Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

Lefèvre dʼÉtaples. Tajbʼiltoq tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj Tyol Dios tojx kyyol

Lefèvre dʼÉtaples. Tajbʼiltoq tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj Tyol Dios tojx kyyol

TOJ jun domingo te prim, moqa te qlax, tej t-xi tzyet abʼqʼi 1520, aʼyeju xjal te Meaux, jun tal tnam te jawni te París, mintiʼ xi kynimen aju ok kybʼiʼn toj iglesia: in che jawtoq uʼjit uʼj in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús toj yol francés, aju kyyol, ex nya toj yol latín.

Aju traductor tiʼj Tyol Dios otoq kubʼ ximente tuʼn tbʼant jlu, atoq Jacques Lefèvre dʼÉtaples (Jacobus Faber Stapulensis, toj latín), yajxitl xi ttzʼibʼin jlu te jun tbʼanel tamiw: «Mintiʼ in nel tnikʼa tiʼj tzeʼn in nonin Dios kyiʼj xjal toj junjun najbʼil tuʼn t-xi kybʼiʼn Tyol toj kyex kyyol».

Toj ambʼil aju, mintiʼ xi tqʼoʼn Iglesia Católica ambʼil ex qeju xjal in che xnaqʼtzan tiʼchaq tiʼj Dios te tnam París tuʼn tajbʼen Tyol Dios kyuʼn xjal tojx kyyol. Noqtzun tuʼnj, ¿tiʼ onin tiʼj Lefèvre tuʼn tkubʼ ttraducirin Tyol Dios toj yol francés? ¿Ex tiʼ bʼant tuʼn, tuʼn tonin kyiʼj xjal tuʼn tel kynikʼ tiʼj Tyol Dios tojx kyyol?

JYON TIʼJ AX TOK XNAQʼTZBʼIL TOJ TYOL DIOS

Tej naʼmxtoq tkubʼ ttraducirin Lefèvre Tyol Dios, el tpaʼn ambʼil tuʼn tjyon tiʼj t-xilen tqanil tkuʼx toj Tyol Dios, kyoj ojtxe uʼj nim kyoklen tiʼj kyxnaqʼtzbʼil xjal ex kyiʼj uʼj in yolin kyiʼj okslal. Otoq tzʼel tnikʼ tiʼj qa toj nim abʼqʼi otoq kubʼ chʼixpuʼn junjun ojtxe uʼj tuʼnju mintiʼxix el kynikʼ tiʼj ex junxitl aju kux kyqʼoʼn toj. Tuʼnju tajtoq tuʼn tjyet aju axix tok t-xilen kyiʼj qe uʼj lu, xi tzyet tuʼn t-xnaqʼtzanxix tiʼj Tyol Dios in najbʼen tuʼn Iglesia Católica, aju Vulgata latina.

Tuʼnju xnaqʼtzanxix tiʼj Tyol Dios onin jlu tiʼj tuʼn tkubʼ t-ximen qa «aju jaku tzaj qʼonte nim tzalajbʼil qe [...] aju qa ma qo xnaqʼtzan tiʼj axix tok tiʼj Dios». Tuʼntzun jlu, kyaj ttzaqpiʼn Lefèvre tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼj kyxnaqʼtzbʼil xjal ex ajbʼen tanqʼibʼil tuʼn, tuʼn tkubʼ traducirit Tyol Dios.

Toj 1509 etz jun xnaqʼtzbʼil tuʼn, aju ok tmojbʼaʼn tukʼil jweʼ versión tiʼj uʼj te Salmo aju kubʼ qʼet toj latín, * kyxol qe jlu aju ttraducción bʼaj bʼinchaʼn chʼintl aju Vulgata. Ok tilil tuʼn, tuʼn t-xi tchikʼbʼaʼn qe taqikʼ Tyol Dios toj yol nya kwest ex tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj, aju mintiʼ bʼant kyuʼn xjal in che xnaqʼtzan tiʼchaq tiʼj Dios. Aju tten ajbʼen tuʼn, tuʼn tel tnikʼ tiʼj Tyol Dios nim onin kyiʼj txqantl xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios ex kyiʼj xjal el kypan kyibʼ tiʼj Iglesia Católica (Qʼonka twitza tiʼj aju tok tbʼi, « Tzeʼn onin Lefèvre tiʼj Martín Lutero»).

Tabla kyiʼj yol e ajbʼen tiʼj Dios toj uʼj te Salmo, aju in kanet toj Psalterium Quintuplex, aju etz toj 1513.

