Ka pa chu engvânga thinrim êm êm nge a nih? Ka’n sawi ang e. Kum 1929, July 29-ah ka piang a, Philippines ram, Bulacan biala khawtê pakhatah ka seilian a. Sum kan ngah loh avângin mawlmang takin kan nung a. Ka naupang laiin, Japan sipaite chuan Philippines ram an rûn a, tichuan indo a inṭan ta a ni. Mahse, kan khua chu mite tlawh pawh vak lohna hmun a nih avângin indona chuan min nghawng vak lo va. Radio te, TV te, leh chanchinbute kan neih loh avângin mite sawi aṭang chauhvin indona chanchin kan hre thei a ni.

Pianpui unau pasarih ka nei a, kum riat mi ka nihin ka pute’n an hnêna awm tûrin min hruai a. Katholic kohhran kan ni chûng pawhin, ka pu chuan sakhaw chungchâng sawiho chu nuam a tiin, a ṭhiante pêk sakhaw lehkhabute chu a dawng ṭhîn a. Tagalog ṭawnga tihchhuah Protection, Safety, leh Uncovered tih lehkhabutê, * (footnote en rawh) leh Bible min hmuh chu ka la hre reng a ni. Bible chu chhiar nuam ka ti a, a bîk takin, Chanchin Ṭha ziak palite hi a ni. Chutianga ka chhiarna chuan Isua entawn tûr siam zui châkna min neihtîr a ni.—Johana 10:27.

Japan sipaite chuan kum 1945-ah Philippines ram chu an chhuahsan a. Chutih hun lai vêl chuan, ka nu leh pate’n ina haw leh tûrin min sâwm a. Ka puin haw tûra min fuih avângin, ka haw ta a ni.

Kum 1945 December thlaah, Angat khua aṭangin Jehova Thuhretute chu kan khuaah thu hrilin an lo kal a. Thuhretu putar pakhat kan inah a lo lût a, ‘ni hnuhnûng’ chungchâng Bible sawite chu min hrilhfiah a ni. (2 Timothea 3:1-5) Kan khaw bul hnaia Bible an zirnaa tel ve tûrin min sâwm a. Ka nu leh pate chu kal lo mah se, kei chu ka kal a. Chutah chuan mi 20 vêl an lo awm a, ṭhenkhatin Bible chungchâng zawhnate an zâwt a ni.

An thusawite chu ka hriatthiam chiah loh avângin chhuah leh mai ka tum a. Mahse, Lalram hla an sak ṭan chuan ṭha ka ti ta hle a, ka chhuak leh ta  lo va. Hla an sak a, an ṭawngṭai hnu chuan Angat khuaa neih tûr Chawlhni inkhâwma lo tel ṭheuh tûrin min sâwm a ni.

Chu inkhâwm chu Cruz-ate ina neih a ni a, kan zînga ṭhehkhat chu, chu mi hmun thleng tûrin kilometer riat (mêl nga) kein an kal a. Chutah chuan mi 50 vêl an lo awm a, naupangte pawhin Bible thu har tak tak chungchânga zawhnate an chhâng ka hmuh chuan mak ka ti hle a ni. Vawi tam tak ka inkhâwm hnu chuan bawrhsap lo ni ṭhîn kum upa tawh tak pioneer unaupa Damian Santos-a chuan a ina zân riak tûrin mi sâwm a. Zan khua deuhthawin Bible thu kan sawi a ni.

Chutih hun lai chuan mite’n Bible zirtîrna thu bulte an zir hnuah baptisma an châng nghal mai ṭhîn a. Inkhâwmnaa vawihnih, khat vêl ka tel hnu chuan unaute’n, “Baptisma in chang duh em?” tiin kei leh mi dangte chu min zâwt a. “Aw, duh e,” tiin ka chhâng a. ‘Lalpa Krista rawngbâwl’ ka duh tih ka inhria a ni. (Kolossa 3:24) Kum 1946, February 15-ah hla vak lova lui pakhatah chuan kan kal a, mi pahnihin baptisma kan chang ta a ni.

Baptisma chang tawh Kristiante chuan Isua angin thu an hril ziah tûr a ni tih ka hria a. Ka pain thu hril tûr chuan la naupang lutuk leh baptisma ka channa mai chuan thu hriltu min nihtîr lo niin a ngai a ni. Chuvângin, Pathian Ram chanchin ṭha hrilh chu Pathian duhzâwng a ni tih ka hrilh a. (Matthaia 24:14) Pathian hnêna ka thutiam ka hlen a ngai tih pawh ka hrilh bawk. Chu chu a tîra ka sawi tâk ka pa min vauna chhan chu a ni. Thu ka hrilh loh dân tûr a zawng reng a. Chuvângin, in ka chhuahsanna chu Jehova rawngbâwl tûra thilte ka kalsan, a nih loh leh ka chânna hmasa ber ṭum a ni.

Angat khuaa awm Cruz-ate chhûng chuan an hnêna chêng tûrin min sâwm a. Kei leh an fanu naupang ber Nora-i chu pioneer thawk tûrin min fuih a. Kan pahnih chuan kum 1947, November 1-ah pioneer kan thawk ṭan a. Nora-i chu khaw dangah a thawk a, kei chu Angat khuaah ka thawk a ni.

