A chhûng thu-ah lût rawh

A chhûnga thuawmte-ah lût rawh

Kan Ṭawng Hmante Hi “Babel In Sâng” Aṭanga Lo Chhuak A Ni Em?

Kan Ṭawng Hmante Hi “Babel In Sâng” Aṭanga Lo Chhuak A Ni Em?

“LALPAN anniho chu chuta ṭang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a: tichuan an khawsiam chu an bânsan ta a. Chuvângin a hming chu Babel an ti a; LALPAN chutah chuan leia mi zawng zawng ṭawng chu a tihhransak tâk avângin.”—Genesis 11:8, 9.

BIBLE-A chhinchhiah chu thil chu a thleng tak zet em? Chuta kan hmuh angin, ṭawng chi hrang hrangte chu vawi lehkhata lo awm a ni em? Mi ṭhenkhat chuan mihring ṭawng hrang hrang lo inṭan dân leh a darh dân chungchânga Bible thuziakte chu an nuihzat a ni. Ziaktu pakhat chuan: “Babel In Sâng thawnthu hi thawnthu a zawnga rin tlâk lo berte zînga mi a ni,” tiin a sawi a. Juda rabi pakhat pawhin chu thilthleng chu “hnamte lo pian chhuahna hrilhfiah tum dân âtthlâk tak” niin a sawi.

Engvângin nge mite chuan Babel chanchin chu an pawm theih loh? A awl sam zâwnga sawi chuan, chu chuan ṭawng lo chhuahna chungchânga an rin dân a engemaw ber a kalh vâng a ni. Entîr nân, mi thiam ṭhenkhat chuan ṭawng zepui chi hrang hrangte hi vawi lehkhata lo awm thut ni lovin, “ṭawng bulpui” pakhat aṭanga zawi zawia lo chhuak niin an sawi a. Mi dangte erawh chuan ṭawng bulpui engemaw zât chu a hrangin a lo piang chhuak a, chûng chu ri satliah aṭangin ṭawng puitlingah hma a sâwn chho niin an hria a ni. Hêngte leh thurin dang inkalh takte avângin Professor W. T. Fitch-a chuan chanchhâwnna leh ṭawng chanchin a ziahna The Evolution of Language tih a lehkhabuah: “Ṭawng lo pian chhuah dân chhânna rin tlâk tak kan la nei lo,” tiin a ziak a, chu ngaih dân chu mi tam takin an ṭâwmpui a ni.

Hmasâng thil hlui chanchin zirtute leh mi thiamte chuan mihringte ṭawng inṭanna leh a phuisui chhoh dân chungchângah eng nge an hmuh chhuah? An thil hmuh chhuahte chuan thil ni theia an rin a engemaw ber chu a dik tih a finfiah em? Nge ni a, an thil hmuh chhuahte chuan Babel chanchin thuziak chu a thlâwp zâwk? Bible-a chu thuziak chu i lo bih chiang phawt ang u.

ENGTIKAH LEH KHAWI HMUNAH NGE A THLEN?

Bible chuan a hnua Babulon tia hriat “Sinar ramah” chuan ṭawng tihhranna leh mite hmun tina tihdarhna chu a thleng tih a sawi a. (Genesis 11:2) Chu chu engtik khân nge a thlen? Bible chuan Abrahama pian hma kum 250 vêla awm Pelega dam laiin leia mite chu ṭhena an awm thu a sawi a ni. Chuvângin, Babel-a thilthleng chu kum 4,200 vêl kal ta thleng niin a lang.—Genesis 10:25; 11:18-26.

Mi thiam ṭhenkhat chuan tûn laia ṭawng zawng zawngte hi mihringte ṭawng hman hmasak ber, kum 1,00,000 vêl kal taa an hman ṭawng bulpui pakhat aṭanga rawn pêng chhuak a nih an ring a. * Mi dangte erawh chuan tûn laia kan ṭawng hmante hi a lo berah pawh kum 6,000 vêl kal taa hman ṭawng zepui engemaw zât nên a inkûngkaih niin an sawi thung a ni. Mahse, ṭawng lama mi thiamte chuan tuma hman tawh loh hmân lai ṭawngte lo awm chhoh dân chu engtin nge an hriat theih? Economist magazine chuan: “Chu chu thil khirh tak a ni. Thil nung chanchin zir mite chuan an thil zirna ṭanpuitu hmasâng thil ruhro leh thil dangte an nei a, ṭawng chanchin zir mite erawh chuan chutianga an zirna ṭanpuitu tûr an nei ve lo,” tiin a sawi. Chu magazine chuan chanchhâwnna ringtu ṭawng lam zir mi thiam pakhatin a thutâwp siamte chu “rin thu hmanga chawh chhuah mai mai” niin a sawi tih a târ lang bawk.

