A chhûng thu-ah lût rawh

A chhûnga thuawmte-ah lût rawh

Indonain A Zia A Thlâk

Indonain A Zia A Thlâk

Indonain A Zia A Thlâk

INDONA chu englai pawhin a râwng a. Sipaite nun chu a tichhiain mipuite chu hrehawm a tawrhtîr reng bawk. Mahse, tûn hnai mai khân, indonain a zia a thlâk a ni. Eng kawngin nge a thlâk?

Tûn lai indona chu tualchhûng indona​—⁠ram khata pâwl hrangte inkâra indona a ni deuh tlângpui a. Tualchhûng indona chuan ram leh ram indona aiin a daih rei zâwk ṭhîn a, mipui hliam pawh an tam zâwkin, ram chhûng chu a sawp chhe hneh zâwk a ni. “Tualchhûng indonate chu a nunrâwng a, thisen chhuaha sipai indona nasa takte avângin mi a sâng têl an thih phah a, pâwngsual te, ram pâwna inhnawhchhuah luihna te, leh a râpthlâk berah hnam insuatna te a thlen phah a ni,” tiin Spanish thilthleng chanchin ziaktu Julián Casanova chuan a sawi. Dik takin, ṭhenawm leh ṭhenawm inkâra nunrâwnna râpthlâk tak a thlen hian, a sawh khâwkte thâwi dam nân kum zabi têl a ngai mai thei a ni.

Cold War a tâwp aṭangin, ram leh ram inkâra indona chu a tlêm ang reng hle a. “Kum 1990-2000 chhûnga indona chhinchhiah zîngah a lian tham pathumte tih chauh lo chu ramchhûng indona a ni,” tiin the Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) chuan a report a ni.

Ramchhûnga indona chu hlauhawm vak lovin a lang mai thei a, khawvêl pum chanchin thara puan lohva ngaihthah pawh a ni thei; mahse, chutiang indonate avânga lo awm a hrehawmna leh chhiatna thlengte chu a inang reng a ni. Mi maktaduai têlte chu ramchhûng indonaah an thi a. Kum sawmbi pahnih kalta chhûngin​—⁠Afghanistan, Democratic Republic of Congo, leh Sudan-a ramchhûng indona pathumte chuan mi nuai sawmnga dâwn lai nun chu a la a ni. Balkan hmuna awm ramahte chuan, hnam indona avangin mi 2,50,000 deuh thawin an nun an chân a; tin, Colombia rama indona awh rei tak avângin mi 1,00,000 an thi a ni.

Khawi hmunah pawh, tualchhûng indona râpthlâkzia chu naupangte a nghawng dânah a lang a. The United Nations High Commissioner for Refugees sawi dânin, kum sawmbi liamta chhûng khân, tualchhûng indona avângin naupang nuai sawmhnihte chuan an nun an chân a. Nuai sawmruk dangte chu an hliam a ni. Naupang sipaia ṭang lah an pung tawlh tawlh a. Sipai naupang pakhat chuan: “Zirtîrna min pe a. Silai min pe bawk a. Ruihhlo ka ngai a. Mipui tam tak ka that bawk a. Chu chu indona a ni ringawt mai a . . . Thupêk ka zâwm ringawt mai a ni. A sual tih ka hria. Chu chu ka duhzâwng a ni lo,” tiin a sawi a ni.

Tualchhûng indona rama naupang tam tak tân chuan indo hi thil pângngai tak a nih avângin, remna hre lovin an seilian a. Anni chu school-te tihchhiatna leh ṭawngkama inbiak aia silaia inkahna khawvêlah an chêng a ni. Kum 14 mi Dunja-i chuan: “Mi tam tak chu thah an ni a . . . Sava hrâm rite chu hriat tûr a awm tawh lo va; nu emaw, pa emaw, a nih loh leh unaute emaw chân avânga naupang ṭap ri chauh a hriat theih tawh a ni,” tiin a sawi.

Eng Nge A Thlen Chhan?

