Naoko, ma ne owuo kuome e sula motelo ne owacho niya e wi gima ne okonye weyo ndawa: “Puonjruok adiera e wi kido mag Nyasaye kod dwache ne okonya loko kit ngimana.” Gik ma ne opuonjorego yudore e i Muma. Kata obedo ni Muma ok wuo achiel kachiel e wi ndawa, okonyowa ng’eyo paro ma Jehova nigo kuom wachno. * Gima Muma wacho osemiyo ji mang’eny teko mar kwedo kata weyo tim madho ndawa. (2 Timotheo 3:16, 17) We wanon ane chandruoge moko adek mong’ere ma madho ndawa kelo kae to wane gima Muma wacho kuomgi.

Ndawa oting’o nicotine, ma en sum ma tekone ng’enyie moloyo ma ka odonjo e remb ng’ato to weyo tek. Omiyo ng’ato il to seche moko omiyo ng’ato winjo ka dende oyueyo. Ndawa tero nicotine e obwongo mapiyo kendo nyadinwoya. Ka ng’ato oywayo ndawa dichiel, oyudo dos mangima mar nicotine. Omiyo, ng’at ma madho paket achiel e odiechieng’ ywayo dos 200 mag nicotine e odiechieng’, ma en dos mang’eny moloyo yath moro amora ma ng’ato nyalo tiyogo e odiechieng’. Madho dos mang’eny mar nicotine kamano e ma miyo ong’iyo ahinya e remb ng’ato kendo weye bedo matek ahinya. Ka nicotine odonjo e remb ng’ato kae to ng’atno otemo weyo madho ndawa, obiro winjo ka otuwo nikech dende biro winjo ka dos ma ne ong’iyogo oreme.

Muma konyowa bedo gi paro makare e wachno kuom nyisowa niya: “Donge ung’eyo ni ka usiko ka uchiworu ne ng’ato kaka wasumbni ma timo kaka ng’atno dwaro, ubedo wasumbnine nikech utimo dwache?” (Jo Rumi 6:16) Ka gombo mar madho ndawa chiko paro kod timbe ng’ato, mapiyo nono, obedo misumba mar tim marachno. Kata kamano, Nyasaye ma nyinge en Jehova ok dwar ni wadonj e timbe ma hinyo dendwa. E wi mano, ok odwar ni wadonj e timbe ma ketho pachwa. (Zaburi 83:18; 2 Jo Korintho 7:1) Omiyo, kaka ng’ato medo hero Jehova kendo miye luor, ofwenyo ni onego omi Jehova duto ma en-go, to mano ok nyalre ka pod en misumba mar tim ma hinyo dende kata tim ma nyalo nege. Ng’eyo mano tego ng’ato mondo okwed gombo ma kelo hinyruok.

Olaf, manie piny Jerman ma kuom higni 16 ne osebedo ka madho ndawa chakre ka ne ojahigni 12, ne oloyo timno. Ne oparo ni madho ndawa ok nyal kelo hinyruok moro amora. Kata kamano, kaka higni ne medo kalo, timno ne okete e twech ma ne ok onyal wuokie. Owacho kama: “Chieng’ moro ka ne ndawa orumona, ne achoko osiki ma ne awito mag ndawa ma ne asemadho kae to achwero ndawa duto ma ne ni e igi ma aboyogi e gaset mondo amadhi. Ka aparo wachno, wiya kuot ahinya.” Ere kaka noweyo tim marach mar madho ndawa? Nowacho niya: “Gima duong’ ma ne okonya weyo timno ne en gombo ma ne an-go mar moro Jehova. Hera ma Jehova oherogo  dhano kod geno momiyowa nomiya teko mar weyo tim ma ne omoko kuomano chuth.”

Buk miluongo ni The Tobacco Atlas wacho ni: “Joyasans osetimo nonro ma nyiso ni madho ndawa hinyo chiegni fuonni duto mag del kendo miyo ng’ato bedo jamidekre kendo kelo tho mapiyo.” En gima ong’ere ni madho ndawa kelo tuoche ma ok landre kaka tuo mar adundo kod tuoche ma mako obo. Kata kamano, ka luwore gi riwruok ma nono weche thieth miluongo ni World Health Organization (WHO), madho ndawa bende en achiel kuom gik madongo ma miyo ji mang’eny tho nikech tuoche ma landore kaka kahera kata TB.

Jehova Nyasaye puonjowa kotiyo gi Wachne ma en Muma mondo wabed gi paro mowinjore e wi ngimawa, dendwa, kaachiel gi pachwa. Yesu Wuod Nyasaye nonyiso wachno ayanga ka nowacho niya: “Her Ruoth Nyasachi gi iyi duto, kendo gi chunyi duto, kendo gi riekoni duto.” (Mathayo 22:37) Nenore maler ni Nyasaye dwaro ni wati gi ngimawa kod dendwa e yo maber kendo wamigi luor. Kaka wamedo puonjore e wi Jehova kod singo mage, e kaka wamedo hero kendo kawo gigo duto mosetimonwa kaka gima duong’. Mano chwalowa mondo wathegre gi gimoro amora ma nyalo chido dendwa.

