Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

Qo aqʼunan junx tukʼil Jehová tkyaqil qʼij

Qo aqʼunan junx tukʼil Jehová tkyaqil qʼij

«Junx in qo aqʼnane [...] te Dios» (1 COR. 3:9).

BʼITZ: 64 EX 111

1. ¿Toj alkye tten jaku qo aqʼunan tukʼil Jehová?

TEJ tkubʼ tbʼinchaʼn Jehová qoʼ, tajtoq tuʼn qonin tiʼj tuʼntzun kyjapun twi t-ximbʼetz. Maske aj il qoʼ, jaku qo aqʼunan tukʼil Jehová tkyaqil qʼij qa kukx in qo ajbʼen te. Jun techel, in tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa in qo aqʼunan tukʼil Dios aj qpakbʼan ex aj kyok xjal te t-xnaqʼtzbʼen Jesús quʼn (1 Cor. 3:5-9). Jun tbʼanelxix qoklen tuʼnju o tzʼok tqʼoʼn Jehová twitz qiʼj tuʼn qaqʼunan tukʼil tiʼj jun aqʼuntl nim toklen toj twitz. Pero at junjuntl tten tuʼn qaqʼunan tukʼil Jehová. Toj xnaqʼtzbʼil lu kʼelel qnikʼ kyiʼj junjun: aj qonin kyiʼj toj qja ex kyiʼj erman, aj t-xi qqʼoʼn kyposad txqantl ex aj t-xi qqʼamaʼn qa qaj tuʼn qonin toj ttnam Jehová ex tuʼn qajbʼen mas te (Col. 3:23TNM).

2. ¿Tiquʼn mintiʼ tuʼn tok qmojbʼaʼn qaqʼunbʼen in bʼant te Jehová tukʼilju in bʼant kyuʼn txqantl erman?

2 Akux in qo xnaqʼtzan tiʼj xnaqʼtzbʼil lu, miʼn tzʼok qmojbʼaʼn qaqʼun in bʼant te Jehová tukʼilju in bʼant kyuʼn txqantl erman. Mintiʼ tuʼn tikʼ tnaʼl quʼn qa junxitl qabʼqʼi, aju in nikʼ toj qanqʼibʼil ex aju jaku bʼant quʼn kyukʼil txqantl. Tqʼama apóstol Pablo jlu tuʼn tonbʼil Jehová: «Teyle junjun tuʼn tikʼ twitz tiʼj tex taqʼunbʼen; kyjaʼtzun bʼaʼn tuʼn ttzalaj tiʼj taqʼunbʼen ex mya tiʼj taqʼunbʼen juntl» (Gál. 6:4).

QO ONIN KYIʼJ TOJ QJA EX KYIʼJ ERMAN

3. ¿Tiquʼn jaku txi qqʼamaʼn qa in che aqʼunan qeju in che xqʼuqin kyiʼj toj kyja tukʼil Jehová?

3 Taj Jehová tuʼn kyxqʼuqin tmajen kyiʼj toj kyja. Jun techel, at junjun kye il tiʼj tuʼn kyaqʼunan tuʼntzun t-xi kyqʼoʼn aju at tajbʼen kye toj kyja. At nim txubʼaj in che kyaj ten ja tuʼntzun kyxqʼuqin kyiʼj kyal tzma chʼin qe. Atzun junjuntl, il tiʼj tuʼn kyxqʼuqin kyiʼj kyman ya ma che tijen. Nim kyoklen qeju aqʼuntl lu. In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios jlu: «Qa at jun okslal [...] mintiʼ in che ok tkwentin qeju ateʼ tuj tja, ma kyaj tkolin tokslabʼl, ex mas ploj tmod twitz jun xjal mya okslal» (1 Tim. 5:8). Qa in bʼant jun kyxol qe aqʼuntl lu quʼn, bʼalo tuʼn jlu mintiʼxix in qo ajbʼen te Jehová ik tzeʼn qajbʼil. Pero miʼn tzaj qbʼis, tuʼnju in tzalaj Jehová aj tbʼant jlu quʼn (1 Cor. 10:31).

4. ¿Tzeʼn jaku kubʼ kyqʼoʼn mambʼaj Tkawbʼil Jehová tnejel toj kyanqʼibʼil ex tiʼ jaku tzaj tuʼn?

