¿Tiquʼn in kubʼ qʼoʼn Tyol Dios toj nimku yol? Tiʼ t-xima, ¿in che oninpe qiʼj tuʼn tel qnikʼ tiʼjju tkuʼx toj Tyol Dios moqa in qo el tzpet kyuʼn? Qa ma tzʼok qojtzqiʼn jatumel ẍe tzaj uʼj lu, kʼonil qiʼj tuʼn tel qnikʼ tiʼj.

Tuʼn t-xi tzyet qo xnaqʼtzan tiʼj alkye kubʼ tzʼibʼinte Tyol Dios ex jtoje.

Chʼixme kykyaqil Tyol Dios o kubʼ paʼn te kabʼe kʼloj. Aju tnejel plaj at 39 uʼj toj ex ‹Tyol Dios› tkuʼx toj (Romanos 3:2). Tzaj tqʼoʼn Dios xewbʼaj xjan kye xinaq e kubʼ tzʼibʼinte kye uʼj lu toj nim ambʼil, bʼalo xi tiʼn mil tukʼil jun syent abʼqʼi, xi tzyet toj 1513 t.a.j. (tjaqʼxi ambʼil iqʼin quʼn jaʼlo) tejxi tpon tiʼj abʼqʼi 443 t.a.j. Tnejel kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo, tok tbʼi kʼloj uʼj lu te Xjan Uʼj kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo ax ikx in nok tbʼi te «Ojtxe Tuʼjil».

Aju tkabʼin plaj at 27 uʼj toj ax ikx «tyol Dios» jlu (1 Tesalonicenses 2:13). Tzaj tqʼoʼn Dios xewbʼaj xjan kye junjun t-xnaqʼtzbʼen Jesús kukx e ajbʼen te tuʼn tkubʼ kytzʼibʼin qe uʼj lu toj nya nim ambʼil, bʼalo xi tiʼn 60 abʼqʼi, xi tzyet toj abʼqʼi 41 a.j. (tiʼj ambʼil iqʼin quʼn jaʼlo) tzmaxi tej tpon tiʼj abʼqʼi 98. Kubʼ kytzʼibʼin toj yol griego, tok tbʼi kʼloj uʼj lu te Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego, ax ikx tok tbʼi te «Akʼaj Tuʼjil».

Kyuʼn 66 uʼj lu in bʼant Tyol Dios, atzun tqanil lu in tzaj tqʼoʼn Dios kye xjal. Noqtzun tuʼnj, ¿tiquʼn e kubʼ qʼoʼn Tyol Dios kyoj mastl yol? Qo xnaqʼtzan kyiʼj oxe tiquʼn nim kyoklen.

• Tuʼn tjaw kyuʼjin xjal Tyol Dios toj kyex kyyol.

• Tuʼn tel qʼiʼn junjun yol nya toj tumel kux kyqʼoʼn qeju e tzaj copiarinte ex tuʼn tten juntl maj ojtxe uʼj.

• Tuʼn tkubʼ qʼet toj yol in najbʼen kyuʼn xjal jaʼlo.

Qo xnaqʼtzan tiʼj tzeʼn bʼant jlu tej tkubʼ qʼoʼn Tyol Dios kyoj kabʼe tnejel yol.

Tej atxtoq 300 abʼqʼi tuʼn tul Jesús twitz Txʼotxʼ, xi tzyet tuʼn tkubʼ kyqʼoʼn junjun aj Judiy aju Xjan Uʼj kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo toj yol griego. Aju uʼj lu ok tbʼi te Septuaginta griega. ¿Tiquʼn bʼant kyuʼn? Tuʼn kyonin kyiʼj nim aj Judiy aʼyeju in che yolintoq toj yol griego toj ambʼil aju ex nya toj yol hebreo, ex tuʼntzun kyten nqayin tiʼj «Xjan Tuʼjil» (2 Timoteo 3:15).

Nya oʼkx kyiʼj aj Judiy onin Septuaginta, ax ikx onin kyiʼj nim millón xjal nya aj Judiy aʼyeju in che yolintoq toj yol griego tuʼn tel kynikʼ kyiʼj xnaqʼtzbʼil toj Tyol Dios. ¿Tzeʼn bʼant jlu? Tqʼama aj xnaqʼtzal Wilbert Howard jlu: «Ajbʼen Tyol Dios lu tuʼn Iglesia Cristiana, toj tmij, moqa tnikʼjan, tnejel syent abʼqʼi, ex i eʼx qeju ateʼkx toj okslabʼil toj junjun ja te kʼulbʼil ‹in xi kyyekʼin tukʼil Tyol Dios qa a Jesús aju Mesías›» (Hechos 17:3, 4; 20:20). Ik tzeʼn tqʼama jun xjal at tojtzqibʼil tiʼj Tyol Dios aju Frederick Bruce tbʼi qa tuʼn jlu «mintiʼtl ten kyajbʼil aj Judiy tuʼn tkubʼ kyuʼjin Tyol Dios toj yol Septuaginta».

