Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

Wuq consej tuʼn tok qxqʼuqin qwa tuʼntzun miʼn ttzaj yabʼil qiʼj

Wuq consej tuʼn tok qxqʼuqin qwa tuʼntzun miʼn ttzaj yabʼil qiʼj

 ¿Ilpe tiʼj tuʼn tok t-xqʼuqin tibʼa tiʼjju in xi twaʼna?

 Tuʼn miʼn ttzaj yabʼil tiʼja, at toklen tukʼilju in xi twaʼna. Qa ma bʼaj ttxʼajoʼna tkyaqilju kʼajbʼel tuʼna aj tcocinarina ex qa ma tzʼok t-xqʼuqin tibʼa tiʼjju in xi twaʼna, mlay tzajxix yabʼil tiʼja. Qatzun nya toj tumel ma bʼaj tbʼinchaʼna wabʼj ex qa ma txi twaʼna noq alkyexku tiʼ, jaku tzaj nim yabʼil tiʼja. Ik tten jlu ik tzeʼn aj ttzaj nya bʼaʼn tiʼj tmotor jun kar tuʼn gasolina barat. Bʼalo nya jun rat jaku tzaj yabʼil tiʼja, pero jaku tzaj aj tbʼet ambʼil (Gálatas 6:7).

 In tzaj tqʼamaʼn Organización Mundial de la Salud (OMS) qa «twitz tkyaqil Txʼotxʼ in tzaj nim nya bʼaʼn kyiʼj xjal tuʼnju mintiʼ in che waʼn toj tumel». Ex nya oʼkx in yolin jlu tiʼj desnutrición, sino ax ikx in yolin kyiʼj xjal at nim kyalil moqa at sobrepeso kyiʼj. Qa mintiʼ in nok qxqʼuqin qibʼ tiʼjju in xi qwaʼn, jaku tzaj yabʼil qiʼj ik tzeʼn tiʼj qanmi, derrame cerebral, diabetes moqa cáncer. In tzaj tqʼamaʼn jun tqanil qa e kyim chʼixme 11 millón xjal toj abʼqʼi 2017, tuʼnju mintiʼ ok kyxqʼuqin aju xi kywaʼn. Ax ikx, in tzaj tqʼamaʼn OMS qa in che kyim mas te mil xjal toj jun qʼij ex qa in tzaj yabʼil kyiʼj nim syent millón tuʼnju in xi kywaʼn wabʼj mintiʼ in bʼaj bʼinchaʼn toj tumel.

 In tzaj tqʼamaʼn Biblia tuʼn tok qqʼoʼn toklen xnaqʼtzbʼil lu tuʼnju in tzaj tnaʼn qe qa tukʼil Dios in tzaj qchwinqlal (Salmo 36:9). Jun oyaj qchwinqlal ex in kubʼ qyekʼin qa in xi qqʼoʼn chjonte tiʼj qa ma tzʼok qxqʼuqin tiʼ in xi qwaʼn kyukʼil toj qja. Toj xnaqʼtzbʼil lu kkanetel junjun consej tuʼna.

 Kyaje tumel tzeʼn tuʼn t-xi qkʼuʼn wabʼj ex tzeʼn tuʼn tbʼaj bʼinchet

 1. Bʼaʼn tuʼn tbʼaj ttxʼajoʼna qe tiʼchaq.

 ¿Tiquʼn? Tuʼnju ateʼ gérmenes toj wabʼj ex toj aʼ. a Qa ma che okx toj qxmilal jaku tzaj yabʼil qiʼj kyuʼn.

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn xjal at kyojtzqibʼil:

  •   Naʼmxtoq t-xiʼya bʼinchal wabʼj, txʼajoma tqʼabʼa tukʼil aʼ ex jabón. b Bʼaʼn tuʼn tbʼaj ttxʼajoʼna tqʼabʼa toj 20 segundos. Txʼajoma toj tqʼabʼa, tibʼaj tqʼabʼa, t-xol twi tqʼabʼa ex qe t-xkʼyaqa. Yajxitl, txʼajoʼmela tukʼil aʼ ex tzqijsama.

  •   Bʼaʼn tuʼn tajbʼen jabón ex aʼ tuʼna tuʼn tbʼaj ttxʼajoʼna tabla kʼajbʼel aj tpicarina qe tiʼchaq, ax ikx qe laq ex alkyexku juntl tiʼ kʼajbʼel tuʼna. Bʼaʼn tuʼn tajbʼen kabʼe tabla tuʼna, jun kyiʼj tiʼchaq che kjawix tzqʼajset ex juntl kyiʼj qeju miʼn che tzqʼajset.