4 In che aqʼunan mambʼaj tukʼil Jehová aj kyonin kyiʼj kykʼwaʼl tuʼn kyximen tiʼj alkye tten jaku che ajbʼen mas te. Aj tel ambʼil, ateʼ junjun kʼwaʼl in xi tzyet tuʼn kyajbʼen toj tkyaqil ambʼil ex in cheʼx toj juntl lugar najchaq. Ateʼ junjun in che ok te misionero, junjuntl in che ajbʼen te precursor jatumel mintiʼxix pakbʼal ex junjuntl toj Betel. Tuʼnju in che ajbʼen najchaq, bʼalo kyaj mambʼaj tuʼn kyten mas ambʼil kyukʼil kykʼwaʼl, pero mlay bʼant. Maske ikju, aqeju mambʼaj in nok tilil kyuʼn in xi kyqʼamaʼn kye kykʼwaʼl tuʼn kukx kyajbʼen toj juntl lugar. ¿Tiquʼn? Tuʼnju in che tzalaj aj tel kynikʼ tiʼj qa in kubʼ kyqʼoʼn kykʼwaʼl tnejel Tkawbʼil Jehová toj kyanqʼibʼil (3 Juan 4). Bʼalo nim mambʼaj in kubʼ kynaʼn ik tzeʼn te Ana, aju tqʼama qa otoq txi tqʼoʼn Samuel te tmajen Jehová. Tbʼanel qa ma tzʼok kyqʼoʼn mambʼaj jlu te jun tten tuʼn kyaqʼunan tukʼil Jehová ex qa mintiʼ in kubʼ kyximen tuʼn tbʼaj kychʼixpuʼn (1 Sam. 1:28).

5. ¿Alkye junjun onbʼil jaku txi qqʼoʼn jatumel in nok qchmon qibʼ? (Qʼonka twitza kyiʼj tnejel tilbʼilal).

5 ¿Tiʼ jaku bʼant quʼn qa mintiʼ in qo xqʼuqin kyiʼj toj qja? Bʼalo jaku qo onin kyiʼj erman o che tijen, kyiʼj qe yabʼ moqa alkyexku juntl onbʼil. Ax ikx jaku qo onin kyiʼj qeju in che xqʼuqin kyiʼj erman lu. ¿Atpe jun erman jaku qo onin tiʼj jatumel in nok qchmon qibʼ? Qo ximen tiʼj qa at jun ermana in xqʼuqin tiʼj tman ya ma tijen. ¿Jakupe tzʼel qpaʼn jun qʼij tuʼn qxiʼ xqʼuqil tiʼj tnam ermana tuʼntzun tex bʼinchal junjuntl tiʼchaq? Moqa jaku txi qqʼamaʼn qa jaku txi qiʼn jun erman toj chmabʼil ex qa jaku qoʼx visitaril jun toj kyja toj spital ex qa jaku qoʼx loqʼel junjun tiʼchaq kye. Qa ma bʼant jlu quʼn, bʼalo tuʼn jlu in qo onin tiʼj Jehová tuʼn t-xi ttzaqʼweʼn kynaʼj Dios erman (kjawil uʼjit 1 Corintios 10:24).

BʼAʼN TUʼN T-XI QQʼOʼN KYPOSAD TXQANTL

6. ¿Tiʼ t-xilen aju tuʼn t-xi qqʼoʼn kyposad txqantl?

6 Ojtzqiʼn kywitz qeju in che aqʼunan tukʼil Jehová tuʼnju bʼaʼn che qʼon kyposad txqantl. Tej tkubʼ qʼoʼn yol «kyposad» toj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol griego, a t-xilen «tuʼn tkubʼ qyekʼin qkʼujlabʼil kyiʼj qeju mintiʼ ojtzqiʼn kywitz quʼn». (Heb. 13:2). At nim txʼolbʼabʼil toj Tyol Dios in tzaj kyyekʼin qa bʼaʼn tuʼn t-xi qqʼoʼn kyposad txqantl (Gén. 18:1-5). Tbʼanel qa naqʼli qoʼ tuʼn tajbʼen alkyexku ambʼil quʼn tuʼn qonin kyiʼj txqantl, qa in che ajbʼen te Jehová moqa mintiʼ (Gál. 6:10).