Engin nge chutiang tualchhûng indona râwng tak takte chu chawk chhuak? Chi leh hnam inhuatna te, sakhaw inrem lohna te, rorêl dik lohna te, leh politics-a buaina te chu a thlentîrtu bulpui berte a ni. A chhan bul dang leh chu duhâmna​—⁠thuneihna leh sum lama duhâmna a ni a. Politics hruaitute chu duhâmnain a chêttîr ṭhin avângin, indona awmtîrtu inhuatna an chawkchhuak a ni. Stockholm International Peace Research Institute chhuah report chuan indonaa tel tam takte hi “an hlâwkna hmuh duh vânga tel” an ni tih a târ lang a. “Duhâmna chu kawng chi hrang hrangin a lang chhuak a; sipai leh politics lama hotute lunghlu-a (diamond) sumdâwnna aṭangin, ṭhalaite’n silai kenga khawtê an suasamna thlengin duhâmna chu a lang reng a ni,” tih a târ lang bawk.

Râlthuam man tlâwm tak, hlauhawm tak site awlsam taka hmuh theihna chuan mihring inthahna chu a tizual bawk. Kum khat chhûngin mi 5,00,000 vêl​—⁠a tam zâwk hmeichhia leh naupangte​—⁠chuan râlthuam tê chi avângin an thih phah a. African ram pakhatah chuan, silai AK-47 pakhat chu ar pakhat man lekin a lei theih a. Lungchhiatthlâk takin, hmun ṭhenkhatah chuan silai chu ina ar vulhte ang maiin a tam a ni. Tûnah khawvêl pum puiah râlthuam tê chi maktaduai 500 vêl a awm a, chu chu mi nung 12-in pakhat zêl an nei ang a ni.

Inhmêlmâk avânga tualchhûng indona hi kum zabi 21 chhinchhiahna a lo ni ang em? Tualchhûng indona chu thunun theih a ni ang em? A tâwp a tâwpah, mite inthahna chu tihtâwp a ni ang em? A dawta thuziak hian hêng zawhnate hi a chhâng ang. (w04 1/01)

[Phêk 4-naa bâwm]

Tualchhûng Indonate Rahchhuah

Râlthuam hman changkâng lo chung pawha râwng êm êm tualchhûng indonaah chuan, hliampui tuar zaa 90-te chu sipaite ni lovin, mipuite an ni a. “Indonaah chuan tihpalh thil vâng ni lovin, naupangte chu tum an ni tawlh tawlh a ni tih a chiang hle,” tiin, Indonain Naupangte A Nghawng Dân lama mi thiam, United Nations Secretary-General’s Expert, Graça Machel-a chuan a sawi a ni.

Pâwngsualna chu sipaite tihluih hmanraw pakhat a lo ni ta a. Indona hmun ṭhenkhatahte chuan, helho chuan indonaa an hneh khuaa an hmuh hmeichhe tleirâwl tawh phawt chu an pâwngsual deuh ziah a ni. Chu pâwngsualtute tum ber chu thlabârna tihdarh emaw, hmêlma hnamte inkâra chhûngkaw inzawmna tihchhiat emaw a ni.

Indona chu ṭâm leh natnain a zui a. Tualchhûng indona rahchhuah chu, buh leh bâl chîn tlêm leh seng tlêm te, damdawi lama inenkawlna awm mang lohna te; tin, a mamawh tak takte’n ram dang ṭanpuina an dawn phâk lohna te a ni. Africa rama tualchhûng indona zir chîktu pakhat chuan a boralte zîngah natna avângin zaa 20 leh ṭâm avângin zaa 78 an thi a. Zaa 2 chauh chu indona avângin an thi a ni tih a târ lang.

Atlângpui thuin, minute 22 apiangin tuemaw chuan leia phûm chi bomb a rah puah avângin, a ke emaw, a nun emaw a chân a ni. Ram 60 chuangah chuan bomb maktaduai 60 aṭangin 70 vêl inphûm nia chhût a ni.

Mite chu an in chhuahsan tûra tihluih an ni a. Khawvêl pum puiah chuan, mi maktaduai 50-te chu râl tlân leh mahni in leh lo chhuahsanin an awm a​—⁠a chanve vêl chu naupang an ni.

[Phêk 2-naa Milem Hman Hawhtîrtu]

A KAWM: Mipa Naupang: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Phêk 3-naa Milem Hman Hawhtîrtu]

Photo by Chris Hondros/Getty Images