Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

¿Alkye tten jaku tzʼok qxqʼuqin qibʼ kyiʼj nya axix tok tqanil?

¿Alkye tten jaku tzʼok qxqʼuqin qibʼ kyiʼj nya axix tok tqanil?

 Mas at nim tqanil jaʼlo twitzju ojtxe. Jaku tzʼonin jlu tuʼn miʼn ttzajxix yabʼil qiʼj ex tuʼn tok qxqʼuqin qibʼ. Pero tenx tnabʼila, tuʼnju jaku che kanet junjun tqanil tuʼna ik tzeʼn qe jlu:

 Jun techel, tej ttzaj COVID-19, tzaj tqʼamaʼn secretario general de las Naciones Unidas qa il tiʼj tuʼn tok kyxqʼuqin kyibʼ xjal tiʼj jun epidemia otoq tzaj. Atztoq in yolin kyiʼj nya ax tok tqanil. Tqʼama qa mas jaku tzaj nya bʼaʼn qiʼj kyuʼn nya ax tok qʼanbʼil ex kyuʼn nya ax tok consej tiʼj yabʼil ex qa at nim nya ax tok yol kyoj qe qʼol tqanil. Ax ikx tqʼama jlu: «Ma kubʼ noj toj internet tuʼn tqanil aju bʼajxtoq tzʼok qbʼiʼn ojtxe. Chʼixme kykyaqil xjal in nel kyikʼun moqa in che xmayin tiʼj jun xjal moqa tiʼj jun grupo tuʼn jlu».

 Ax tok, kukx o che ten nya ax tok tqanil. Pero kyaj tqʼamaʼn Biblia qa toj ambʼil jaʼlo, aqeju «xjal mya bʼaʼn ex qe sbʼul, kyjaʼ kyxi laqʼeʼ mastl tuj mya bʼaʼn, in che sbʼun ax ikx kye in che sbʼunjtz» (2 Timoteo 3:1, 13). Ex tuʼnju at internet toj ambʼil jaʼlo, mas fácil ex mas jun rat jaku che ul nya ax tok tqanil qukʼil ex jaku chex samet. Tu’ntzunju, jaku che oktz nya ax tok ex nya tz’aqli tqanil kyoj correo electrónico, kyoj redes sociales ex kyoj qe alertas ateʼ qukʼil.

 ¿Tiʼ jaku bʼant tuʼna tuʼn tok t-xqʼuqin tibʼa tiʼj nya ax tok tqanil ex tiʼj tqanil ximen maj tuʼn ttzaj nya bʼaʼn? Toj xnaqʼtzbʼil lu, kkanetel junjun tbʼanel consej tuʼna aqeju in che jatz toj Tyol Dios ex jaku che onin tiʼja.

  •   Miʼn txi tnimana tkyaqilju in nok tqʼoʼna twitza tiʼj ex tkyaqilju in nok tbʼiʼna

     Aju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios: «Aju xjal mintiʼ tnabʼl in xi tniman tkyaqil aju in tzaj qʼmaʼn te; atzunju xjal at tnabʼl tok tkwent tiʼj jatum in bʼet» (Proverbios 14:15).

     Qa miʼn sok t-xqʼuqin tibʼa, jun rat jaku kubʼ sbʼuʼna. Jun techel, qo ximen kyiʼj video chʼin kyqan, kyiʼj qe foto tukʼil tqanil aqeju tbʼanel in che ela toj kywitz xjal toj internet ex mas kyoj redes sociales. Atz in qo yolin kyiʼj memes, aqeju o che bʼaj bʼinchaʼn tuʼn kytzeʼn xjal tiʼj. Pero jaku che kubʼ chʼexpuʼn qe foto ex qe video ex jaku tzʼok tzʼaqsaʼn junjuntl tiʼ kyiʼj. Axpe ikx, jaku kubʼ bʼinchaʼn jun video tiʼj jun xjal jatumel in kubʼ tbʼinchaʼn junjun tiʼchaq moqa in tzaj tqʼamaʼn junjun tiʼchaq, pero mintiʼ bʼant tuʼn ex mintiʼ tqʼama.

     «Chʼixmi kykyaqil tqanil nya ax tok in kanet kyuʼn jyol tqanil kyoj redes sociales, in che kanet qe memes, aqeju o che bʼaj chʼexpuʼn tqanil kyiʼj» (Axios Media).

     Xjelinkuya jlu: «¿Axpe tok tqanil lu moqa noq jun meme?».

  •   Ximana tiʼj jatumel tzajni ex tiʼ in tqʼamaʼn

     Aju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios: «Kykeʼyin bʼaje tkyaqil» (1 Tesalonicenses 5:21).

     Qa at jun historia ojtzqiʼnxix kyuʼn xjal moqa in netz yekʼin nim maj kyoj noticia, naʼmxtoq tok qe tkʼuʼja tiʼj moqa naʼmxtoq t-xi tsamaʼna kye txqantl, bʼaʼn tuʼn ttzaj tjyoʼna tqanil qa ax tok. Pero, ¿tzeʼn jaku bʼant tuʼna?