7. ¿Tiquʼn bʼaʼn tuʼn t-xi qqʼoʼn kyposad erman in che ajbʼen toj tkyaqil ambʼil aj kyul visitaril kʼloj okslal jatumel atoʼ?

7 Jaku qo onin tukʼil Jehová aj t-xi qqʼoʼn kyposad erman in che ajbʼen toj tkyaqil ambʼil qa ma che ul visitaril (kjawil uʼjit 3 Juan 5, 8). Chʼixmi tkyaqil maj, in najbʼen ambʼil lu tuʼn tbʼaj «qkyuwsan qibʼ qxolx» (Rom. 1:11, 12). Qo xnaqʼtzan tiʼjju ikʼ tiʼj ermano Olaf. Tej tzmatoq kuʼxun, pon jun ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil visitaril kʼloj okslal jatumel attoq ex naʼmxtoq tkubʼ mojeʼ ansyan. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ jun erman tqʼama qa jakutoq kyaj ten ansyan tja. Xitzun tqanin Olaf kye tman, aqeju nyatoq testigos de Jehová, qa jakutoq kyaj ten ansyan kyja. Tzaj qʼamaʼn te qa jaku, pero atztoq tuʼn tkyaj ten Olaf toj sofá. Tbʼanel ela aju bʼant tuʼn. Naʼnx tuʼn Olaf qa tbʼanel ok seman aju. Tqʼama: «Tkyaqil qʼij, jun rat in qo jaw weʼtoqe tukʼil ansyan ex o yoline kyiʼj tbʼanel yol tej qwane te prim. Aqeju tbʼanel yol tqʼama weye, onin wiʼje tuʼn tkubʼ nximane tuʼn wajbʼene toj tkyaqil ambʼil». Kyoj qe 40 abʼqʼi o che ikʼ, o tzʼajbʼen Olaf te misionero kyoj junxichaq tnam.

8. ¿Tiquʼn bʼaʼn tuʼn tkubʼ qyekʼin qkʼujlabʼil, maske in kubʼ qximen qa mintiʼ in tzaj qʼoʼn chjonte qe? Qʼamantza jun techel.

8 Jaku kubʼ qyekʼin qkʼujlabʼil kyiʼj xjal mintiʼ ojtzqiʼn kywitz quʼn, maske mintiʼ in tzaj kyqʼoʼn chjonte tnejel. Qo yolin tiʼj jun techel. Toj tnam España, in qʼoʼntoq jun ermana xnaqʼtzbʼil te jun xuʼj Yésica tbʼi te Ecuador, ex jaw oqʼ xuʼj. Xitzun tqanin ermana te tiʼ in bʼaj tiʼj. Tqʼama Yésica qa tej naʼmxtoq tpon España, mintiʼtoq tpwaq ex pon jun qʼij mintiʼ jun tiʼ tuʼn t-xi twaʼn. Oʼkx jakutoq txi tqʼoʼn aʼ te tal. Akux in jyon tumel tuʼn tikʼ jtan tal toj tqʼabʼ, ok ten naʼl Dios. Tej tikʼ chʼin ambʼil, e pon kabʼe ermana tokʼchalte ttzi tja. Mintiʼ kubʼ tyekʼin Yésica tbʼanel tmod kyukʼil ermana, axpe ikx, kubʼ tlaqin uʼj kyaj qʼoʼn te ex xi tschʼiʼn jlu: «¿Ape jlu kxel nqʼoʼne te wale tuʼn t-xi twaʼn?». Ok tilil kyuʼn ermana tuʼn tchewix tkʼuʼj, pero mintiʼ bʼant. Tej tikʼ chʼintl ambʼil, kyaj qʼoʼn jun chiʼl twa ttzi tja. Atzun jaʼlo, in tzalaj aj ttzaj tnaʼn kykʼujlabʼil ermana, maske in kubʼ tnaʼn nya bʼaʼn aj ttzaj tnaʼn qa otoq tzaj ttzaqʼweʼn Jehová tnaʼj Dios ex mintiʼ ok tqʼoʼn toklen. Kubʼ t-ximen tuʼn tajbʼen te Jehová. Bʼaj jlu noq tuʼnju kubʼ kyyekʼin ermana kykʼujlabʼil tiʼj (Ecl. 11:1, 6).

