Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

¿Tiquʼn nim toklen tuʼn tten qʼuqbʼil qkʼuʼj?

¿Tiquʼn nim toklen tuʼn tten qʼuqbʼil qkʼuʼj?

¿Tiquʼn nim toklen tuʼn tten qʼuqbʼil qkʼuʼj?

¿TIʼWTLO bʼaj tiʼj Daniel aju ma qo yolin tiʼj toj tnejel xnaqʼtzbʼil noqwit kukx ximen tiʼj qa jakutoq bʼant? ¿Expelo twitz cáncer? ¿Jakupe txi qqʼamaʼn qa mintiʼwtlo kyim? Mlayx txi qqʼamaʼn ikju, axpe ikx qeju in nok qeʼ kykʼuʼj tiʼj qa jaku tzʼonin qiʼj aj tten qximbʼetz toj tumel. Tuʼn jlu in nel qnikʼ tiʼj qa aj tten qximbʼetz toj tumel, nya a t-xilen qa mlay bʼaj jun tiʼ, qa tbʼanel kʼelel tkyaqil ex mintiʼ in nok te jun qʼanbʼil.

Tej t-xi qanin junjun xjel toj programa CBS News, tqʼama doctor Nathan Cherney tiʼ jaku bʼaj kyiʼj xjal yabʼ qa ma kubʼ qximen qa jaku che qʼanit noq tuʼnju at qʼuqbʼil kykʼuʼj. Tqʼama jlu: «O tzʼok qkeʼyine qa ateʼ nim chmilbʼaj in xi kyqʼamaʼn te kyxuʼjil qa mintiʼ in che bʼant noq tuʼnju mintiʼ in ten jun tbʼanel kyximbʼetz. Mlay tzʼonin jlu tuʼnju jaku kubʼ t-ximen jun yabʼ qa jaku bʼant, pero nya tkyaqil maj in bʼaj jlu. Ajtzun tchʼiy tumor toj t-xmilal, kʼokel jlu ik tzeʼn in xi qʼamaʼn te qa ax at tpaj tiʼj yabʼil tuʼnju mintiʼ otoq ten t-ximbʼetz toj tumel. Ex nya toj tumel qa ma bʼaj jlu».

Aqeju ateʼ toj jun yabʼil ex mintiʼ qʼanbʼil tiʼj, in nok tilil kyuʼn tuʼn tikʼx kʼixkʼoj kyuʼn. Toj ambʼil lu, nya kyaj toj kyja tuʼn tkubʼ kyximen qa aʼye at kypaj tiʼj yabʼil tok kyiʼj. Tuʼnju ma tzʼel qnikʼ tiʼj, ¿jakupe txi qqʼamaʼn qa mlayx tzʼonin qiʼj aj tten qximbʼetz toj tumel?

Miʼn. Jun techel, in nonin doctor Nathan Cherney kyiʼj xjal tuʼn miʼn tkubʼ kynaʼn nimxix kʼixkʼoj tuʼn jun yabʼil ik tzeʼn cáncer. In bʼant jlu kyuʼn tuʼntzun kyonin kyiʼj xjal tuʼn tkubʼ kynaʼn bʼaʼn akux in che anqʼin junjuntl qʼij twitz Txʼotxʼ. Aqeju doctor in che aqʼunan tiʼj jlu, qʼuqli kykʼuʼj kyiʼj tiʼchaq in nonin kyiʼj xjal tuʼn tkubʼ kynaʼn bʼaʼn, axpe ikx in kubʼ kyximen qa in nonin kyiʼj xjal tok jun yabʼil kyiʼj aju mintiʼ qʼanbʼil tiʼj. At yekʼbʼil tiʼj qa jaku tzʼonin qiʼj aj tten qximbʼetz toj tumel, axpe ikx jaku bʼant mas tuʼn.

In nonin aj tten qximbʼetz toj tumel

Tqʼama W. Gifford-Jones, jun doctor ex periodista jlu: «Aj tten qximbʼetz toj tumel, in nok jlu ik tzeʼn jun qʼanbʼil». Ok tkeʼyin doctor lu tzeʼn in nonin kyiʼj yabʼ chʼix kykyim aj qonin kyiʼj tuʼn tten tbʼanel kyximbʼetz. Aj t-xi qʼet onbʼil lu kye, in nonin kyiʼj tuʼn kytzalaj ex tuʼn miʼn kyximen oʼkx tiʼj yabʼil at kyiʼj. Toj 1989, el nikʼbʼaj tiʼj qa mas e anqʼin qe xjal tej t-xi qʼoʼn onbʼil lu kye. Pero kyoj abʼqʼi tzma in che ikʼ, junxitl tiʼ bʼaj. Maske ikju, o tzʼel nikʼbʼaj tiʼj qa aj kyxi onin xjal yabʼ tuʼn tten jun tbʼanel kyximbʼetz, mintiʼxix in tzaj bʼaj kykʼuʼj ex mintiʼxix in kubʼ kynaʼn kʼixkʼoj.