Amaherawhchu, hmasânga thuziak ṭhenkhat a awm a. Chûng thilte chuan mihringte ṭawng lo chhuahna chungchângah eng nge an târ lan? The New Encyclopædia Britannica chuan: “Ṭawng ziak chhinchhiah hmasak ber, mihringte neih theih hmasâng thuziak awmchhun chu kum 4,000 emaw, 5,000 emaw leka upa a ni,” tiin a hrilhfiah a ni. Hmasâng thil hlui chanchin zir mite chuan chûng thuziakte, a nih loh leh “kut ziak lehkhate” chu khawi hmunah nge an laih chhuah? Mesopotamia ram chhim lam—hmân lai Sinar ramah a ni. * Chuvângin, finfiahna hmuh theihte leh Bible thusawi chu a inmil a ni.

ṬAWNG HRANG HRANG LEH NGAIHTUAH DAN HRANG HRANG

Bible thuziak chuan Babel-ah Pathianin ‘ṭawng an inhriat [a nih loh leh, an inhriat thiam] tawn theih loh nân an ṭawng a tihhransak’ tih a sawi a. (Genesis 11:7) Chuvâng chuan hnathawktute chuan an Babel “khawsiam chu an bânsan ta a, . . . lei chung zawng zawngah chuan” an darh ta a ni. (Genesis 11:8, 9) Chuvângin, Bible chuan tûn laia ṭawng zawng zawngte hi “ṭawng bulpui” pakhat aṭanga lo chhuak a ni a ti lo. Chu aimahin, ṭawng tam tham tak chu vawi leh khatah a lo awm thut a; chûng ṭawngte chu ṭawng puitling, mihring ngaihtuahna leh rilru veizâwng ṭha taka sawi chhuah theihna vek a nih bâkah, a inang lo hle tih a sawi zâwk a ni.

B.C.E. kum sângbi thumnaa Mesopotamia rama hlum phêka thuziak

Tûn lai khawvêla ṭawng zepui chi hrang hrangte chungchâng hi eng nge ni ve? A inang tlângpui nge ni a, a dang lam zâwk? Stanford University-a rilru lam chhuina lama mi thiam hnuaia thawk Lera Boroditsky-i chuan: “Ṭawng zir mite’n khawvêla ṭawngte (7,000 vêl awm zîngah tlêm tê chauh zir chian a ni) ngun taka an zir chian hian, rin loh takin inan lohna chhiarsên lohva tam a lo chhuak a ni,” tiin a ziak a. Ni e, ṭawng zepui pakhata ṭawng tênau dang, entîr nân, India ram hmâr chhak lama Mizo ṭawng leh Hmar ṭawng ang chite chu a inzûl mai thei a; mahse, ṭawng zepui danga ṭawng Hindi emaw, English emaw nên chuan a inang lo hle a ni.

Ṭawng chuan mite chu an chhehvêla thil awm—rawng te, thil tam lam te, a awmna hmun te, leh hawina lamte—chungchângah mite thil ngaihtuah dân leh sawi dân chu a thunun a ni. Entîr nân, ṭawng pakhatah mi chuan, “I ding lam kutah rannung tê a awm,” a ti ang a. Mahse, ṭawng dangah chuan, “I chhim thlang lam kutah rannung tê a awm,” a ti ang. Chutianga a dang lamna chuan a lo berah pawh mite chu a tibuai hle ngei ang. Babel in satute’n an hna an chhunzawm thei lo pawh kha a mak lo ve.

RI SATLIAH NGE ṬAWNG PUITLING?