Laktar moro e piny India miluongo ni Jayavanth, ne omadho ndawa kuom higni 38. Owacho kama: “Ne asomo e buge mag thieth kaka madho ndawa hinyo ng’ato. Kendo ne ang’eyo ni madho ndawa en tim marach kendo ne anyiso joma ne biro mondo athiedhgi ni mondo giwe timno. Kata kamano, an awuon, weyo timno notama kata bang’ temo dibich diuchiel kama.” Gikone, ang’o ma ne okonye moweyo timno? Opimonwa kama: “Ne aweyo madho ndawa ka ne achako puonjora Muma. Gombo mar moro Jehova ne ochwala mi aweyo madho ndawa chuth.”

Iro ma ji golo sama gimadho ndawa kata ndawa mowe ka pod golo iro, hinyo ji. Iro ma kamano kelo kansa kod tuoche mamoko, kendo higa ka higa onego joma ok madh ndawa ma dirom 600,000 ma thothgi gin mon kod nyithindo. Ripot mar riwruok ma nono weche thieth (WHO) wacho kama: “Iro mar  ndawa kata obed matin ma romo nade ma ng’at ma ok madh ndawa gamo nyalo hinye.”

Ka luwore gi puonj mar Yesu, bang’ chik maduong’ moloyo ni waher Nyasaye, chik mar ariyo maduong’ ma luwo en ni waher jowetewa. Mano oriwo joodwa, osiepewa, gi joma ni machiegni kodwa. Nowacho niya: “Nyaka iher wadu kaka iherori iwuon.” (Mathayo 22:39) Ka wan gi tim ma hinyo joma wan-go, mano ok nyis hera. Hera madier miyo waluwo puonj Muma ma wacho ni: ‘Kik ng’ato odwar gima berne owuon, to ng’ato ka ng’ato odwar gi maber ne ng’at machielo.’—1 Jo Korintho 10:24.

Armen, modak e piny Armenia wacho niya: “Joodwa ne saya mondo awe madho ndawa nikech timnano ne hinyogi. Kata kamano, ne ok adwar yie ni timna mar madho ndawa ne hinyogi e yo moro amora.” Owacho gima nomiyo obedo gi paro mopogore: “Gima ne okonya weyo madho ndawa ne en puonjruok Muma kod hero Jehova, to mano ne omiyo aneno ni ok an kenda e ma ndawa hinya, to ndawa hinyo nyaka joma ni machiegni koda.”

Ng’eyo puonj mag Muma ne okonyo Olaf, Jayavanth, kod Armen weyo tim marach mar madho ndawa ma ne hinyogi kendo ne hinyo jomamoko. Gima ne okonyogi loyo timno ne ok en mana ni madho ndawa hinyo ng’ato, to ne giloyo timno nikech ne gihero Jehova kendo ne gidwaro more. Bug 1 Johana 5:3 nyiso kaka hero Nyasaye nyalo konyo e yo maduong’, kowacho niya: “Nimar tiend hero Nyasaye e ma, ni waluw chikene; to chikene ok tek luwo.” En adier ni luwo puonj ma yudore e Muma ok nyal bedo gima yot kinde duto. Kata kamano, ka ng’ato ohero Jehova gadier, luwo chikene ok en ting’ mapek.

Jehova Nyasaye puonjo ji tara gi tara e piny ngima mondo owuog e twech mar madho ndawa kendo konyo jomoko kik odonj e obadhono. (1 Timotheo 2:3, 4) Machiegnini, Nyasaye biro tiyo gi Pinyruodhe, ma en sirkal manie bwo Yesu Kristo Wuode, mondo ogol ohala mag wuoro mosechwalo ji tara gi tara bedo e twech mar madho ndawa. Obiro tieko chuth chandruoge duto ma madho ndawa kelo kendo obiro konyo oganda dhano obed ma onge midekre moro amora e dendgi kendo gibed gi paro maler.—Isaiah 33:24; Fweny 19:11, 15.

Kapo ni in achiel kuom jogo ma nyagore mondo gilo tim mar madho ndawa, kik chunyi tho. Ibiro yudo teko mar loyo tim madho ndawa kidhi nyime puonjori hero Jehova kendo bedo gi paro ma Jehova nigo e wi wach madho ndawa. Joneno mag Jehova biro mor wuoyo kodi achiel kachiel e wi kaka inyalo tiyo gi puonj mag Muma mondo ilo tim mar madho ndawa. Bed gadier ni kimanyo kony mar Jehova mondo iwe tim madho ndawa, obiro miyi teko ma dwarore mondo ilo timno.—Jo Filipi 4:13.