     Qʼonka twitza tiʼj qa jaku tzʼok qeʼ tkʼuʼja tiʼj jatumel tzajni tqanil. Atlo maj ateʼ junjun qʼol tqanil ex junjuntl organización in bʼaj kychʼexpuʼn junjun historia tuʼn kykambʼan pwaq moqa tuʼn kykambʼan toj política. Tuʼntzunju, bʼaʼn tuʼn t-xi tjyona mas tqanil tiʼj kyoj junjuntl qʼol tqanil. Axpe ikx qe qamiw jaku txi kysamaʼn nya ax tok tqanil kyoj correo moqa kyoj redes sociales ex mintiʼ ximen kyuʼn. Tuʼntzun jlu, miʼn tzʼok qeʼ tkʼuʼja tiʼj jun tqanil qa mintiʼ ojtzqiʼn tuʼna jatumel tzajni.

     Qʼonka twitza tiʼj qa tzma in netz tqanil ex qa tzʼaqli. Qʼonka twitza tiʼj fecha ex junjuntl tiʼ tuʼn tel tnikʼ tiʼj qa ax tok tqanil. Ax ikx qʼonka twitza tiʼj qa jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼjju in tzaj tqʼamaʼn. Ax ikx, bʼaʼn tuʼn tok t-xqʼuqin tibʼa qa in tzaj chikʼbʼaʼn jun xnaqʼtzbʼil kwest toj chʼinx yol moqa o bʼaj bʼinchaʼn tqanil tuʼn tkubʼ kynaʼn xjal jun tiʼ.

     «Jaku txi nqʼamaʼne qa nimxix toklen tuʼn qjyon tqanil tiʼj jun tiʼ ik tzeʼn nimxix toklen tuʼn tel qtxʼajoʼn qqʼabʼ toj ambʼil jaʼlo» (Sridhar Dharmapuri, oficial superior de inocuidad alimentaria y nutrición de las Naciones Unidas).

     Xjelinkuya jlu: «¿Ope txi jyoʼn tqanil qa ax tok noticia lu? ¿Tkyaqilpe tqanil in netz qʼamaʼn tzalu moqa atx chʼintl?».

  •   Nimenxa aju axix tok tqanil ex nya aju taja tuʼn tok tbʼiʼna

     Aju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios: «Aju xjal nnoʼk qeʼ tkʼuʼj tiʼj tex t-ximbʼetz mintiʼ tnabʼl» (Proverbios 28:26).

     Chʼixmi tkyaqil maj atz in nok qeʼ kykʼuʼj xjal tiʼjju kyaj tuʼn t-xi kynimen. Ax ikx qe compañías te internet mas in tzaj kysamaʼn qe noticia ex qe alerta aqeju at kyoklen tukʼilju mas in xi qjyoʼn toj buscador. Pero aju qgan tuʼn tok qbʼiʼn nya tkyaqil maj at tajbʼen.

     «Qkyaqilx jaku qo ximen ex jaku ten qnabʼil, pero mas in nok qe qkʼuʼj tiʼj jun tqanil qa at toklen tukʼilju qaj tuʼn tok qbʼiʼn, tukʼilju qajbʼil, tukʼilju qʼuqli qkʼuʼj tiʼj, tukʼilju in qo tzaj xobʼ tuʼn ex tukʼilju tiquʼn in kubʼ qbʼinchaʼn jun tiʼ» (Peter Ditto, psicólogo social).

     Xjelinkuya jlu: «¿In nokpe qe nkʼuʼje tiʼj tqanil lu noq tuʼnju atzun waje tuʼn tok nbʼiʼne?».

  •   Miʼn txi qʼoʼna jun tqanil nya ax tok

     Aju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios: «Miʼn txi kyqʼoʼne jun tqanil mya ax tok» (Éxodo 23:1).

     Bʼaʼn tuʼn ttzaj tnaʼna qa aju tqanil in xi tsamaʼna kye txqantl, jaku chʼexpaj kyximbʼetz ex kybʼinchbʼen tuʼn. Qa ma txi tsamaʼna jun nya ax tok tqanil, maske nya taja, jaku tzaj nya bʼaʼn tuʼn.

     «Aju tnejel tuʼn tbʼant quʼn, tuʼn qximin, tuʼn tkubʼ qayoʼn jun rat ex tuʼn tkubʼ qxjelin jlu:¿Qʼuqlipe nkʼuʼje tiʼj qa ax tok tqanil lu tuʼn t-xi nsamaʼne kye txqantl?›. Noqwit bʼant jlu kyuʼn kykyaqil, mlayxix ten nya axix tok tqanil toj internet» (Peter Adams, vicepresidente sénior del News Literacy Project).

     Xjelinkuya jlu: «¿Kxelpe nsamaʼne tqanil lu kye txqantl tuʼnju ojtzqiʼn wuʼne qa ax tok?».