Ul itzʼj Lefèvre toj jun ja xjal católico, qʼuqlitoq tkʼuʼj qa oʼkx jun tten tuʼn t-xi bʼinchet tiʼj Iglesia aju tuʼn kyxi xnaqʼtzet xjal tiʼj Tyol Dios tojx kyyol. Pero, ¿tzeʼn jakutoq tzʼel kynikʼ tiʼj Tyol Dios tuʼnju oʼkx ateʼtoq copia toj latín toj ambʼil aju?

JUN TRADUCCIÓN TIʼJ TYOL DIOS IN PON KYUKʼIL KYKYAQIL XJAL

Kyuʼn qe yol aj kyxi tzyet qeju kyaje uʼj in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús, in tzaj kyyekʼun qa tajtoq Lefèvre tuʼn tpon Tyol Dios kyukʼil kykyaqil xjal tojx kyyol.

Tuʼnju nimtoq tkʼujlabʼil tiʼj Tyol Dios onin tiʼj tuʼn tbʼant tuʼn, tuʼn tpon Tyol Dios kyukʼil nim xjal. Tuʼn tbʼant jlu tuʼn, toj junio te 1523 etz jun uʼj tuʼn aʼyeju in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús toj yol francés toj kabʼe volumen aju jaku txi qiʼn qukʼil. Aju formato lu —aju mij twiʼ, moqa nikʼjan, twitzju matij tweʼ— xi tqʼoʼn ambʼil kye xjal mintiʼxix kypwaq tuʼn tten jun Tyol Dios kyukʼil.

Tbʼanelxix ela toj kywitz xjal ex jun rat xi kylaqʼoʼn. Kykyaqil xjal kyajtoq tuʼn tkubʼ kyuʼjin tojx kyyol aʼyeju tyol Jesús, tuʼntzunju, toj junjun xjaw jun rat i eʼx laqʼoʼn qeju 1,200 copia.

MINTIʼ TZAJ XOBʼ TUʼN TKOLIN TIʼJ TYOL DIOS

Kyuʼn qe yol aj kyxi tzyet qeju kyaje uʼj in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús, tqʼama Lefèvre qa otoq kubʼ tqʼoʼn Tyol Dios toj yol francés «tuʼn tok qeʼ kykʼuʼj xjal mintiʼxix kyxnaqʼtzbʼil o tzʼetz», aʼyeju ateʼkx toj iglesia «qa ax tok aju tkuʼx kyoj qeju kyaje uʼj in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús ik tzeʼn tkuʼx toj yol latín». Noqtzun tuʼnj, ¿tiquʼn tajtoq tuʼn tonin kyiʼj xjal mintiʼxix kyxnaqʼtzbʼil o tzʼetz tuʼn tel kynikʼ tiʼjju in tzaj t-xnaqʼtzaʼn Tyol Dios?

In neltoq tnikʼ Lefèvre qa aʼyeju xnaqʼtzbʼil ex qeju kyxnaqʼtzbʼil xjal otoq tzʼokx qʼoʼn toj Iglesia Católica (Marcos 7:7; Colosenses 2:8). Qʼuqlitoq tkʼuʼj qa otoq pon ambʼil «tuʼn t-xi pakbʼet twitz tkyaqil Txʼotxʼ» aju tqanil kolbʼil «tuʼntzun miʼn kykubʼ sbʼuʼntl xjal kyuʼn kyxnaqʼtzbʼil xjal».

Ax ikx, ok tilil tuʼn Lefèvre tuʼn tkubʼ tyekʼun qa nya bʼaʼn aju in bʼant kyuʼn xjal nya kyaj tuʼn tkubʼ qʼet Tyol Dios toj francés. Tqʼama qa xmeletzʼ qe tej tqʼama jlu: «¿Tzeʼn jaku t-xi kyxnaqʼtzaʼn kye xjal tuʼn tkubʼ kyqʼoʼn toj xnaqʼtzbʼil aju kyaj t-xnaqʼtzaʼn Jesús, qa nya kyajbʼil tuʼn tjaw kyuʼjin xjal tqanil kolbʼil in tzaj tqʼoʼn Dios tojx kyyol?» (Romanos 10:14).

Mintiʼ tuʼn qjaw labʼin tiʼj qa aqeju xjal in che xnaqʼtzan tiʼchaq tiʼj Dios te Sorbona, te Universidad te París, kyajtoq tuʼn miʼn tyolintl Lefèvre. Toj agosto te 1523 nyatoq kyaj tuʼn tkubʼ traducirit Tyol Dios moqa tuʼn tkubʼ qʼet tqanil kyiʼj taqikʼ Tyol Dios tojx kyyol xjal, tuʼnju kubʼ kyximen «qa nya bʼaʼn kye xjal ateʼkx toj Iglesia». Noqwit nya tuʼn aj kawil te Francia Francisco I, okwitlo qʼoʼn Lefèvre te jun nya ax tok okslal.