  •   Bʼaʼn tuʼn tbʼaj ttxʼajoʼna qe fruta ex verdura. Qa in nanqʼina jatumel in nok kyaʼlin xjal qe fruta ex verdura tukʼil tzʼil aʼ, bʼaʼn tuʼn kybʼaj tdesinfectarina.

 2. Paʼmila qe wabʼj otoq che tzqʼaj kyiʼj qeju naʼmx kytzqʼaj.

 ¿Tiquʼn? Tuʼnju at nim gérmenes toj wabʼj naʼmx ttzqʼaj ik tzeʼn chibʼj ex jaku txiʼ bacteria kyoj junjuntl wabʼj tuʼn.

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn xjal at kyojtzqibʼil:

  •   Miʼn kubʼ tqʼoʼna chibʼj naʼmx ttzqʼaj junx kyukʼil wabʼj otoq bʼaj tbʼinchaʼna. Ax ikx, bʼaʼn tuʼn kyel tpaʼna aj kytzaj tlaqʼoʼna toj merkad ex aj kyxi tkʼuʼna.

  •   Aj tbʼaj tpiẍina chibʼj ex naʼmxtoq t-xiʼya picaril juntl tiʼ, bʼaʼn tuʼn tbʼaj ttxʼajoʼna tqʼabʼa, tabla ex kuchiy.

 3. Tzʼok tilil tuʼna tuʼn ttzqʼajxix wabʼj.

 ¿Tiquʼn? Tuʼnju oʼkx in che kyim gérmenes tuʼn tkyaqal qʼaqʼ.

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn xjal at kyojtzqibʼil:

  •   Tzʼok tilil tuʼna tuʼn ttzqʼajxix wabʼj. Ik tzeʼn chibʼj, il tiʼj tuʼn ttzqʼaj tiʼjxi ex tojxi toj junlo 70 grados centígrados (160 °F) toj chʼixme 30 segundos.

  •   Bʼaʼn tuʼn kyloqlon sopa moqa caldo ex guisado.

  •   Qa ma tzʼokx tmeqʼsaʼna twaya, tzʼok tilil tuʼna tuʼn ttzaj loqlon.

 4. Qʼonkja qe wabʼj toj jun tbʼanel temperatura.

 ¿Tiquʼn? Tuʼnju qa ma kyaj qqʼoʼn wabʼj toj jun temperatura te 5 ex 60 grados centígrados, jaku ten mas bacteria toj maske noq 20 minut. Ax ikx, qa nya toj tumel ma tzʼajbʼen temperatura quʼn aj t-xi qkʼuʼn chibʼj, jakulo che el toxina toj bacteria ex mlay che kyim aj tkuʼx tzqʼaset.

 Aju in tzaj kyqʼamaʼn xjal at kyojtzqibʼil:

  •   Tuʼn miʼn tten nim gérmenes toj wabʼj, il tiʼj tuʼn tten kyaq moqa cheʼw, pero nya sqʼulin.

  •   Qa at nim kyaq jatumel in nanqʼina ex in nikʼ tibʼaj 32 grados centígrados, miʼn kyaj tqʼoʼna wabʼj nim ambʼil tiʼjxi refrigerador moqa miʼn kyaj tqʼoʼna tuʼn tikʼ mas te kabʼe moqa jun or.

  •   Aj tbʼant wabʼj, tzʼok tilil tuʼna tuʼn t-xi tsipina akux meqʼmaj.

 Oxe consej tuʼn t-xi qwaʼn tbʼanel wabʼj

 1. Wanxa junxichaq fruta ex verdura tkyaqil qʼij.

 At nim vitamina ex mineral kyoj fruta ex verdura, ex jaku che onin tuʼn miʼn ttzaj yabʼil qiʼj. In tzaj tqʼamaʼn Organización Mundial de la Salud qa il tiʼj tuʼn t-xi qwaʼn 400 gramos fruta ex verdura toj jun qʼij. Pero mintiʼ in tzaj qʼamaʼn qa ax tajlal yuca ex papa tuʼn t-xi qwaʼn.

 2. Xqʼuqink tibʼa tiʼj aseyt ex grasa in xi twaʼna.

 In tzaj tqʼamaʼn OMS qa mintiʼ tuʼn t-xi qwaʼn nim tiʼchaq bʼinchaʼn toj aseyt moqa frito. Ex mintiʼ tuʼn t-xi qwaʼn nim wabʼj enlatados tuʼnju jaku tzaj yabʼil qiʼj kyuʼn. Qa jaku bʼant, jaku tzʼajbʼen aceite vegetal quʼn tuʼnju nya nim grasa qʼiʼn tuʼn. c Mas tbʼanel qe aceite lu kywitz qeju at nim grasa kyoj.

