Muma en buk ma nondik chon ahinya. Nondike karang’o? Nochak ndike higni madirom 3,500 mosekalo. Nondike e kinde ma ruoth moro ma rahuma miluongo ni Shang ne locho e piny China. Din mar Jo-Budha nochakore e piny India higni 1,000 bang’ ka ne osechak ndik Muma.—Ne sanduk ma wacho ni, “ Weche Moko e Wi Muma.”

Mondo buk moro okony ji, onego obed ma ji nyalo winjo tiend weche manie iye. Muma en buk ma kamano. Ochiwo dwoko mag penjo madongo ma ji bedogago e ngima.

Kuom ranyisi, be isegapenjori ni, ‘Ang’o momiyo ne ochuewa?’ Penjono osetamo wang’ dhano kuom higni mogwaro, to pod otamogi nyaka sani. Kata kamano, dwoko mar penjono yudore e Muma e bug Chakruok sula mokwongo gi mar ariyo. E sulago, Muma nyisowa gik ma ne otimore e “kar chakruok,” higni mang’eny ahinya mosekalo. E kindego Nyasaye ne ochueyo polo gi piny, moriwo nyaka sulwe buora. (Chakruok 1:1) Kae to olero okenge ma Nyasaye ne oluwo mondo piny obed kama gik mangima nyalo dakie, kaka nochueyo kit gik mangima mopogore opogore, kaka ne ochueyo dhano, kendo nyiso gimomiyo ne ochueyo gigo duto.

Muma oting’o puonj ma nyalo konyowa loyo chandruogewa ma pile ka pile. Gin puonj mayot winjo tiendgi. Mano en nikech weche ariyo.

Mokwongo, Muma tiyo gi dhok ma winjo yot, owuoyo moriere, kendo some mit. Muma ok ti gi weche ma galagala ma wakia, kar mano otiyo gi weche ma dhano nyalo ng’eyo korgi maber. Kuonde ma Muma wuoye kuom wach moro matek, oti gi weche ma wajotiyogo e ngimawa mapile.

Kuom ranyisi, Yesu ne tiyo gi ngero mayot, motudore gi gik ma ji ne timo e ngimagi mapile mondo opuonjgi weche ma ne nyalo mulo chunygi. Thoth ngechego yudore e twak moro ma ne ogolo e got, mondik e bug Mathayo sula mar 5 nyaka 7. Ng’at moro nowacho kama e wi twagno: ‘En gi puonj ma tiyo, ok gipong’ pachwa mana gi paro mabeyo, to gitayo kendo gayo timbewa.’ Inyalo  somo sulago gi dakika 15 kata 20, kendo ibiro fwenyo ni wechene yot winjo to gikonyo ahinya.

Nitie gimachielo ma miyo winjo tiend weche manie Muma bedo mayot. Ok en buk moting’o sigendni mochuogi. Kar mano, buk miluongo ni The World Book Encyclopedia lero ni Muma wuoyo kuom “joma ne nigi huma kod joma pile,” kaachiel gi “pek ma ne gikaloe, geno ma ne gin-go, nyawo maggi, kod gik mabeyo ma ne gitimo.” Wanyalo somo sigand jogo kod gik ma ne otimore ma wawinj tiendgi kendo yudo puonj kuom sigendnigo.—Jo-Rumi 15:4.

Mondo iwinj tiend weche manie buk moro, nyaka isome e dhok ming’eyo. E ndalogi inyalo yudo Muma mogo e dhok ming’eyo bed ni idak kanye kata ia e piny mane. We wanon ane gimomiyo mano nyalore.

Tij loko Muma. Ne okwong ndik Muma e dho Hibrania, Aram, kod Grik. Mano ne omiyo ji mang’eny ne ok nyal somo Muma. Mondo omi Muma oyudre e dhok mamoko, joloko moko osetimo kinda ahinya e loke e dhok mang’eny. Wamor ahinya gi kinda ma ne gitimo nikech sani koro oselok Muma mangima kata Mathayo nyaka Fweny e dhok ma dirom 2,700. Mano nyiso ni chiegni ji ochiko kuom apar nyalo somo Muma e dhoggi.

Tij goyo Muma. Muma nokwong ndik e gik ma kethore bang’ kinde kaka pien kod kalatese molos gi togo. Kinde ka kinde ne nyaka kop wechego e yo makare e togo kata pien manyien mondo omi weche manie iye kik lal. Nengogi ne tek, omiyo ji matin e ma ne nyalo ng’iewogi. Kata kamano, ka ne ng’at moro miluongo ni Gutenberg ofwenyo masin mar gocho higni 550 mosekalo, koro ne inyalo go Mumbni mang’eny e yo mayot. Kaluwore gi nonro moro, chop sani osepog Muma mokalo bilion abich, ka en Muma mangima kata Mathayo nyaka Fweny.

Onge buk moro amora mar din ma nyalo chopo e rang’iny ma Muma osechopoe. Mano nyiso maler ni Muma en buk ma ji onego owinj tiend weche manie iye. Kata kamano, seche moko winjo tiend weche manie iye nyalo bedo matek. To nitie kama inyalo yudoe kony. Inyalo yudo kony kanyeno? Ber mage minyalo yudo? Sula ma luwo mae biro chiwo dwoko mag penjogo.