Mihring ṭawng hman hmasak ber kha eng ang nge ni? Bible chuan mipa hmasa ber, Adam’n nungcha zawng zawng leh chunglêng savate hming a pe tih a sawi a, chu chuan thu mal tharte a chher chhuak thei tih a târ lang. (Genesis 2:20) Adama chuan a nupui avânga a lâwmzia târ lan nân hla a phuah bawk a, Evi pawhin Pathian thupêk leh A thuâwih lohna sawhkhâwk tûr chu chiang takin a sawi thei a ni. (Genesis 2:23, 3:1-3) Chutiang a nih chuan, mihring ṭawng hman hmasak ber chuan mite chu chiang leh fiah taka a inbiak pawhtîr theih bâkah, ṭawngkam thar a chhertîr thei a ni.

Babel-a ṭawng tihranna chuan mite chu an finna leh an chakna thawh khâwmin hna a thawhtîr thei lo va. Mahse, an ṭawng tharte chu an ṭawng hmasa ang bawkin a kimchang a ni. Kum zabi tlêm tê chhûngin mite chuan khawpui lûn tak takte leh sipai chak tak takte an din a, ram dangte nên sumdâwnna an nei bawk a ni. (Genesis 13:12; 14:1-11) Thu mal leh ṭawng hman dân phung zau tak tel lovin chutiang hmasâwnna chu a awm thei ang em? Bible sawi dân chuan, mihringte ṭawng hman hmasak ber leh Babel aṭanga chhuak ṭawngte chu thâwk satliah mai ni lovin, ṭawng puitling leh chipchiar tak nei vek a ni.

Tûn laia thil zir chîkna chuan he thu tâwp siam hi a thlâwp a. The Cambridge Encyclopedia of Language chuan: “Hnam ‘mâwl’ tak anga langte pawh tiamin, zir chian tawh eng hnam pawh hian hnam ‘changkângte’ neih ang ṭawng puitling leh chipchiar tak chu an nei vek a ni,” a ti. Chutiang bawkin, Harvard College-a Professor Steven Pinker-a chuan a lehkhabu siam The Language Instinct-ah chuan: “Hnam mâwl ṭawng tih a awm lo,” tiin a sawi a ni.

NAKIN HUNA ṬAWNG AWM DAN TUR

Ṭawng chanchin zirna ṭanpuitu “hmasâng thilte” upat zâwng leh awmnate, ṭawng zepuite inan lohna te, leh a famkim dânte kan en hnuah, eng thu tâwp inâwm tak nge kan siam theih? Mi tam tak chuan Babel-a thilthleng chungchâng Bible thuziak chu hrilhfiahna rin tlâk tak niin thu tlûkna an siam a ni.

Bible chuan Pathian Jehova’n a laka an hel avângin Babel-ah mite ṭawng chu a tihhransak tih a sawi a. (Genesis 11:4-7) Mahse, ani chuan mipuite chu ṭawng thianghlim, a nih loh leh ‘hmui thianghlim a puttîr leh ang, LALPA hming chu an zaa an lama thu khat vuaa a rawng an bâwl tlân theih nân,’ tiin a tiam a ni. (Zephania 3:9) Pathian Thu, thutak chu “ṭawng thianghlim” chuan tûn laiah khawvêl puma mite chu a hruai khâwm a. Nakinah Pathianin Babel-a ṭawng tihhranna chu sût lêt lehin, ṭawng pakhat chauh pea mihringte a inlungrualtîr leh beisei chu a inâwm hle a ni. (w13-E 09/01)

^ par. 8 Ṭawng lo pian chhuah dân chungchânga rin dânte chuan mihring hi zâwng aṭanga lo piang chho a ni tih ngaih dân a ṭanchhan tlângpui a ni. Chûng ngaih dânte chungchângah Jehova Thuhretute tihchhuah, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking tih brochure phêk 27-29 chu en rawh.

^ par. 9 Hmasâng thil hlui chanchin zir mite chuan Sinar bulah pyramid pian hmang ang nei biak in sângte an lai chhuak nual a. Bible chuan Babel hmuna in sâng satute’n lung ni lovin, leirawhchan leh a châr nân alkatra an hmang tih a sawi. (Genesis 11:3, 4) Mesopotamia ramah chuan alkatra a tam hle laiin lung chu “awm lo tlukin a vâng hle” tih The New Encyclopædia Britannica chuan a sawi a ni.