Tej kypon samaʼn qe uʼj tiʼj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego kyukʼil t-xnaqʼtzbʼen Jesús, e kuʼx kyqʼoʼn junx toj Tyol Dios etz toj yol Septuaginta tiʼj Xjan Uʼj kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo, iktzun tten bʼant Tyol Dios aju at toj ambʼil jaʼlo.

Tej tikʼ junlo 300 abʼqʼi otoqxi bʼaj tzʼibʼin Tyol Dios, at jun xjal at tojtzqibʼil ex okslal Jerónimo tbʼi, kubʼ tqʼoʼn Tyol Dios toj yol latín ex yajxitl ok tbʼi te Vulgata latina. ¿Tiquʼn iltoq tiʼj juntl Tyol Dios toj latín ex otoq tzʼetz nim? Tqʼama The International Standard Bible Encyclopedia, qa tajtoq Jerónimo tuʼn tbʼaj tbʼinchaʼn chʼintl junjun tiʼchaq ik tzeʼn «aju nya bʼaʼn kubʼ qʼoʼn toj juntl yol, qe yol nya a t-xilen, otoq kuʼx qʼoʼn junjun yol ex qa otoq tzʼel qʼiʼn junjun».

Bʼant qe tiʼchaq lu tuʼn Jerónimo. Noqtzun tuʼnj, tej tbʼet ambʼil, kubʼ t-ximen Iglesia jun tiʼ nya toj tumel: tqʼama qa oʼkx jakutoq tzʼajbʼen Tyol Dios tkubʼ toj yol Vulgata Latina kyuʼn xjal ex ajbʼen kyuʼn toj nimku syent abʼqʼi. Twitzju tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj Tyol Dios, junxitl bʼant tuʼn Vulgata, tej tbʼet ambʼil, nim xjal ya mintiʼtl el kynikʼ tiʼj yol latín.

Kubʼ qʼoʼn Tyol Dios toj junjuntl yol, ik tzeʼn aju tok tbʼi te Peshitta siríaca aju ojtzqiʼn kyuʼn xjal, toj abʼqʼi 400 tiʼj ambʼil iqʼin quʼn jaʼlo. Noqtzun tuʼnj, tzmaxi toj abʼqʼi 1300 ok tilil tuʼn tjaw kyuʼjin xjal Tyol Dios toj kyex kyyol.

Toj tnam Inglaterra, tej chʼixtoq tkubʼ bʼaj abʼqʼi 1300, xi tzyet tuʼn John Wyclef tuʼn miʼn tkubʼ qʼet Tyol Dios kyoj yol mintiʼtl in che ajbʼen ex tuʼn tetz jun Tyol Dios toj yol in che yolin xjal tiʼj ik tzeʼn inglés. Tej tikʼ chʼin ambʼil, ajbʼen junjun tumel tuʼn Johannes Gutenberg tuʼn kyetz imprimirit uʼj. A jlu onin kyiʼj xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios tuʼn kyetz junjuntl Xjan Uʼj kyuʼn toj nimku yol in yolinjtz toj Europa.

Tej tetz nim Tyol Dios toj yol inglés, nya bʼaʼn ela jlu toj kywitz junjun xjal, tuʼntzunju, kyqʼama qa nya il tiʼj tuʼn tetz juntl Tyol Dios toj ax yol. Noqtzun tuʼnj, toj abʼqʼi 1700, kubʼ ttzʼibʼin jun xjal at toklen in yolin toj inglés aju John Lewis tbʼi: «In chex naj qe yol ex mintiʼtl in nel nikʼbʼaj kyiʼj, tuʼntzunju, il tiʼj tuʼn kybʼaj bʼinchet chʼintl Tyol Dios e bʼant ojtxe tuʼntzun tkuʼx qʼet yol kyoj aju in che yolin xjal tiʼj, ex jaku tzʼel kynikʼ tiʼj toj ambʼil jaʼlo».

Toj ambʼil jaʼlo, at nim onbʼil kye qeju xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios tuʼn tbʼaj kykeʼyin Tyol Dios kubʼ qʼoʼn toj juntl yol toj ambʼil ojtxe. In nel kynikʼ tiʼj yol jatumel kubʼ tzʼibʼin Tyol Dios ex at nim ojtxe uʼj tiʼj Tyol Dios o che kanet kʼitzqeku. Noq tuʼn jlu jaku tzʼel kynikʼ tiʼjju kubʼ tzʼibʼin toj ojtxe uʼj.

Nim kyajbʼen qe akʼaj uʼj tiʼj Tyol Dios, noqtzun tuʼnj, ax ikx il tiʼj tuʼn tten qnabʼil. * Jaku tzʼonin qiʼj aju tbʼanel aqʼuntl in bʼant kyuʼn qeju in bʼaj kybʼinchaʼn juntl Tyol Dios, qa in bʼant aqʼuntl lu kyuʼn tuʼn kykʼujlabʼil tiʼj Dios.