mar Jehova ni e nyime. To Jehova noluwo ni Samuel, kik ing’i wang’e kata bor mar ringre; nikech asedage: nikech Jehova ok one kaka dhano neno; dhano ong’iyo kit nenruok ma oko, to Jehova ong’iyo chuny.” Mano bende e kaka Jehova ne odagi yawuot Jesse auchiel mamoko. Gikone, mopogore gi kaka janabino kaachiel  gi Jesse ne paro, Nyasaye ne oyiero wuowi mar aboro​​—⁠Daudi​​—⁠obi obed ruoth, wuowi matin ma ne ji ok par ni onego oluong e nyim Samuel.​​—⁠1 Samuel 16:​6-​12.

Mano bende e kaka timore e kindegi. Higini moko manok mokalo e piny Jerman, profesa moro manono gimomiyo ji ketho chik, ne otimo nonro kotiyo gi jopuonjre 500 matiegore ne tij okil. Ne okelonegi ji 12 ma gikia. Jogo ne oriwo jatend polise, jal matayo weche kot e alworano, jakeno mar yunivasiti koda jalno mochung’ ne weche tudruok gi ji e yunivasitino, okil koda ofisa mamoko mag kot, koda ji adek motwe e jela nikech ketho chik. Ne dwarore ni jopuonjrego ofweny tije ma welogo ne timo kendo gifweny ni kuom welogo, mage ma ne otwe e jela to nikech ketho mage. Ne onego gifweny wechegi duto mana kuom kaka welogo ne nenore gioko koda gigo ma welogo nowacho ni gihero timo e yor yueyo.

Ang’o ma nonrono ne onyiso? Chiegni pasent 75 mag jopuonjre ne ofwenyo joketho adekgo ma ne otwe e jela. Kata kamano, pasent 60 mar jopuonjrego bende ne owacho ni welo ochiko mamokogo ne gin joketh chik kata obedo ni adier ne en ni onge ketho moro amora ma ne osedonjnegigo. Achiel kuom jopuonjre abiriyo ne owacho ni jata weche kot e alworano ne uso yedhe mamero, kendo achiel kuom jopuonjre adek ne owacho ni jatend polise ne en jakuo! Ng’ado wach e wi ji kaluwore gi kaka ginenore gioko nyalo bayo yo mabor ahinya. Nikech ang’o?

Kaka Ng’ato Nenore Gioko Nyalo Wuondo Ji

Sama wahango romo gi ng’ato, wajong’ado weche kuomgi kaluwore gi weche mwaseneno e tudruokwa gi jomamoko e kinde mosekalo. Wajong’ado weche kuom jomoko kaluwore gi weche ma ji wacho. Mopogore gi ng’ado ne ng’ato wach kaluwore gi chalne maoko, inyalo ng’adne wach kaluwore gi piny moae, dhok mowacho, huma ma en-go, kata din mare.

Kapo ni wang’ado wach kare kuom ng’ato mana kuom ng’iyo chalne maoko, wajopuoyore, kendo mano miyo wamedo paro ni wan-gi wang’ mariek. Kata kamano, watimo nade kapo ni wafwenyo ni paro ma wan-go kuom ng’ato ok ni kare kata matin? Ka wan jo adiera, onego wabol paro ma ne wakwongo bedogo kuome kae to wakawe kaka en gadier. Ka ok kamano, to wanyalo ketho ne jomoko ahinya nikech sunga ma wan-go ni walony e ng’ado weche e wi jomoko mana kuom ng’iyo kaka ginenore gioko.

Ng’ado ne ng’ato wach e yo ma kamano nyalo hinyo ok mana ng’at mong’adne wach kamano, to kata jalno matimo kamano. Kuom ranyisi, e kinde Jokristo mokwongo, Jo-Yahudi mang’eny ne otamore nono kabe Yesu ne nyalo bedo Mesia ma ne osingi. Nikech ang’o? Nikech ne ging’iyo mana gik maoko, ne gikawe mana kaka wuod fundi bao mapile. Kata obedo ni ne gimor gi puonj mariek mag Yesu koda honni madongo ma ne otimo, ne gitamore loko paro ma ne gin-go kuome. Chuny ma ne ginyisono nomiyo Yesu oweyogi ma odhi lendo ne jomamoko kowacho niya: “Janabi ok bed maonge gi duong’ mak mana e pinygi owuon kendo e ode owuon.”​​—⁠Mathayo 13:⁠54-​58.