KUBʼ BʼAJ TTRADUCCIÓN «TOJ EWAJ»

Mintiʼ xi tqʼoʼn Lefèvre ambʼil te nya bʼaʼn ok weʼ twitz tuʼn miʼn tkubʼ tqʼoʼn Tyol Dios toj yol francés. Toj 1524, tej otoq bʼaj ttraducirin Akʼaj Tuʼjil Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol Griego (ax ikx ojtzqiʼn ik tzeʼn Akʼaj Tuʼjil), i etz uʼj te Salmo tuʼn toj yol francés tuʼn tbʼant kynaʼn Dios okslal, moqa nimel, «tuʼn tkyaqil kykʼuʼj ex tuʼn tkyaqilju in kubʼ kynaʼn».

Jun rat kubʼ kyxnaqʼtzaʼn xjal in che xnaqʼtzan tiʼchaq tiʼj Dios te Sorbona aʼyeju uʼj e bʼant tuʼn Lefèvre. Ex xi kyqʼamaʼn tuʼn tkubʼ patun kywitz xjal aju ttraducción tiʼj Akʼaj Tuʼjil Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol Griego ex kyqʼama qa junjun kyxol qeju uʼj e kubʼ ttzʼibʼin «in xi kyxnaqʼtzaʼntoq nya ax tok t-xnaqʼtzbʼil Lutero». Tej t-xi txkoʼn kyuʼn xjal in che xnaqʼtzan tiʼchaq tiʼj Dios tuʼn tkolin tiʼjju in bʼant tuʼn, kubʼ t-ximen Lefèvre «tuʼn miʼn tyolin» ex xi oq toj tnam Estrasburgo. Atz kukx traducirin tiʼj Tyol Dios toj ewaj. Maske ateʼ junjun kubʼ kyximen qa attoq t-xobʼil, kubʼ t-ximen Lefèvre qa atzun jun tbʼanel tten tuʼn t-xi tzaqʼwet kye xjal mintiʼ in nok kyqʼoʼn kyoklen qʼinumabʼil axix tok tkuʼx toj Tyol Dios (Mateo 7:6).

Tej chʼixtoq tikʼ jun abʼqʼi tel oq, ok qʼoʼn Lefèvre te xqʼuqil Carlos te kyaje abʼqʼi, aju tkʼwaʼl aj kawil Francisco I. Tuʼn jlu bʼant tuʼn tkubʼ bʼaj ttraducirin Tyol Dios. Toj 1530, aju ttraducción tiʼj Tyol Dios etz imprimirit tiʼjxi tnam Francia, toj Amberes (Bélgica), tukʼil ambʼil tzaj tqʼoʼn aj Kawil Carlos V. *

MINTIʼ BʼANT TKYAQILJU KUBʼ T-XIMEN TUʼN TBʼANT

Toj tkyaqil tanqʼibʼil, qʼuqlitoq tkʼuʼj Lefèvre qa oktoq kjel kytzaqpiʼn xjal ateʼkx toj Iglesia aʼyeju kykostumbr xjal ex qa oktoq che meltzʼajel toj ojtzqibʼil ax tok tiʼj Tyol Dios. Qʼuqlixixtoq tkʼuʼj qa «kykyaqil okslal at kyoklen, axpe ikx, jun kyaqʼun tuʼn tkubʼ kyuʼjin ex tuʼn tel kynikʼ tiʼj Tyol Dios». Tuʼntzunju, ok tilil tuʼn, tuʼn tpon Tyol Dios kyukʼil kykyaqil xjal. Maske mintiʼ japun aju ximen tuʼn, tuʼn t-xi bʼinchet chʼintl Iglesia, qʼuqli qkʼuʼj tiʼj qa onin kyiʼj xjal mintiʼxix kyxnaqʼtzbʼil etz tuʼn tok kyojtzqiʼn Tyol Dios.

^ taqik' 8 Aju Psalterium Quintuplex tkuʼxtoq jweʼ traducción tiʼj uʼj te Salmo toj aju tkubʼ toj columna ex toj jun tabla kyukʼil yol in najbʼen tiʼj Dios ex mas tiʼj Tetragrámaton, aʼyeju kyaje letra in che ajbʼen tuʼn tkubʼ tzʼibʼit tbʼi Dios toj yol hebreo.

^ taqik' 21 Jweʼ abʼqʼi yajxitl, toj 1535, aju traductor te Francia Olivétan etz tqʼoʼn aju tversión tiʼj Tyol Dios aju jatz kyoj qeju tnejel yol e kubʼ tzʼibʼin Tyol Dios. Nim e onin qe uʼj e bʼant tuʼn Lefèvre tiʼj ttraducción tiʼj Akʼaj Tuʼjil Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol Griego.