Pioneer kum hnih ka thawh hnu chuan, Bethel-a rawngbâwl unau Earl Stewart-a’n Angat khuaa hmun pakhatah mi 500 vêl hmaah thu a sawi a. Sâp ṭawngin a sawi a, tichuan keiin a tawi zâwngin Tagalog ṭawngin ka let a ni. Hei hi kum tam tak chhûnga thusawi tam tak ka let zînga hmasa ber a ni. Engtin nge chu chu ka tih theih? Kum sarih chhûng chauh school kal mah ila, kan zirtîrtute chuan Sâp ṭawng an hmang ṭhîn a ni. Chu bâkah, Tagalog ṭawnga Bible thu leh hla chhuahte a tlêm êm avângin Sâp ṭawnga chhuah thu leh hla tam tak chu ka zir ṭhîn a. Chûngte chuan thusawi letling thei tûr khawpa Sâp ṭawng hre thiam tûrin min ṭanpui a ni.

 Unau Stewart-a’n missionary-te chu kum 1950-a, U.S.A. New York-a neih tûr Theocracy’s Increase Assembly hmang tûra an kal chhuah a ngaih thu thualchhûng kohhran a hrilh a. Chuvângin, branch office chuan Bethel ṭanpui tûrin pioneer pakhat emaw, pahnih emaw an mamawh a ni. An sâwm zîngah chuan ka tel ve a. Bethel-a hna thawk tûrin ka lo thawh ṭhin thilte chu ka kalsan a ngai leh ta.

Kum 1950, June 19-ah Bethel ka thleng a. Bethel chu in hlui lian tak a ni a, hectare khat (2.5 acre) a zau, thingkûng lian tak takte hual vêlin a awm a. Chutah chuan nupui nei lo unaupa 12 vêl rawngbâwlin kan awm a. Zîng lamah chuan ei rawngbâwlna lamah ka ṭanpui a. Tichuan, dâr kua vêl aṭangin puan sûkna hmunah thawmhnawte ka nâwt leh a. Chawhnu lamah chuan chutiang bawk chu ka thawk leh a ni. International assembly zawha missionary-te an lo haw hnuah pawh, Bethel-ah ka la awm zawm zêl a. Unaute’n thawk tûra min tih apiang chu ka thawk a. Thawn chhuah tûr magazine-te ka tuam a, thla tin magazine latute hnênah ka thawn chhuak a, mite lo dawngsawngtu angin (receptionist) ka thawk bawk.

Kum 1952-ah Philippines-a unau parukte nên Gilead School vawi 20-na kal tûra sâwm kan ni a. Phûr tak ka ni! United States-a kan awm lai chuan, thil thar tam tak kan hmuin kan tawng a. Nun chu ka lo awmna ṭhin khaw te tak tê lakah chuan danglam tak a ni.

Entîr nân, kan hmuh ngai miah loh khâwl leh hmaruate hman dân kan zîr a ngai a. Sik leh sa pawh a inang lo hle! Ṭum khat chu, zîng ka han thawh chuan pâwn chu a lo vâr vek mai a. Vûr tla ka vawi khat hmuhna a ni. Mawi tak ni mah se, vâwt tak a ni tih ka hre ta nghâl vat a ni!

Gilead School-a zirtîrna chu nuam ka tih êm avângin chutianga insiamrem a ngaih hunah pawh harsa ka ti lo. Kaihruaitute chu zirtîrtu thiam takte an ni a, inzirna leh zir bingna neih dânte min hrilh a. Gilead School-a zirtîrna chuan Jehova nêna kan inlaichînna tinghet tûrin min ṭanpui tak meuh a ni.

Ka zir zawh hnu chuan, New York Khawpui, Bronx hmunah rei lotê chhûng atân special pioneer ka thawk a. Tichuan, kum 1953, July-ah Bronx hmuna neih New World Society Assembly-ah ka tel ve thei a. Assembly zawh chuan, Philippines-a rawngbâwl leh tûra tih ka ni.

Bethel-a unaute chuan bial kan hna thawk tûrin chanvo min pe a. Chu chuan Jehova mite ṭanpui tûra khaw lian leh khawtê fang kualtu Isua entawn theihna hun remchâng min neihtîr lehzual a ni. (1 Petera 2: 21) Ka bial kanna hmun chu  Philippines rama thliarkâr lian ber central Luzon bial lian tak a ni a. Chutah chuan Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, leh Zambales-te a tel a ni. Khawpui ṭhenkhat va tlawh tûr chuan lung khawkrawk tamna Sierra Madre Tlângte pal tlang a ngai a. Chûng hmunahte chuan bus leh rêlte a thlen loh avângin bungraw phûr motor khalhtu hnênah bungraw chunga chuan ka dîl a ngai a. Chutiang chuan vawi tam tak ka kal a, chutianga zin chu a hahdamthlâk loh hle.

