Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

¿Tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj universo?

¿Tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj universo?

Kukx in che jaw labʼin científico kyiʼj tiʼchaq ateʼ twitz kyaʼj. Ex ateʼ mas onbʼil toj ambʼil jaʼlo jaku tzʼajbʼen kyuʼn tuʼn kyxnaqʼtzan kyiʼj. ¿Tiʼtzun o tzʼel kynikʼ tiʼj?

Nukʼuʼn tkyaqilju at twitz kyaʼj. In tzaj tqʼamaʼn jun xnaqʼtzbʼil toj uʼj Astronomy jlu: «Nya sputin kyten galaxia twitz kyaʼj, sino nukʼuʼn kyten». ¿Alkye tten o bʼant jlu? In tzaj kyqʼamaʼn científico qa in bʼant jlu tuʼn jun materia tok tbʼi, materia oscura. In nok materia lu ik tzeʼn jun andamio jatumel in bʼaj kynukʼun kyibʼ galaxia ex qe cheʼw.

Aj tel qnikʼ tiʼj qa nukʼuʼn kyten qe tiʼchaq ateʼ twitz kyaʼj, ¿jakupe kubʼ qximen qa kyjunalx e bʼant? Qo ximen tiʼjju tzaj tqʼamaʼn Allan Sandage, jun científico in nok qeʼ tkʼuʼj tiʼj qa at Dios. Ex atzun jun kyxol qe científico at mas kyojtzqibʼil o che anqʼin kyoj qeju mankbʼil 100 abʼqʼi.

Tqʼama jlu: «Tuʼnju nukʼuʼn kyten qe tiʼchaq, in kubʼ nximane qa nya kyjunalx e bʼant. At jun bʼaj nukʼuʼn qe tiʼchaq lu atxix tej kybʼant».

Tbʼanel tzeʼn o bʼaj bʼinchaʼn aju at twitz kyaʼj tuʼntzun tten anqʼibʼil. Ximana tiʼj jun ipumalj in nok kyqʼoʼn científico tbʼi te fuerza nuclear débil. In nonin ipumalj lu tuʼn kukx tkʼant Qʼij. Noqwit mas tal chʼin tipumal fuerza nuclear débil, mintiʼwtlo Qʼij. Ex noqwit mas nim tipumal, ojtxiwtlo tkubʼlen naj.

Nya oʼkx fuerza débil o bʼaj bʼinchaʼn toj tumel tuʼntzun tten anqʼibʼil twitz Txʼotxʼ. Sino ax ikx ateʼ nim tiʼchaq ex ley o che bʼaj bʼinchaʼn toj tumel. In tzaj tqʼamaʼn Anil Ananthaswamy jlu, jun xjal in kubʼ ttzʼibʼin kyxnaqʼtzbʼil científico: «Noqwit nya toj tumel o che bʼaj bʼinchaʼn tiʼchaq ex qe ley tiʼj universo, mintiʼwtlo e bʼant qe cheʼw, qe planeta ex qe galaxia, ex mintiʼwtlo anqʼibʼil twitz Txʼotxʼ».

Jun tbʼanel lugar jatumel tuʼn kyanqʼin xjal. Toj tumel o bʼaj bʼinchaʼn Txʼotxʼ, tbʼanel atmósfera tok tiʼj, nya nim ex nya chʼin aʼ at twitz Txʼotxʼ, ex in nonin Xjaw tiʼj tuʼn tten toj tlugar. In tzaj tqʼamaʼn revista National Geographic jlu: «Jaku che anqʼin xjal twitz Txʼotxʼ tuʼnju tbʼanel o bʼaj bʼinchaʼn tkyaqilju at twitz». *

In tzaj tqʼamaʼn jun xjal at tojtzqibʼil qa najchaq tok sistema solar kyiʼj junjuntl cheʼw. Tuʼntzunju, at anqʼibʼil tzalu twitz Txʼotxʼ. Noqwit in qo anqʼin nqayin kyiʼj junjuntl cheʼw, ik tzeʼn toj tmij galaxia, jaku tzaj nya bʼaʼn qiʼj tuʼn radiación. Pero mintiʼ in bʼaj jlu tuʼnju atz taʼ Txʼotxʼ toj jun tbʼanel lugar ex in nok kyqʼoʼn científico tbʼi te zona de habitabilidad galáctica.

In tzaj tqʼamaʼn científico Paul Davies jlu, jun xjal ojtzqiʼn universo tuʼn ex tzeʼn in naqʼunan: «Mintiʼ in xi wokslaʼne qa noq minabʼen e bʼant qe tiʼchaq, qa kyjunalx e bʼant moqa noq xi tzyet tiʼj jun tiʼ tal chʼin [...]. In kubʼ nximane qa at jun tiquʼn kubʼ bʼinchaʼn». * Mintiʼ in tzaj tqʼamaʼn Paul Davies qa a Dios kubʼ bʼinchante tkyaqilju in nok qkeʼyin twitz kyaʼj ex twitz Txʼotxʼ. Yajtzun teya, ¿tiʼ t-xima tiʼj jlu? Tuʼn tkyaqilju ma qo yolin tiʼj, jaku txi qqʼamaʼn qa kubʼ bʼinchaʼn Txʼotxʼ ex tkyaqilju at twitz kyaʼj tuʼntzun tten anqʼibʼil. Qa ikju, ¿bʼaʼnpe tuʼn tkubʼ qximen qa at jun Bʼinchalte tkyaqil?

^ taqik' 8 Mintiʼ in tzaj tqʼamaʼn revista National Geographic qa a Dios kubʼ bʼinchante Txʼotxʼ ex qe xjal. Oʼkx in tzaj tqʼamaʼn qa tbʼanel tzeʼn bʼaj bʼinchaʼn Txʼotxʼ tuʼntzun kyanqʼin xjal twitz.

^ taqik' 10 Paul Davies: La mente de Dios (trad. Lorenzo Abellanas Rapun), 1993.