Sual—Engin Nge Kan Ngaih Dân Thlâkthleng?

“TUN laia mi tam tak chuan kan nu leh pa hmasa berte’n Atîra Sual an tih avângin thiam loh kan chang vek tih ngaih dân chu an pawm duh lo. Chu chang a ni lo, sual nihna hrim hrim pawh hi an pawm duh lo va. . . . Adolf Hitler leh Josef Stalin ang mite chuan thil sual an ti pawh a ni thei ang; mahse, mi dang zawngte chu an sual hran lo.”—The Wall Street Journal.

A chunga kan thu lâk chhuahnain a târ lan angin, tûn lai hian sual kan thlîr dân chu a buai zo ta niin a lang. Engvângin nge a buai? Engin nge thlâkthleng ta? Tin, tûn laia mite’n an pawm duh loh sual chungchâng thlîr dân chu eng nge ni?

Chu ngaih dân chuan hmêlhmang pahnih a nei a ni; kan rochun sual leh mi mala kan thil sual tihte, tiin. A hmasa zâwk chu kan duh emaw, duh lo emaw pawh ni se kan neih tlat hi a ni a, a pahnihna erawh chu duh rêng vânga kan thiltih hi a ni. Chûng hmêlhmang pahnihte chu i lo bih chiang ang u.

Atîra Sual Chuan Min Tihmêlhem Tak Zet Em?

Kan nu leh pa hmasa berte chuan atîra sual chu an thlah mihring zawng zawngte hnênah an hlân chhâwng tih Bible chuan a sawi a. Chutiang chuan, ṭhat famkim lohna nei sain kan lo piang a ni. Bible chuan: “Fel lohna zawng zawng hi sual a ni,” a ti.—1 Johana 5:17.

Amaherawhchu, biak ina inkhâwm ṭhîn mi tam takte chuan an tel vena leh anmahni tih pawh ni hlei lo, hmân laia tuemaw thil sual tih avânga ṭha famkim lova mi zawng zawng an piang ta mai chu hriatthiam harsa an tih bâkah, pawm harsa an ti hle bawk. Theology lama professor Edward Oakes-a chuan mi zawng zawng an sual vek tih thurin hian “mite mak tih te, a lang apauva dodâlna te, a lo berah pawh thinlung tak tak ni lo, ṭawngkama pawmna satliah mai te chu a tâwk a ni,” tiin a sawi.

Mite’n atîra sual chungchâng pawm harsa an tih chhan pakhat chu sakhaw hruaitute zirtîrna vâng a ni. Entîr nân, Council of Trent-ah (1545-1563) chuan, church chuan an sual tlenfai nâna nausên piang hlim baptisma chantîrna dodâltute chu thiam loh a chantîr a. Theologian-te chuan nausên chu baptisma chantîr hmaa a thih chuan, a sual tlenfai loh chuan Pathian hnên thleng thei lo tûrin chatuanin a dang tlat niin an sawi a ni. Calvin-a phei chuan nausênte’n ‘an nu chhûl aṭangin thiam loh chantîrna an pian chhuahpui’ niin a zirtîr hial a. A sawi dân chuan, an mizia chu ‘Pathian tân huatthlala tak leh tenawm tak a ni.’

Nausên piang hlimte chu sual nei lo leh thianghlim tak anga thlîr lo an awm meuh loh avângin, hêng nausênte’n an rochun sualna avânga hrehawm an tuar tûr chuan mihringte ngaihtuahna a kalh tlat a ni. Chutiang sakhaw zirtîrna chuan mite’n atîra sual zirtîrna an hnâwl chhan chu hriatthiam a tiawlsam hle. Dik takin, sakhaw hruaitu ṭhenkhat chuan baptisma chang lo nausênte hremhmun meidîl-a kal tûra thiam loh chantîr  chu an thei ngang lo va. Chutiang nausênte kalna tûr chungchângah chuan an buai phah hle a ni. An thurin nghetah chang lo mah se, Catholic kohhran chuan baptisma chang lo nausênte thlarau chu Limbo-ah a awm dâwn tih kum tam tak chhûng a lo zirtîr tawh a ni. *

Atîra sual chungchânga rinna tihniamtu dang chu kum zabi 19-naa mi fingte, scientist-te, leh Pathian thu zirmi theologian-te hian Bible-a thu inziakte chu thilthleng chanchin dik tak a nihna an rinhlelh ṭanna hi a ni. Darwin-a chanchhâwnna theory chuan Adama leh Evi chanchin chu mi tam tak tân hmân lai thawnthu phuahchawp mai-ah a chantîr ta a. Chuvângin, mi tam takte chuan Bible hi Pathian thu puanchhuahna ang ni lovin, a ziaktu ngaihtuahna leh hnam dân târ lanna mai niin an ngaih phah ta a ni.