QQʼAMANX QA QAJ TUʼN QONIN TOJ TTNAM JEHOVÁ

9, 10. a) Toj ojtxe tnam Israel, ¿toj alkye ambʼil xi qʼamaʼn tuʼn kypon junjun xjal onil tiʼj aqʼuntl? b) ¿Alkye junjun aqʼuntl jaku qo onin tiʼj jatumel in nok qchmon qibʼ?

9 Toj ojtxe tnam Israel, nim maj xi qʼamaʼn kye xjal tuʼn kypon onil tiʼj aqʼuntl (Éx. 36:2; 1 Crón. 29:5; Neh. 11:2). Ax ikx jaʼlo, in tzaj qʼoʼn ambʼil qe tuʼn tajbʼen qipumal, qpwaq ex aju in bʼant quʼn tuʼntzun qonin kyiʼj erman. Qa ma bʼant jlu quʼn, qo tzalajel ex tzul qkʼamoʼn nim kʼiwlabʼil.

10 In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios kye ermano tuʼn kyonin tiʼj Jehová aj tok tilil kyuʼn tuʼn kyok te onil kye ansyan moqa te ansyan (1 Tim. 3:1, 8, 9; 1 Ped. 5:2, 3). Aqeju in bʼant jlu kyuʼn, kyaj tuʼn kyonin kyiʼj erman toj kyokslabʼil ex tiʼj junjuntl tiʼchaq at tajbʼen kye (Hech. 6:1-4). ¿Ope tzaj kyqanin ansyan qe qa jaku qo onin tuʼn kybʼaj nukʼet erman, tuʼn kyok xqʼuqit uʼj moqa tembʼil te pakbʼabʼil, tuʼn qonin tuʼn tbʼaj saqet Ja te Chmabʼil moqa tiʼj alkyexku juntl aqʼuntl? Aqeju erman in bʼant aqʼuntl lu kyuʼn, qʼuqli qkʼuʼj tiʼj qa tzul kyqʼamaʼn qe qa in che tzalaj aj kyonin kyiʼj txqantl.

Aqeju in che onin kyiʼj aqʼuntl toj ttnam Jehová, in che kanet akʼaj kyamiw. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 11).

11. ¿Alkye tten onin tiʼj jun ermana tuʼnju ok tamiwen tibʼ kyukʼil txqantl tej kyjaw bʼinchet Ja te Chmabʼil?

11 Aqeju in che onin kyiʼj aqʼuntl toj ttnam Jehová, in che kanet akʼaj kyamiw. Qo xnaqʼtzan tiʼjju ikʼ tiʼj Margie, jun ermana in naqʼunan tuʼn kyjaw bʼinchet Ja te Chmabʼil kyoj qeju 18 abʼqʼi ma che ikʼ. Kyoj kykyaqil abʼqʼi lu, e bʼaj t-xnaqʼtzaʼn nim txin. Kubʼ t-ximen ermana lu qa atzun jun tbʼanel ambʼil tuʼn tbʼaj kyqʼuqbʼaʼn kykʼuʼj toj kyokslabʼil (Rom. 1:12). Tejtzun tok weʼ Margie kywitz ambʼil kwest, xi qʼuqbʼaʼn tkʼuʼj kyuʼn txin lu. ¿Ope txi qqʼamaʼn jun maj qa jaku qoʼx onil tuʼn kyjaw bʼinchet Ja te Chmabʼil? Jaku bʼant aqʼuntl lu quʼn, maske at qojtzqibʼil tiʼj moqa mintiʼ.

12. ¿Alkye tten jaku qo onin aj tikʼ jun xitbʼil?

