A chhûng thu-ah lût rawh

A chhûnga thuawmte-ah lût rawh

He hlum lehkha kil khatah hian “Tattannu-a” tih hming ziak a chuang

Finfiahna Dang Pakhat

Finfiahna Dang Pakhat

Bible thute dikzia thlâwptu thil hlui laih chhuah a awm em? Kum 2014 khân, Biblical Archaeology Review tih magazine-a thuziak pakhat chuan: “Hebrai Bible-a mi eng zât nge an awm ngei a ni tih finfiah ni tawh?” tih zawhna a siam a. “A tlêm berah mi 50!” an awm thu a sawi. Chu thuziaka sawi lan loh mi pakhat chu Tatenaia a ni. Ani chu tu nge a nih? Bible-a târ lan a hnathawh tawi têin i lo en ang u.

Jerusalem chu Persia Empire zau tak hnuaiah a lo awm tawh ṭhîn a. Chu khawpui chu Euphrates lui khaw thlang lama awm a ni a, Persia mite’n Luipui Râl Lehlam tiin an ko ṭhîn. Persia mite’n Babulon an lâk hnu chuan Juda sal tângte chu chhuahin, Jerusalema Jehova biak in sa ṭha leh tûrin phalna an pe a. (Ezra 1:1-4) Mahse, chu an in sak chu Juda hmêlmate chuan an dodâl a, Persia chunga helah an puh a ni. (Ezra 4:4-16) Daria I-na (B.C.E. 522-486) a lal laiin, Tatenaia tia koh Persia mi lian chuan, chumi chungchâng en diknaah hma a hruai a. Bible chuan ani chu “Lui râl ram awptu,” tiin a ko a ni.—Ezra 5:3-7.

Chhûngkaw sumdâwnna chanchin ziakna anga sawi theih Tatenaia tih hming chuanna hlum lehkha ṭhahnem tâwk tak chu tûn thlenga hmuh theihin a awm a. Chu chhûngkaw zînga pakhat leh kan sawi tâk Bible-a mi thlunzawmtu hlum lehkha chu B.C.E. 502, Daria I-na a lal kum 20-naa mi a ni. Chu chuan sumdâwnnaa hriatpuitu pakhat chu “Luipui Râl ram awptu, Tattannu-a” chhiahhlawh a nih thu a târ lang a—chu Tattanu-a chu Bible-a Ezra bua chuang Tatenaia ngei hi a ni.

A hnathawh chu eng nge ni? B.C.E. 535 khân, Kura Ropuia chuan a ram chu bial hrang hrangah a siam ṭha leh a, chûng zînga pakhat chu “Babulon leh Lui Râl Lehlam” tia koh a ni. Chu bial chu a hnuah hmun hniha ṭhen a ni a, pakhat zâwk chu Lui Râl tia koh mai a ni. Chu bialah chuan Coele-Syria, Phoiniki, Samaria, leh Juda a tel a, Damaska khua aṭanga awp niin a lang a. Tatenaia chuan he lai bial hi B.C.E. 520-502 vêl thlengin a awp a ni.

Tatenaia chuan hel nia puhna en dik tûra Jerusalem a tlawh hnuah, Juda mite’n Jehova biak in sa ṭha leh tûrin lal Kura phalna hmu nia an insawi thu Daria hnênah a hrilh a. Lal ina thil dah ṭhatte ngun taka an en fiah chuan an insawina chu a dik a ni tih a lang a. (Ezra 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Chuvângin, Tatenaia chu tibuai lo tûra hrilh a ni a, chu thupêk chu a zâwm ta a ni.—Ezra 6:6, 7, 13.

“Lui râl ram awptu Tatenaia” chu mihring chanchina chhinchhiah tlâk mi ropui tak zawng a ni lo. Mahse, Bible chuan a chungchâng a sawi lang a, a hming put âwm rêng a pe tih chhinchhiah ang che. Chu chuan hmân lai chanchin chhuinain Bible thute a dikzia a târ lang fo tih finfiahna dang pakhat min pe a ni.