¿BʼAʼN teya uʼjin tiʼj Tyol Dios toj yol hebreo? Bʼalo miʼn. Axpe ikx, naʼmxlo tok tqʼoʼn twitza tiʼj jun Tyol Dios toj yol hebreo. Maske ikju, qa ma tzʼok tojtzqiʼna xjal at tojtzqibʼil aju anqʼin kyoj abʼqʼi 1500 aju Elias Hutter tbʼi ex qeju kabʼe Tyol Dios e kubʼ ttzʼibʼin toj yol hebreo, kʼonil tiʼja tuʼn tok tqʼoʼna mas toklen aju Xjan Uʼj at tukʼila.

Ul itzʼji Elias Hutter toj abʼqʼi 1553 toj jun tal tnam te Görlitz, aju nqaku taʼ jaʼlo tiʼj tmonjonil tnam Alemania tukʼil Polonia ex República Checa. Xnaqʼtzan kyiʼj yol hebreo, arameo, ax ikx bʼalo tiʼj yol caldeo ex siríaco toj Universidad Luterana de Jena. Tej oʼkxtoq qʼiʼn 24 abʼqʼi tuʼn ok te aj xnaqʼtzal te Hebreo toj Leipzig. Ajbʼen junjuntl akʼaj tten tuʼn tuʼn t-xi qʼet xnaqʼtzbʼil ex kubʼ tbʼinchaʼn jun tja xnaqʼtzbʼil toj Núremberg, jatumel in che xnaqʼtzantoq xjal tuʼn tbʼant kyyolin toj yol hebreo, griego, latín ex alemán toj kyaje abʼqʼi. Mintiʼtoq juntl tja xnaqʼtzbʼil moqa universidad jakutoq tzaj tqʼoʼn xnaqʼtzbʼil lu toj ambʼil aju.

Toj 1587, etz jun uʼj tuʼn Hutter toj yol hebreo aju mas ojtzqiʼn ik tzeʼn Ojtxe Tuʼjil. Aju tbʼi uʼj lu Derekh ha-Kodesh, aju o jatz toj Isaías 35:8 aju t-xilen «Aju bʼe Xjan». Tzaj qʼamaʼn jlu kyiʼj tbʼanel letra tkuʼx toj: «Tkyaqil aju tkuʼx toj in tzaj tyekʼin qa tbʼanelxix aju uʼj lu». Ok qʼoʼn te tbʼanel tuʼnju jun tbʼaneltoq onbʼil tuʼn tbʼant kyyolin xjal toj yol hebreo.

Tuʼn tel qnikʼ tiʼj tiquʼn nimtoq in nonin Tyol Dios bʼant tuʼn Hutter toj yol hebreo, ximana tiʼj kabʼe tiʼ in che ok weʼ qeju xjal kyaj tuʼn tkubʼ kyuʼjin Tyol Dios toj yol hebreo. Tnejel, tkubʼ toj junxitl alfabeto aju mintiʼ ojtzqiʼn ex in xi uʼjit toj derecha a izquierda, ex tkabʼ aʼyeju letra in che ok tzʼaqset tiʼj yol jaku kubʼ tewin aju kylokʼ yol. Qo ximen tiʼj yol lu toj hebreo נפשׁ (aju in kubʼ tzʼibʼet ik tzeʼn néfesch), aju in kubʼ qʼet toj kastiy ik tzeʼn «alma». Toj Ezequiel 18:4 tok aju yol ttxlaj ה (ha), aju tkubʼ toj kastiy ik tzeʼn «el», iktzun tten in bʼant yol lu kyuʼn הנפשׁ (hannéfesch), toj juntl yol, «el alma». Toj twitz jun xjal mintiʼ tnabʼil, הנפשׁ (hannéfesch) jakulo kubʼ t-ximen qa junxitl yol lu twitzju נפשׁ (néfesch).