Qo xnaqʼtzan tiʼj tiʼ bʼaj kyiʼj junjun xjal kwest tuʼn tpon kychkʼel toj kyanmi tej tten kyximbʼetz toj tumel ex tej ttzaj bʼaj kykʼuʼj. E ok mas te 1,300 xjal toj malbʼil tuʼntzun tel nikʼbʼaj tiʼj qa at jun tbʼanel kyximbʼetz moqa mintiʼ. Tej tikʼ juntl 10 abʼqʼi, e ok toj malbʼil juntl maj ex el nikʼbʼaj tiʼj qa attoq doce por ciento kye otoq che ikʼ toj yabʼil cardiopatía isquémica, moqa kwesttoq tuʼn tpon kychkʼel toj kyanmi. Kyxol qe jlu, mas nim kye mintiʼtoq kyximbʼetz toj tumel kywitz qeju attoq jun tbʼanel kyximbʼetz. Tqʼama Laura Kubzansky jlu, jun aj xnaqʼtzal tiʼj Salud y Conducta Social de Facultad de la Salud Pública de Harvard: «At yekʼbʼil tiʼj qa in nonin qiʼj tuʼn miʼn ttzaj qyabʼ aj tten qximbʼetz toj tumel, pero chʼixme tkyaqil maj in nok kyqʼoʼn xjal jlu te jun txʼolbʼabʼil. Tej kyok qeju mas te 1,300 xjal toj malbʼil, tnejel maj el toj qʼanchaʼl qa aj tten kyximbʼetz toj tumel, in nonin kyiʼj tuʼn miʼn ttzaj yabʼil cardiopatía kyiʼj».

In tzaj kyyekʼin junjun tqanil qa mas jun rat in che bʼant xjal tiʼj jun operación aj tten kyximbʼetz toj tumel kywitz qeju mintiʼ in ten kyximbʼetz toj tumel. Axpe ikx, jaku tzʼonin kyiʼj xjal tuʼn kyanqʼin mas ambʼil. Ax ikx, tzaj tyekʼin jun xnaqʼtzbʼil tiʼ in tzaj kyiʼj xjal o che tijen aj t-xi qʼamaʼn tbʼanel yol kye ex aj t-xi qʼamaʼn yol nya toj tumel kye. E ok qʼoʼn junjun tij xjal tuʼn tbʼant junjun juego kyuʼn toj computadora, akux in bʼant jlu kyuʼn, i etz yekʼin junjun yol ik tzeʼn at teya tnabʼil moqa at teya tojtzqibʼil. Tuʼn jlu, ten kyipumal tij xjal tuʼn kybʼet jun rat naj. Aju tbʼanel tzaj tiʼn kye, chʼixme axju ik tzeʼn tej tbʼant ejercicio kyuʼn toj doce seman.

¿Tiquʼn in nonin tiʼj jun xjal aj tten t-ximbʼetz toj tumel ex aj tok tilil tuʼn tuʼn miʼn ttzaj bʼaj tkʼuʼj? Mintiʼlo in nel kynikʼ xjal tiʼj tzeʼn bʼinchaʼn qximbʼetz ex qxmilal. Pero aqeju xjal in che xnaqʼtzan tiʼj jlu, jaku tzaj kyqʼamaʼn qa ax tok in nonin qiʼj aj tten qximbʼetz toj tumel. Jun techel, tqʼama jun xjal in xnaqʼtzan tiʼj qwiʼ jlu: «Tbʼanel aj qtzalaj ex aj qayon tiʼj jun tiʼ. In nonin jlu tuʼn miʼn ttzaj bʼajxix qkʼuʼj ex in nonin tiʼj qxmilal. Atzun juntl tiʼ jaku bʼant quʼn tuʼntzun miʼn ttzajxix yabʼil qiʼj».

Bʼalo tzma in nel kynikʼ doctor, qe psicólogo ex qe científico tiʼj jlu, pero nya tzma akʼaj jlu kye qeju in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Ma tzikʼ mas te kabʼe mil abʼqʼi tkubʼlen ttzʼibʼin aj kawil Salomón jlu tuʼn tonbʼil Dios: «Qa at tzalajbʼil tuj tanmi xjal, a jlu mer ik tzaʼn jun qʼanbʼil te te, qatzun in bʼisun, in bʼaj tipun t-ximlal tuʼn» (Proverbios 17:22). Tbʼanelxix qe yol in tzaj qʼamaʼn toj taqikʼ Tyol Dios lu. Mintiʼ in tzaj tqʼamaʼn qa in qʼanit tkyaqil yabʼil tuʼn tzalajbʼil, sino in tzaj tqʼamaʼn qa in nok «ik tzaʼn jun qʼanbʼil».

Axpe ikx jaku kubʼ qximen jlu, qa in nok tbʼanel qximbʼetz te jun qʼanbʼil, ¿alkye doctor mlay tzaj tqʼamaʼn qa jaku tzʼajbʼen quʼn? Nya oʼkxju, aj tten tbʼanel qximbʼetz, nya oʼkx in nonin qiʼj tuʼn miʼn ttzajxix yabʼil qiʼj.