 3. Xqʼuqink tibʼa tiʼj atzʼin ex tiʼj azúcar.

 In tzaj tqʼamaʼn Organización Mundial de la Salud qa aqeju xjal ma che chʼiy, oʼkx jaku txiʼ jun cucharadita atzʼin kyuʼn toj jun qʼij. Ax ikx in tzaj tqʼamaʼn qa menos te 12 cucharaditas azúcar tuʼn t-xi kykʼaʼn toj jun qʼij. d Nimxix in najbʼen azúcar tuʼn kybʼant kʼabʼj ex junjun wabʼj enlatado. Jun techel, toj jun gaseosa te 355 mililitros, at 10 cucharaditas azúcar toj. At nim calorías tkuʼx toj, tuʼntzunju mintiʼ in che onin tiʼj qxmilal.

 In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios jlu: «Aju xjal at tnabʼl, ok t-xi tkeʼyin qa kyjaʼ ttzaj xobʼajil tibʼaj, in jyon naj tumel tuʼn tex twitz; atzunju xjal mintiʼ tnabʼl, kukx in xi laqʼeʼ tuj tbʼe ex in kʼixbʼi tuʼnju mya bʼaʼn» (Proverbios 22:3). Qa ma bʼant junjun chʼixpubʼil quʼn tiʼjju in xi qwaʼn ex qa ma tzʼok qxqʼuqin qibʼ, in kubʼ qyekʼin qa in nok qqʼoʼn toklen qchwinqlal.

 Junjun ximbʼetz nya toj tumel

 Ximbʼetz nya toj tumel: «Qa tbʼanel keʼyin jun wabʼj ex qa kʼokʼj, mlay tzaj nya bʼaʼn qiʼj tuʼn».

 Aju axix tok: Tuʼn tok jun litro aʼ te tzʼil, il tiʼj tuʼn tten mas te 10 mil millón bacteria toj, pero jaku tzaj yabʼil qiʼj noq oʼkx tuʼn 15 moqa 20 bacteria. Tuʼn tok qeʼ qkʼuʼj tiʼj qa tbʼanel wabʼj in xi qwaʼn ex in xi qkʼaʼn, bʼaʼn tuʼn t-xi qbʼiʼn toj jteʼ ambʼil tuʼn tbʼaj qbʼinchaʼn ex tuʼn t-xi qsipin. Ax ikx, bʼaʼn tuʼn kyxi qkʼuʼn toj jun tbʼanel temperatura ex tuʼn qok lepeʼ tiʼj ambʼil in tzaj qʼamaʼn.

 Ximbʼetz nya toj tumel: «Mintiʼ jun nya bʼaʼn jaku tzaj tiʼj wabʼj kyuʼn us moqa aʼjin».

 Aju axix tok: In xi kywaʼn us nimxix tzʼil ex atz in che jaw itzʼj toj txaʼ moqa tzʼis. Tuʼntzunju, qʼiʼn nim millón gérmenes tuʼn kyqan ex tuʼn jlu in tzaj nim yabʼil qiʼj. Tuʼn miʼn tpon us tiʼj qwa, il tiʼj tuʼn tkubʼ qmaqsiʼn tkyaqil.

 Ximbʼetz nya toj tumel: «Ma tzikʼ nim ambʼil in xi nwaʼne noq tiʼxku. Mintiʼ tajbʼen qa ma bʼant chʼixpubʼil wuʼne jaʼlo».

 Aju axix tok: Ik tzeʼn in tzaj kyqʼamaʼn xjal at kyojtzqibʼil, qa ma tzʼok tilil tuʼna tuʼn twaʼna kyiʼj tbʼanel wabʼj, jaku tzʼonin tuʼn miʼn tkyima akux kʼwalxa. Ex qa mas ma tzʼok t-xqʼuqina tibʼa tiʼjju in xi twaʼna, mas kʼonil tiʼja.

a Itzʼ qe gérmenes moqa microbios, tal chʼin qe ex mintiʼ qʼanchaʼl qe. Kyxol jlu, ateʼqe bacteria, qe virus ex qe parásito. At junjun microbio tbʼanel qe, pero at junjuntl jaku tzaj yabʼil qiʼj kyuʼn, axpe ikx jaku qo kyim kyuʼn.

b Jaku che kyim gérmenes moqa bacteria tuʼn jabón ex aʼ.

c Qa at nim kyaq, in nok aceite vegetal te aʼ ex mintiʼ in nok te tzotz.

d Atz in yolin jlu kyiʼj junxichaq azúcar, ik tzeʼn azúcar blanca, tiʼj miel, kyiʼj jarabe ex qe jugo de fruta. Ex mintiʼ in yolin tiʼj azúcar at toj leche, kyoj verdura ex qe fruta.