Chu chuan atîra sual chungchâng zirtîrna chu khawiah nge a dah tâk? Biak ina kal ṭhînte chu Adama leh Evi-te hi mihring awm tak tak ni lo anga hmin an nih si chuan, atîra sual pawh chu bawhchhiat tak tak a ni lo tih ngaih dân an nei ang tih a chiang hle. Mihringte hi sual nei an ni tih pawm duhte tân pawh, atîra sual chu a taka thleng ni lovin, mihringte ṭhat famkim lohzia sawina maiah a chang zo ta a ni.

Chutianga atîra sual chu bawhchhiat a nih si loh chuan, rochun sualna nêna inang lo tak mi mala sualna chungchâng chu engtin nge ni ang? Chu chuan Pathian a tilungni lo ve tho vem?

Thil Sual A Ni Tak Zet Em?

Mi mal sualna chungchâng zawh an nih hian, mi tam tak chuan Thu Sâwm Pêk—tualthahna te, uirêna te, hurna te, inneih hmaa mipat hmeichhiatna hman te, rûk rûk te, leh thil dang dang khapna dânte chu an ngaihtuah chhuak ṭhîn. Kohhran tam tak (churches) chuan inchhîrna nei lova hêng thil sualte ti reng chunga thi tupawh chu hremhmun meidîl-ah chatuana nghaisak an ni ang tih hmân aṭang tawhin a lo zirtîr ṭhîn a ni. *

Miin chutiang hremna a tawh loh nân, Catholic Kohhran chuan sualte ngaidam theia inchhâl puithiam hnêna sual inpuan chu ngai a ti a. Mahse, Catholic mi tam zâwkte tân chuan sual inpuanna te, ngaihdamna te, leh inlamlêtzia lantîr nâna intihhrehawmna te chu hmân lai thil a ni ta. Entîr nân, tûn hnaia ngaih dân lâkkhâwmna chuan Italy rama Catholic za zêla 60-te chuan sual puanna an nei tawh ngai lo tih a târ lang a ni.

Kohhran tam takin mi mal sualna leh a sawhkhâwkte chungchâng ngaih dân a lo zirtîr tawh ṭhinte chuan mite chu an thil sual tih ṭhinte a  simtîr thei lo tih a chiang hle. Biak ina inkhâwm ṭhîn tam tak chuan chûng thil sual zawng zawngte chu sual ni pawhin an ngai tawh lo. Entîr nân, ṭhenkhat chuan puitling pahnihin an remtihnaa mipat hmeichhiatna an hman a, mi dang tumah a khawih pawi loh phawt chuan thil pawiah an ngai lo.

Chutiang ngaih dân an neih chhan pakhat chu thil sual titute’n sual chungchâng zirtîrna an dawnte thinlung zawng zawnga an pawm chiah loh vâng a ni thei ang. Ni e, mi tam tak chuan hmangaihna Pathianin mi sualte hremhmun meidîl-a chatuana a hrem chu rin harsa an ti a ni. Chûng rinhlelhnate chuan “sual” ngaih zam telh telh a nih chhan chu engemaw chena a hrilhfiah ngei a rinawm. Mahse, ngaih zam a nih chhan dang pawh a la awm cheu a ni.

Tûn Hmaa Zirtîrna leh Tehnate Hnâwlna

Kum zabi liam ta chhûnga thil thlengte chuan khawtlângah leh mihringte rilruah inthlâk thlengna nasa tak a siam a. Khawvêl indopui pahnih te, indona tênau zâwk tam tak te, leh mihring insâmna thlengte avângin mi tam tak chuan tûn hmaa zirtîrna leh tehnate hlutna chu an rinhlelh phah a ni. ‘Thiamna lama nasa taka hma kan sâwnna tûn lai hunah hian, chutiang hmasâwnna nêna inzawmna rêng nei lo leh kum zabi tam tak kal taa siam tehnate mila nun chu a finthlâk dâwn em ni le?’ tiin an zâwt a ni. Rilru veizâwng leh sakhaw lam ṭanchhan lo va, chhan leh vâng neia thil ti mite leh nungchang lam zirtu mi tam takte chuan finthlâk lo niin an hria a ni. An ngaih dân chuan mite hian an hmân lai rinna ṭhenkhat chu hlîpin, an nih theih tûr anga sâng an thlen theih nân an inzir tûr a ni.