12 Aj ttzaj jun xitbʼil, in tzaj tqʼoʼn jlu ambʼil kye tmajen Jehová tuʼn kyaqʼunan tukʼil aj kyonin kyiʼj txqantl. Jun techel, jaku txi kyqʼoʼn pwaq te oyaj tuʼntzun kyxi onit erman otoq tzaj nya bʼaʼn kyiʼj (Juan 13:34, 35; Hech. 11:27-30). Ax ikx jaku che onin tuʼn tbʼaj saqet junjun tiʼchaq ex tuʼn kyjaw bʼinchet juntl maj ja. Jun ermana te tnam Polonia, aju Gabriela tbʼi, naj tkyaqil tja tuʼn nim jbʼal. Pero chewix tkʼuʼj tej kypon kʼloj okslal nqayin ateʼ onil tiʼj. In tzaj tqʼamaʼn jlu: «Nya waje tuʼn nyoline tiʼjju xi naj weye, tuʼnju noq oʼkx junjun tiʼchaq te twitz txʼotxʼ. Mas waje tuʼn nyoline tiʼjju in kambʼane tiʼj. Aju ikʼ toj wanqʼibʼile, onin wiʼje tuʼn tkubʼ nximane qa mlay tzʼok nmojbʼaʼne woklene at toj ttnam Jehová tukʼil juntl tiʼ ex tuʼn jlu in qo tzalaj». In tzaj kyqʼamaʼn nim erman o chex onit aj tikʼ jun xitbʼil qa mas o chʼiy qʼuqbʼil kykʼuʼj tuʼnju o tzikʼ kyiʼj. Atzun qeju in che onin tukʼil Jehová, in che tzalaj aj kyonin kyiʼj txqantl (kjawil uʼjit Hechos 20:35 ex 2 Corintios 9:6, 7).

13. ¿Alkye tten in chʼiy qkʼujlabʼil tiʼj Jehová qa ma qoʼx onil kyiʼj txqantl? Jaku tzaj tqʼamaʼna jun techel.

13 Tzalaj ermana Stephanie ex junjuntl pakbʼal tej kyaqʼunan tukʼil Jehová. E onin kyiʼj junjuntl erman otoq che etz oq toj kytnam tuʼn tpaj qʼoj ex otoq che pon klol kyibʼ atz Estados Unidos. E onin tuʼn kyjyet ja ex tuʼn tbʼaj kybʼinchaʼn kyoj ja kye erman. In tzaj tqʼamaʼn Stephanie jlu: «Kuʼpin toj qanmiye aju tzalajbʼil ex tej ttzaj kyqʼoʼn erman chjonte tiʼjju kʼujlabʼil at toj ttnam Jehová twitz tkyaqil Txʼotxʼ. Kubʼ kyximen erman qa aqoʼye otoq qo onin kyiʼj, pero nya ik ttenju tuʼnju aqe o kybʼincha nim tiʼchaq qiʼje. Tuʼnju ma tzʼok qkeʼyine kʼujlabʼil, mujbʼabʼil ex qʼuqbʼil kykʼuʼj tiʼj Jehová, ma tzʼonin qiʼje tuʼn tchʼiy qkʼujlabʼile tiʼj Jehová. Ex tuʼn jlu o tzʼok qqʼoʼne toklen aju in tzaj tqʼoʼn ttnam qe».

BʼAʼN TUʼN QAJBʼEN MAS TE JEHOVÁ

14, 15. a) ¿Alkye tmod Isaías kubʼ tyekʼin? b) ¿Alkye tten jaku tzʼel qkanoʼn aju tmod Isaías?

14 ¿Qajpe tuʼn qaqʼunan mas te Jehová? ¿Jakupe qoʼx anqʼil jatumel taj ttnam Jehová mas onbʼil? Ax tok, nya il tiʼj tuʼn kyxiʼ tmajen Jehová anqʼil najchaq tuʼntzun tkubʼ kyyekʼin qa bʼaʼn che bʼinchan xtalbʼil. Noqtzun tuʼnj, ateʼ junjun erman jaku bʼant tuʼn kyxiʼ anqʼil najchaq tuʼntzun kyajbʼen te Jehová. Ax kymod in kubʼ kyyekʼin ik tzeʼn te aj sanjel Isaías. Xi tqanin Jehová jlu: «¿Alkye kxel nsamaʼne? ¿Alkye kʼokel te qsanjele?», atzunte Isaías xi ttzaqʼweʼn: «Lu qine lu, chin t-samanxa» (Is. 6:8). ¿Axpe tzaqʼwebʼil lu jaku txi qqʼoʼn qa ma tzaj qʼamaʼn qe tuʼn qonin? ¿Alkyeqe aqʼuntl il tiʼj tuʼn kybʼant toj ambʼil jaʼlo?

