Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

Kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj tcélula levadura. Toj tmij jun célula lu at ADN ex nukʼun tten. Kyoj célula lu, ateʼ junjun tiʼ mintiʼ qʼanchaʼl ex in che aqʼunan ik tzeʼn jun máquina. In nel kypaʼn jun molécula tiʼj juntl, in bʼaj kychʼexpuʼn ex in xi kyiʼn toj juntl lugar. Nimxix in nonin jlu kyiʼj célula tuʼn kukx kyanqʼin.

¿Tiʼ xnaqʼ­tzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj chwin­qlal?

¿Tiʼ xnaqʼ­tzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj chwin­qlal?

Tbʼanel in nok Txʼotxʼ tuʼnju ateʼqe tiʼchaq in che anqʼin twitz, in che yukch ex in che chʼiy. Toj ambʼil jaʼlo, mas ojtzqiʼn qe tiʼchaq at kyanqʼibʼil quʼn. ¿Tiʼ in tzaj t-xnaqʼtzaʼn jlu qe tiʼj chwinqlal? Qo xnaqʼtzan tiʼj.

At yekʼbʼil tiʼj qa e kubʼ bʼinchaʼn qe tiʼchaq. In tzaj qʼamaʼn qa in che ok célula ik tzeʼn qe ladriy ex in che onin tuʼn tten chwinqlal. In che bʼant nim tiʼchaq tuʼn teyele junjun kye tuʼntzun kyten mas tiʼchaq ex tuʼn kyanqʼin. Ex jaku tzʼok qqʼoʼn qwitz tiʼj jlu toj alkyexku lugar. Qo ximen tiʼj levadura in najbʼen tuʼn tbʼinchet pan, oʼkx at jun wiq célula toj. Qa ma tzʼok qmojbʼaʼn tcélula levadura tukʼil kycélula xjal, jakulo kubʼ qximen qa nya kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj, pero nya ikju. Toj tmij jun célula at ADN, aju in xi tqʼamaʼn te célula tiʼ tuʼn tbʼant tuʼn. Kyoj célula lu, ateʼ junjun tiʼ mintiʼ qʼanchaʼl ex in che aqʼunan ik tzeʼn jun máquina. In nel kypaʼn jun molécula tiʼj juntl, in bʼaj kychʼexpuʼn ex in xi kyiʼn toj juntl lugar. Nimxix in nonin jlu kyiʼj célula tuʼn kukx kyanqʼin. Qa mintiʼ twa jun célula, ya mintiʼ in naqʼunan ex in nok ik tzeʼn in xiʼ jtal. Tuʼn jlu, in nojlan levadura ex kukx in nanqʼin. Ajtzun tajbʼen tuʼn tbʼinchet pan, in xi tzyet tuʼn kyaqʼunan célula juntl maj.

O tzikʼ nim ambʼil in che xnaqʼtzan científico tiʼj tcélula levadura tuʼntzun tel kynikʼ tiʼj kycélula xjal. Noqtzun tuʼnj, atx nim tiʼchaq tuʼn tel kynikʼ tiʼj. In tzaj tqʼamaʼn Ross King jlu, jun profesor te Inteligencia Artificial te Universidad Tecnológica Chalmers te Suecia: «Maske qaje tuʼn tel qnikʼe tiʼj jun tiʼ nyaxix kwest ik tzeʼn levadura, nya nim qbʼete tuʼn qxnaqʼtzane tiʼj».

Tej sok tbʼiʼna qa kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj tcélula levadura, ¿tiʼ t-xima tiʼj? ¿Noqpe minabʼen bʼant? ¿Moqa at jun kubʼ bʼinchante?

Oʼkx jaku ten anqʼibʼil tuʼn ADN. O bʼaj bʼinchaʼn ADN kyiʼj junjun tiʼchaq tok tbʼi te nucleótido. Toj teyele junjun tcélula jun xjal, at 3,200 millón nucleótido. In bʼaj kynukʼun kyibʼ nucleótido jlu ex in xi kyqʼamaʼn te célula tzeʼn tuʼn taqʼunan ex tuʼn kybʼant enzimas ex proteínas tuʼn.

In tzaj kyqʼamaʼn científico qa jakulo bʼant ADN kyuʼn qa ma tzʼok kymojbʼaʼn nim millón kybʼet nucleótido. Pero mlayx bʼant jlu.

Ni jun maj o txi kyqʼoʼn científico tchwinqlal jun tiʼ ex mas qa kyaj tuʼn tajbʼen jun tiʼ kyuʼn aju mintiʼ tchwinqlal.

Junxitl qe xjal kywitz txqantl tiʼchaq at kyanqʼibʼil. Junxitl qoʼ kywitz txqantl tuʼnju in qo ximen ex jaku che ok qkʼujlaʼn txqantl. Ax ikx, jaku qo tzalaj tiʼj tkʼokʼjal wabʼj, tiʼjju in nok qbʼiʼn, kyiʼj qe tbʼanel color ex qe tbʼanel paisaje. Ex in qo ximen tiʼjju kbʼantel quʼn toj ambʼil tzul ex qaj tuʼn tten ttxolil qanqʼibʼil. Kyuʼn tiʼchaq lu ex kyuʼn junjuntl, jaku qo tzalaj tiʼj qanqʼibʼil.

¿Tiʼ t-xima tiʼj? ¿Noqpe minabʼen o qo bʼant, in qo anqʼin ex jaku chʼiy qbʼet? ¿Moqa at jun Bʼinchal qe aju kʼujlaʼn qoʼ tuʼn?