Hetiang ngaih dân hian mite chu Pathian a hlattîr tawlh tawlh a. Europe ram tam takah phei chuan, biak ina inkhâwm pawh an tlêm tawh hle a ni. Rin mumal nei lo an pung tawlh tawlh a, mi tam tak chuan âtthlâk an tih kohhran zirtîrnate chu alang apauvin an dodâl bawk. Mihringte hi chanchhâwnna avânga lo awm an nih a, Pathian a awm si loh chuan, dân bawhchhiat avânga sualna hi a awm tak tak thei dâwn em ni?, tiin an ngaihtuah a ni.

Kum zabi 20-naa Khawthlang lam khawvêla nungchang lama inthlahdahna chuan thil dang tam takte bâkah, mipat hmeichhiatna lam thlîr dân inthlâkthlengna tia hriat pawh chu a thlentîr a ni. Zirlaite lungawi lohna lantîrna te, hnam leh nun dân phung pângngai duh lohna lantîrna te, leh damdawi lam thiamna hmanga naupai lo tûra invênna ṭha takte chu hmân lai thil âwm leh mawite hnâwlna awmtîrtute zînga mi a ni a. A hnu lawkah chuan Bible tehnate chu hnâwl a lo ni  ta a ni. Ṭhangtharte chuan nungchang tehna thar an pawmin, sual thlîr dân thar an chhawm ta a. Chuta ṭang chuan, ziakmi pakhat sawi dânin, “dân awmchhun chu nula tlangvâl inhmangaihna dân” a ni ta a: chu chu mipat hmeichhiatna lama inphalraina hluar takah hian a lang a ni.

Ngaihṭhatna Awmtîrtu Sakhaw Kalhmang

United States-a thil awm dân chungchâng a sawinaah, Newsweek magazine chuan heti hian a ruh lang râwtin a sawi: “An kohhran lama mipuite hîp tum sakhaw hruaitu tam tak chuan mite hlamchhiah nih chu an ngam thlâwt lo,” tiin. Anni chuan an thu ngaithlatute chunga nungchang ṭhatna an phût nasat chuan, an kohhran an chhuahsan mai ang tih an hlau a ni. Mite chuan inngaihtlâwmna te, mahni inthununna te an nei tûr a ni tih leh ṭhatna emaw, an chhia leh ṭha hriatnain thiam loh a chantîrna emaw chu chhâng lêtin, an sualte an sim tûr a ni tih lam hawi thusawite chu an ngaithla peih lo. Chuvângin, Chicago Sun-Times chanchinbu-in a sawi angin, kohhran tam tak chuan “ngaihṭhatna awmtîrtu, mipui duhzâwng apiang hi dik ni maia ngaihna, leh ‘mahni chauh inngaihhlutna’ awmtîrtu Kristian thute chu an hril tawh zâwk a, chanchin ṭha chu an hnu chhawn a ni.”

Chutiang ngaihtuahna chuan mahni rem tihzâwnga Pathian nihna hrilhfiah sakhaw ngaih dân te, Pathian leh a thil phûtte lam ṭanchhan lova, mihring ṭanchhan leh a inngaihhlutna tipung thei thil chauh ngaihtuahtu kohhrante a hring chhuak a ni. Chutiang kohhrante thiltum ber chu an mi leh sate tihlungawi ringawt a lo ni ta a. Chu chuan thurin ruak sakhuana a hring chhuak a ni. The Wall Street Journal chanchinbu chuan, “Kristian nungchang ṭha awmna ṭhin hmun ruak chu engin nge hnawh khat ta?” tiin a zâwt a. “Nungchang ṭha awmchhun chu mi dangte khawngaih thei tak leh dawhthei tak nih a ni mai a, ‘mi ṭha tak nih’ chu thil engkima thiam channa a ni,” tiin a ziah belh a ni.