15 Tej tyolin Jesús tiʼj pakbʼabʼil ex tuʼn kyok lepeʼ xjal tiʼj, tqʼama jlu kye t-xnaqʼtzbʼen: «Ax tok nimxix twitz awal at, atzun qe aqʼnal mya nim. Kyjaʼtzun che kubʼsane twitz tajaw awal tuʼn kytzaj t-samaʼn qe aqʼnal chmol twitz awal» (Mat. 9:37, 38). ¿Jakupe qoʼx ajbʼel te precursor jatumel nya nim pakbʼal at? ¿Moqa jaku qo onin tiʼj juntl erman tuʼn tbʼant jlu tuʼn? At junjun erman in kubʼ kyximen qa jaku kubʼ kyyekʼin kykʼujlabʼil tiʼj Jehová ex kyiʼj xjal qa ma cheʼx ajbʼel toj juntl lugar jatumel nya nim kybʼet pakbʼal at. ¿Atpe junjuntl tten jaku kanet quʼn tuʼn qajbʼen mas te Jehová? Qa ma bʼant jlu quʼn, kbʼel qnaʼn nim tzalajbʼil.

16, 17. ¿Tiʼ mas jaku bʼant kyuʼn qeju kyaj tuʼn kyajbʼen mas te Jehová?

16 ¿Jakupe qoʼx ajbʼel toj Betel moqa tuʼn kyjaw bʼinchet Ja te Chmabʼil toj jun ambʼil moqa kyoj junjun qʼij? At nim aqʼuntl tuʼn tbʼant ex il tiʼj tuʼn kyten erman kyaj tuʼn kyajbʼen noq jaxku tumel, ex kyaj tuʼn t-xi kykʼamoʼn noq alkyexku aqʼuntl. Tuʼn jlu in nel qnikʼ tiʼj qa jaku qoʼx onil tiʼj jun aqʼuntl maske nya ojtzqiʼn quʼn ex nyalo xnaqʼtzan qoʼ tiʼj. Noq alkyexku jaku bʼaj, in nok tqʼoʼn Jehová kyoklen qeju in nok tilil kyuʼn tuʼn tbʼant aqʼuntl toj ttnam (Sal. 110:3TNM).

17 Qa qaj tuʼn qtzaj xnaqʼtzaʼn mas tuʼn qajbʼen te Jehová, jakulo kubʼ qnojsaʼn uʼj tuʼntzun qxiʼ toj Xnaqʼtzbʼil kye Pakbʼal tiʼj Tkawbʼil Dios. Aqeju ermano ex ermana in che ten toj xnaqʼtzbʼil lu, at jun tbʼanel kyamiwbʼil tukʼil Jehová ex in che ajbʼen toj tkyaqil ambʼil. In tzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil kye tuʼntzun kyajbʼen mas tuʼn ttnam Jehová. Ax ikx in kubʼ kyximen tuʼn ttzaj kykʼamoʼn noq alkyexku oklenj ktzajel qʼoʼn kye aj tkubʼ bʼaj xnaqʼtzbʼil. ¿Qajpe tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil lu tuʼntzun ttzaj qʼoʼn mas aqʼuntl qe? (1 Cor. 9:23).

18. ¿Tiʼ tbʼanel tzul qe qa ma qo aqʼunan tukʼil Jehová tkyaqil qʼij?

18 Aj qajbʼen te Jehová, qaj tuʼn tkubʼ qbʼinchaʼn xtalbʼil, tuʼn tkubʼ qyekʼin qkʼujlabʼil ex qʼaqʼbʼil qkʼuʼj kyiʼj txqantl tkyaqil qʼij. Tuʼn jlu in kubʼ qnaʼn nim tzalajbʼil ex mujbʼabʼil (Gál. 5:22, 23). Noq alkyexku in nikʼ toj qanqʼibʼil, jaku qo tzalaj aj tel qkanoʼn tiʼj Jehová ex tuʼn qten kyxol qeju in che in che aqʼunan tukʼil (Prov. 3:9, 10).