Kohhran a tam zâwk chu kohhran ding thar leh mi tlêmtê an ni a. Chuvângin, unaute chu inkhâwmna leh thlawhhma rawngbâwlnaah ṭha lehzuala ruahmanna nei tûra ka ṭanpui hian an lâwm thei hle a ni.

A hnuah, Bicol bial pum pui chu kan tûra chanvo pêk ka ni a. Chu mi bialah chuan khaw te tam tak a awm a, tûn hmain Thuhretute an thleng ngai lova, tûnah chuan special pioneerte’n thu an hril tawh a ni. In pakhata an daikalna in chu lei laih khuar mai a ni a, a laiah rahna tûr thing phêk pahnih an kham a. Chu thing phêk chunga ṭhut ka’n tum chuan khuarah a tlathla ta daih mai a, kei pawh ka tlathla ve a. Rei tak ka insilfai hnuah chauh zîng chaw ka ei thei a ni!

Chumi biala rawng ka bâwl lai chuan, a tîra pioneer ka thawhpui Nora-i chungchâng chu ka ngaihtuah ṭan ta a. Chutih hun lai chuan, Dumaguete Khawpuiah special pioneer thawkin a awm a, a hnênah ka va zin a. Chumi hnu rei vak lo chhûng chu lehkhate kan inthawn thîn a, tichuan kum 1956-ah kan innei ta a ni. Kan inneih aṭanga chawlhkâr hmasa berah Rapu Rapu Thliarkâra awm kohhran pakhat chu kan va kan a. Chumi hmunah chuan tlângte kan lâwn a, kein thui tak tak kan kal a, chutianga nupaa rawngbâwla hmun hlaa unaute kan ṭanpui thei chu kan hlim hle a ni.

Bial kan hna kum li kan thawh hnuah, unaute chuan branch office-a rawngbâwl tûrin min sâwm leh a. Kum 1960, January thlaah kan thawk ṭan a. Bethel-a kan awm chhûng chuan Jehova inawpna pâwla mawhphûrhna lian tak tak chelhtu unaute hnên aṭangin thil tam tak ka zir a ni. Nora-i pawhin Bethel-ah hna chi hrang hrang thawkin nuam a ti hle.

Philippines rama Jehova rawngbâwltute an pung telh telh hmuh chu malsâwmna a ni. Ka tlangvâl laia Bethel-a ka awm lai chuan, ram pum puiah thuchhuahtu 10,000 vêl an awm a. Tûnah chuan, Philippines ramah thuchhuahtu 2,00,000 aia tam an awm tawh a, thu hrilh rawngbâwlna hna ṭanpui tûrin unau a za têlin Bethel-ah hna an thawk a ni.

Hunte a liam zêl chuan Bethela hnathawhna tûr hmun zau zâwk kan mamawh a. Governing Body chuan branch office lian zâwk sak theihna tûr hmun zawng tûrin min ti a. Kei leh printery overseer chu Bethel ṭhenawma awmte inah kalin an inte an zawrh leh zawrh loh kan zâwt a. Tuman an zuar duh lo va, pa pakhatin: “China mite chuan thil kan zuar lo va; kan lei zâwk,” tiin min lo hrilh a.

Mahse, ni khat chu kan beisei lo ang takin thil a thleng a. Kan ṭhenawm pakhat chuan United States-a a insawn dâwn avângin a in leh hmun chu kan lei duh leh duh loh min rawn zâwt a. A hnuah ṭhenawm dang pakhatin a in hmunte zawrh a tum a, a chheh vêla mite pawh zuar ve tûrin a fuih bawk a ni. “China mite chuan thil kan zuar lo,” tia sawitupa in hmun pawh kan lei thei ta a ni. Rei lotêah branch awmna hmun chu a lêt thumin a zua ta a. Chutianga thil a thleng chu Jehova duhzâwng a ni tih ka chiang a ni.

Kum 1950-ah khân Bethel-a rawngbâwlte zîngah ka naupang ber a. Tûnah chuan kan nupain upa ber kan ni ta. Isua’n khawi hmunah pawh min hruai mah se, a hnungzui chu ka inchhîr ngai lo. Ka nu leh pate chuan in aṭangin min hnawtchhuak mah se, Jehova’n amah hmangaihtu chhûngkaw lian tak min pe a ni. Kan chanvo dawn chu eng pawh ni se, kan mamawh apiangte chu Jehova’n min pe tih ka ring tak zet a ni. Ka nupui Nora-i nên chuan Jehova thil ṭha min pêk zawng zawngte avângin a chungah kan lâwm hle a, mi dangte pawh Jehova fiah tûrin kan fuih bawk a ni.—Malakia 3:10.

Ṭum khat chu Isua’n chhiahkhawntu Levia mi Mathaia chu a hnungzui tûrin a sâwm a. Mathaia chuan eng nge a tih? “Engkim a kalsan a, a tho va, a zui ta a.” (Luka 5:27, 28) Kei pawhin thilte kalsana Isua hnungzui ve theihna hun remchâng ka nei a, midangte pawh chutiang tia, malsâwmnate dawng ve tûrin ka fuih a ni.