Hriatthiam awm takin, hêng zawng zawng hian ngaihṭhatna awmtîrtu sakhua a enga pawh hi a ṭha vek tih rilru put hmang a awmtîr a ni. The Wall Street Journal chanchinbu chuan, chutiang thlîr dân neite chuan “nungchang lama phût a neih loh phawt chuan eng sakhua pawh hi an pawm thei a ni—mite thiam loh chantîr lova a thlamuan phawt chuan,” a ti. Kohhrante lahin nungchang lama thil phût nei miah lovin, mite chu “an nih ang angin a pawm” ve mai zêl bawk.

Kan sawi tâk thilte hian Bible chhiartute chu kum zabi khatnaa tirhkoh Paula thuziak a hriatchhuahtîr thei ang: “Zirtîrna dik an ngaih peih loh hun a la thleng dâwn si; an bengte a zat avângin anmahni duhzâwng angin zirtîrtute an hnênah an khâwm zâwk ang a, an bengte chu thutak lamah an chhungawng ang,” tih hi.—2 Timothea 4:3, 4.

Sakhaw hruaitute’n sual an ngaihhnathiam a, thil sual a awm tih an hnâwl bawk a; tin, Bible thu sawite hriattîr aia an hriat duhzâwng thute hrilha mi beng an ‘tihzatsak’ hian, an mi leh sate tân thil pawi tak an ti a ni. Chutiang thute chu a dik lo va, a hlauhawm hle bawk. Chûng chuan Kristian zirtîrna pawimawh tak chu a hnâwl a ni. Isua leh a tirhkohte zirtîr chanchin ṭhaah chuan sual leh sual ngaihdamna chu thu pawimawh tak a ni si a. Chutiang a nih dân hre thiam tûr chuan, a dawta thuziak chhiar tûra sâwm i ni e. (w10-E 06/01)

[Footnote-te]

[Phêk 7-naa thu lâk chhuah]

Ngaihṭhatna awmtîrtu sakhaw zirtîrna chuan rah ṭha lo a chhuah

[Phêk 6-naa bâwm]

Sual Maw? “Engah Mah Kan Ngai Tawh Lo”

▪ “Hei ngei hi a ni, tûn lai kohhrante buaina lian ber chu. Ngaihdam ngai ‘mi sualte’ angin kan inhre tawh lo va. Tûn hma chuan sual chu kan lo buaipui ṭhîn pawh a ni thei e; mahse, tûnah chuan engah mah kan ngai tawh lo. Chutiang chuan, kohhranin sual chungchânga buaina a tihven theih laiin, America rama mi tam takte tân chuan buaina a tling lo—a lo berah pawh buaina khirh tak a ni lo.”—John A. Studebaker, Jr., sakhaw chanchin ziakmi.

▪ “Mite chuan: ‘Mi dangte hnên aṭang leh ka hnên aṭang ngei pawhin nungchang lama beiseina sâng tak ka nei a; mahse, mihring ve mai kan ni a, theih ang tâwka ṭhat ka tum mai a ni,’ an ti a. Ti ṭha thawkhat nia inhriatna min neihtîr thei nungchang lama khirh lutuk lova awm dân kan thiam ta. . . . Mahse, thil lian tham zâwk sual chungchâng erawh chu kan ngaihthah leh si a ni.”—Albert Mohler, Southern Baptist Theological Seminary-a an president.

▪ “Mite chuan tûn hmaa thil zahthlâka ngaih ṭhînte [thihna thlentu sual hlauhawm pasarihte ang chi] chu an uanpui zâwk mah ta: nu leh pate chuan an fate chu mahni inrintâwkna an neih theih nân tlêma chapo deuh tûrin an fuih a; France mi ei rawngbâwl thiam ho khat chuan ei puar lutuk hi sual ni lova puang tûrin Vatican an ngên a ni. Awhna avângin mite chuan mi lârte chanchin thar ber berte hriat an duh a. Mipat hmeichhiatna lam châkna chu thil fakmawitute chuan an hmang ṭangkai a; lungnih loh huna thinurna lan chhuahtîr lah thil pângngai tak anga thlîr a ni. A châng chuan ka thatchhe hle bawk.”—Nancy Gibbs, in Time magazine.

[Phêk 5-naa milem]

Tûn laia mi tam takte chuan Adama leh Evi chanchin chu thawnthu phuahchawp niin an ngai