Bʼant jun tbʼanel tiʼ tuʼn Hutter tuʼn tetz imprimirit uʼj te onbʼil kye qeju in che xnaqʼtzan tukʼil. Ok tqʼoʼn qʼeq tiʼj yol hebreo e ajbʼen tuʼn ex  junjuntl mintiʼ. Ok tqʼoʼn qʼeq kyiʼj tlokʼ yol, atzun kyiʼj qeju yol in che ok te tzʼaqsbʼilte mintiʼ ok tqʼoʼn. Aju tten lu in nonintoq kyiʼj xjal tuʼn tel naj kynikʼ tiʼj kylokʼ yol toj hebreo ex in nonintoq kyiʼj tuʼn tbʼant kyyolin toj. Aju Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias) in najbʼen jun tten tuʼn chʼixme axju toj tqanil t-xe t-xaq uʼj. * Aju tlokʼ yol ok qʼet qʼeq tiʼj, atzun kyiʼj yol e ok te tzʼaqsbʼilte mintiʼ. Aʼyeju yol tok qʼeq kyiʼj toj tilbʼilal ateʼ jawni, in tzaj kyyekʼin qeju letra tkuʼx toj Tyol Dios kubʼ ttzʼibʼin Hutter toj yol hebreo aju tkuʼx toj Ezequiel 18:4 ex aʼyeju in che ajbʼen tuʼn Biblia con referencias toj tqanil t-xe t-xaq uʼj tiʼj ax taqikʼ Tyol Dios.

Bʼant jun Tyol Dios tuʼn Hutter toj 12 yol aju ojtzqiʼn ik tzeʼn Akʼaj Tuʼjil. Atz etz toj Núremberg toj abʼqʼi 1599 ex tok tbʼi te Políglota de Núremberg. Tajtoq Hutter tuʼn tetz aju Akʼaj Tuʼjil Tyol Dios toj yol hebreo, noqtzun tuʼnj, tqʼama qa maske ma txi «tchjoʼn nim pwaq» tiʼj, mlayx kanet tuʼn. * Tuʼntzunju kubʼ t-ximen tuʼn tkubʼ ttraducirin Akʼaj Tuʼjil Tyol Dios at toj griego toj yol hebreo. Ok tqʼoʼnxix twiʼ tiʼj aqʼuntl lu ex kubʼ bʼaj tuʼn toj jun abʼqʼi.

¿Tbʼanelpe aju traducción bʼant toj yol hebreo tuʼn Hutter tiʼj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego? Toj 1891, aju xjal ojtzqiʼn twitz in xnaqʼtzan tiʼj hebreo Franz Delitzsch tbʼi kubʼ ttzʼibʼin jlu: «Aju traducción bʼant tuʼn [Hutter] toj yol hebreo in tzaj tyekʼin qa mastoq in nel tnikʼ tiʼj yol hebreo kywitz mastl okslal, ex bʼaʼn tuʼn kukx tajbʼen tuʼn tjyet tqanil toj. Nim maj in najbʼen axix yol tuʼn».

Mintiʼ ok Hutter te qʼinun tuʼnju uʼj kubʼ ttraducirin; nya nim copia xi tkʼayin tiʼj Tyol Dios bʼant tuʼn. Noqtzun tuʼnj, aju taqʼun nim onin. Jun techel, ok kyqʼoʼn kywitz William Robertson ex Richard Caddick tiʼj ex etz kyimprimirin juntl maj aju Akʼaj Tuʼjil bʼant tuʼn Hutter toj abʼqʼi 1661 ex 1798. Tej kyajbʼen tnejel uʼj toj yol griego tuʼn Hutter tuʼn ttraducirin, ajbʼen bʼibʼaj Jehová tuʼn tuʼn tkuʼx qʼet te t-xel título Kýrios (Qajaw) ex Theós (Dios) jatumel at taqikʼ in jatz toj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo moqa jatumel kubʼ t-ximen qa in yolin tiʼj bʼibʼaj Jehová. A jlu nim toklen tuʼn t-xi qʼamet tuʼnju nim traducción tiʼj Akʼaj Tuʼjil mintiʼ in kux tqʼoʼn tbʼi Dios, atzun toj traducción bʼant tuʼn Hutter kux tqʼoʼn, ex atzun juntl yekʼbʼil qa il tiʼj tuʼn tkux qʼet tbʼi Dios toj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego.

Aj tok tqʼoʼn twitza juntl maj tiʼj tbʼi Dios, aju Jehová toj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego moqa aj tok tqʼoʼn twitza tiʼj jun tqanil t-xe t-xaq uʼj toj Biblia con referencias, bʼaʼn tuʼn ttzaj tnaʼna aju taqʼun Elias Hutter ex aʼyeju tbʼanel Tyol Dios e bʼant tuʼn toj yol hebreo.