Jo-Yahudigo ne gin oganda ma ne osebedo karito Mesia kuom higini miche. Ne giketho winjruokgi gi Nyasaye nikech ne gitamore loko pachgi machon e wi Mesia. (Mathayo 23:​37-​39) Ji bende ne obedo gi paro mobam ma kamago kuom jolup Yesu. Ji mang’eny ne ok dwar yie ni jolupo ma jochan ma ne ocha gi josomo koda jotend din ne nyalo puonjogi gimoro. Joma ne omakore  gi paro machon ma ne gin-go kuom Yesu ne olalo thuolo makende mar bedo jolup Wuod Nyasaye.​​—⁠Johana 1:​10-​12.

Jomoko ne Oloko Pachgi

Ne nitie jomoko ma ne odak e kinde Yesu ma ne obolore kendo ne oloko pachgi kane gineno gik ma Yesu ne otimo. (Johana 7:⁠45⁠-⁠52) Magi ne oriwo jood gi Yesu, ma kinde moro ne ok oyie ni achiel kuom wedegi ne nyalo bedo Mesia. (Johana 7:5) Gimaber en ni bang’ kinde ne giloko pachgi ma giketo yie kuome. (Tich Joote 1:​14; 1 Jo Korintho 9:5; Jo Galatia 1:​19) E yo ma kamano bende, higini moko bang’e e piny Rumi, jodongo moko mag Jo-Yahudi ne oyie winjo jaote Paulo owuon kar winjo weche ma wasik Jokristo ne lando. Bang’ winje, moko kuomgi ne obedo Jokristo.​​—⁠Tich Joote 28:​22-​24.

E kindegi, ji mang’eny nigi paro maok kare e wi Joneno mag Jehova. Nikech ang’o? Thothne, ok en ni gisenono ma giyudo ni puonj ma Joneno luwo ok luwre gi Ndiko. Kar mano, giyudo ka teknegi ahinya yie ni Joneno mag Jehova puonjo adiera mar wach Nyasaye. Mana kaka ing’eyo, ji mang’eny e kinde Jokristo mokwongo ne nigi paro ma kamano.

Ok kawwa gi wuoro ni iwacho weche maricho kata mag achaye e wi jogo matemo luwo ranyisi mar Yesu. Nikech ang’o? Nikech Yesu ne owacho ne jolupne madier niya: “Ji duto nosin kodu nikech nyinga.” Kata kamano ne ojiwogi gi wechegi: “Ng’at motimo kinda nyaka giko, ema nokwo.”​​—⁠Mathayo 10:22.

Joneno mag Jehova timo kinda e lando wach maber mar Pinyruodh Nyasaye ne ji e piny mangima kaka Yesu ne ochikogi. (Mathayo 28:⁠19, 20) Jogo matamore chuth winjo wachno ok bi donjo e yo matero ji e ngima mochwere. (Johana 17:3) To nade in? Be ibiro weyo mondo ochiki gi gik manenore gioko koda paro ma ne in-go chon, koso ibiro yiero nono gi paro moyawore adiera mar gik ma gipuonjo? Ng’e wachni: Gik manenore gioko nyalo wuondi, kendo gik ma ji wacho nyalo bedo maok adier; kata kamano, nono adiera mar wach gi paro moyawore nyalo miyo ing’e weche e yo mowinjore kendo mano nyalo keloni mor.​​—⁠Tich Joote 17:​10-​12.

[Picha e ite mar 27]

Paro ma ne Jo-Yahudi okwongo bedogo kuom Yesu nomiyo gitamore yie ni Yesu ema ne en Mesia

[Picha e ite mar 29]

Be paro ma in-go kuom Joneno mag Jehova otenore kuom weche miwinjo kuom ji koso kuom weche ma gin adier?