¿Tiʼ in tzaj qa ma ten tbʼanel qximbʼetz?

O tzʼel kynikʼ qeju in che xnaqʼtzan tiʼj qa nim in nonin tiʼj tmod jun xjal aj tten t-ximbʼetz toj tumel. Mas tbʼanel in nok t-xnaqʼtzbʼil, taqʼun ex mas in tzalaj aj tbʼinchan deporte. Jun techel, e ok jun kʼloj txin in che ojqelan toj malbʼil. Xi kyqanin entrenador kykyaqil xjel kye tiʼjju jakutoq bʼant kyuʼn. Ax ikx xi qanin kye tiʼtoq kyximbʼetz at tiʼj ojqelbʼil, qa jaku che kambʼan moqa miʼn. Tej tjapun bʼaj twiʼ, mas onin tbʼanel kyximbʼetz kyiʼj twitzju tej t-xi qanin kye tiʼ jakutoq bʼant kyuʼn. ¿Tiquʼn mas onin tbʼanel kyximbʼetz kyiʼj?

Ax ikx o tzʼel kynikʼ xjal tiʼj tiʼ in bʼaj qa mintiʼ in ten kyximbʼetz toj tumel. Kyoj abʼqʼi 1960, el nikʼbʼaj tiʼj junjun kymod txkup ex ok kyqʼoʼn jyol tqanil tbʼi te resignación aprendida, moqa tuʼn ya miʼn tok tilil quʼn. El kynikʼ aj xnaqʼtzal tiʼj qa ax ikx jaku bʼaj jlu kyiʼj xjal. Jun techel, ok qʼoʼn jun kʼloj xjal tuʼn tok kybʼiʼn jun ruido ex xi qʼamaʼn kye tuʼn tkux kyyaqʼoʼn junjun botón tuʼntzun tweʼ ruido. Kykyaqilx bʼant jlu kyuʼn.

Yajxitl, ok qʼoʼn juntl kʼloj xjal tuʼn tok kybʼiʼn ax ruido, pero miʼn weʼ ruido tej tkux kyyaqʼoʼn qe botón. Kyxol qeju xjal lu, ateʼ nim kubʼ kyximen tuʼn ya miʼn tbʼant kyuʼn juntl maj. Tej tbʼant jlu juntl maj, kubʼ kyximen qa mlayx chʼexpaj jun tiʼ maske junxitl tiʼchaq tuʼn t-xi kybʼinchaʼn. Kyxol qeju tkabʼin kʼloj xjal xi kybʼiʼn ruido, ateʼ junjun mintiʼ kubʼ kyximen tuʼn miʼn tok tilil kyuʼn.

Tej otoqxi tzʼonin doctor Martin Seligman kyiʼj junjun tnejel xjal ok kybʼiʼn ruido, kubʼ t-ximen tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼjju tuʼn tten qximbʼetz toj tumel ex tiʼjju aj ttzaj bʼaj qkʼuʼj. Xi tjyoʼn doctor nim tqanil kyiʼj xjal jaku ten kyximbʼetz nya toj tumel. Ax ikx tqʼama qa aj tten t-ximbʼetz jun xjal nya toj tumel, mlay tzʼok tilil tuʼn tuʼn t-xi tbʼinchaʼn junjun tiʼchaq. Tej tyolin Seligman kyiʼj xjal in tzaj bʼaj kykʼuʼj ex tiʼ jaku tzaj kyiʼj, tqʼama jlu: «Ma chin xnaqʼtzane 25 abʼqʼi ex ma tzʼel nnikʼe tiʼj jlu: qa kukx ma kubʼ qximen qa aqoʼ at qpaj kyiʼj nya bʼaʼn in che tzaj qiʼj, qo okel ik tzeʼn qeju xjal mintiʼ in ten kyximbʼetz toj tumel ex jaku tzaj mas nya bʼaʼn qiʼj».

Bʼalo jaku kubʼ kyximen xjal qa akʼaj xnaqʼtzbʼil lu, pero nya akʼaj jlu kye xjal in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Tqʼama jun xjal at tnabʼil jlu: «Qa ma tzaj bʼaj tkʼuʼja ok ttzaj yajbʼil tiʼja, myatzun nim tipuna at ikju» (Proverbios 24:10). In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios qa tuʼnju in tzaj bʼaj qkʼuʼj, ya mlay ten qipumal tuʼn t-xi qbʼinchaʼn junjuntl tiʼchaq. ¿Tiʼtzun jaku bʼant quʼn tuʼn miʼn ttzaj bʼaj qkʼuʼj ex tuʼn tten qximbʼetz toj tumel kyiʼj tiʼchaq?

[Aju tilbʼilal]

Jaku tzʼonin qiʼj aj tten qximbʼetz toj tumel