¿TIQUʼN bʼant jlu wuʼne? Kxel nchikʼbʼaʼne kyeye. In nul itzʼje toj 29 te julio te 1929 ex in jaw chʼiye toj jun tnam te Bulacán, atz Filipinas. Toj ambʼil aju, mintiʼxix kypwaq xjal toj tnam lu axpe ikx qeye. Tej tikʼ junjun abʼqʼi xi tzyet qʼoj, tej tzmatoq kʼwaʼlx qine. E ok tzoqpaj qe soldad te tnam Japón tiʼj tnam Filipinas, noqtzun tuʼnj, aju tnam jatumel in qo anqʼine najchaqtoq taʼ tuʼntzunju mintiʼxix ok bʼinchaʼn nya bʼaʼn qiʼje. Mintiʼtoq qradioye, qtelevisione nix qe periódico, tuʼntzunju oʼkxtoq in nok qbʼiʼne tqanil tuʼnju in tzaj kyqʼamaʼn xjal qeye.

Aʼyine tkabʼin kʼwalbʼaj tiʼj wajxaq qbʼete. Tej tzmatoq qʼiʼn wajxaq abʼqʼi wuʼne in xiʼye anqʼil kyukʼil n-abueloye. Maske in qo bʼete toj okslabʼil Católica, kukx in che ok tbʼiʼn n-abueloye qe txqantl okslabʼil, tuʼntzunju attoq junjun kyuʼj tukʼil, aʼyeju tzaj qʼoʼn te kyuʼn tamiw. Naʼnx wuʼne tej ttzaj tyekʼin qe uʼj Protección, Seguridad ex Descubierta weʼye toj yol tagalo, * ax ikx jun Tyol Dios. Ngantoqe tuʼn wuʼjine tiʼj Xjan Uʼj, mas kyiʼj qeju kyaje uʼj in yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús. Atzun jlu onin wiʼje tuʼn kukx tchʼiy wajbʼile tuʼn wok lepeʼye tiʼj techel kubʼ tqʼoʼn Jesús (Juan 10:27).

Toj abʼqʼi 1945 i etz oq qe tsoldad tnam Japón toj Filipinas. Toj ambʼil lu tzaj kyqʼamaʼn ntate weʼye tuʼn nmeltzʼaje kyukʼil. Tzaj tqʼamaʼn n-abueloye qa mas bʼaʼn tuʼn tbʼant jlu wuʼne, tuʼntzunju in meltzʼaje anqʼil kyukʼil.

Tej tbʼet chʼintl ambʼil, toj diciembre te 1945, e pon junjun testigos de Jehová te tnam Angat pakbʼal toj qtname. Pon jun xjal otoq tijen atz qjaye ex tzaj tchikʼbʼaʼn qeye aju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios kyiʼj «mankbʼil tqʼijlalil» (2 Tim. 3:1-5). Tzaj tqʼoʼn txokbʼil qeye tuʼn qxnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios junx tukʼil jun kʼloj xjal ya in che xnaqʼtzantoq toj jun tnam nqayin. In xiʼye, atzun kye ntate mintiʼ. Bʼalo attoq 20 xjal ex ateʼtoq junjun in xi kyqanin kyxjel tiʼj Tyol Dios.

 Mintiʼ el nnikʼe tiʼj tkyaqilju tzaj kyqʼamaʼn, tuʼntzunju kubʼ nximane tuʼn wikʼ bʼete. Chʼinxtoq wetze tej ttzyet kybʼitzin. Tbʼanel ela bʼitz weʼye, tuʼntzunju in kyaj tene. Tej kybʼaj bʼitzin, bʼant jun naʼj Dios ex tzaj kyqʼoʼn txokbʼil tuʼn qxiʼye toj juntl chmabʼil toj juntl domingo atz toj tnam Angat.

Bʼaj qbʼetine junlo 8 kilómetro tuʼntzun qpone tja ja xjal Cruz, atz jatumel kʼokeltoq chmabʼil. Otoq che pon junlo 50 xjal, in jaw labʼine tuʼnju axpe ikx qe kʼwaʼl in xitoq kyqʼoʼn kyyol tiʼj junjun xnaqʼtzbʼil nim toklen tiʼj Tyol Dios. Tej otoqxi chin pone junjun maj kyoj chmabʼil, tzaj tqʼoʼn ermano Damian Santos, jun precursor ya otoq tijen, txokbʼil wiʼje tuʼn nkyaje jtal tja. Chʼixme ex aqʼbʼil quʼne tuʼn qyoline tiʼj Tyol Dios.

Toj ambʼil aju, nim qeʼye chʼiy lwey toj tokslabʼil tej tel qnikʼe kyiʼj junjun xnaqʼtzbʼil nim kyoklen tiʼj Tyol Dios. Tzmatoq in tzyet qbʼete kyoj chmabʼil tej ttzaj qanin qeʼye qa qajbʼile tuʼn tjaw aʼ qwiʼye. Xi nqʼamaʼne qa wajtoqe, tuʼnju waje tuʼn woke te tmajen Jesús (Col. 3:24). O xiʼye toj jun nim aʼ attoq nqayin, ex atztzun jaw aʼ twiʼ kabʼe qeʼye toj 15 te febrero te 1946.

El qnikʼe tiʼj qa, tuʼnju ya otoq jaw aʼ qwiʼye, iltoq tiʼj tuʼn tel qkanoʼne tiʼj Jesús ex tuʼn qpakbʼane. Nya bʼaʼn ela jlu te ntate ex tqʼama jlu: «Tzma kʼwaʼla tuʼn tbʼant tpakbʼana. Nya a t-xilen qa ya jaku bʼant tpakbʼana noq tuʼnju o kuʼxa toj aʼ». Xi nchikʼbʼaʼne te qa taj Dios tuʼn t-xi qpakbʼan tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil (Mat. 24:14). Yajxitl xi nqʼamaʼne jlu te: «Il tiʼj tuʼn tjapun nyole o txi ntziyane te Dios». Atztzun tqʼama qe yol weʼye aju ma txi nqʼamaʼne tnejel. Tkʼiʼtoq tuʼn npakbʼane. Atzun tnejel maj kyaj ntzaqpiʼne tkyaqil noq tuʼn tjapun kywiʼ nximbʼetze tiʼj wajbʼebʼile te Dios.

Tzaj kyqʼamaʼn ja xjal Cruz weʼye tuʼn nxiʼye anqʼil kyukʼil atz Angat. E onin wiʼje ex tiʼj Nora, jun kyxol tkʼwaʼl mas tal chʼin, tuʼn qajbʼene te precursor. Qkabʼile xi tzyet tuʼn qajbʼene te precursor toj 1 te noviembre te 1947. Xiʼ Nora ajbʼel toj juntl tnam, atzun weʼye kukx in nonine tiʼj pakbʼabʼil atz Angat.

Otoq tzikʼ oxe abʼqʼi in chin ajbʼene te precursor regular tej tetz tqʼoʼn ermano Earl Stewart, jun ermano at toj ninja qʼil twitz aqʼuntl, jun chikʼbʼabʼil te mas te 500 xjal toj plas te Angat. Toj yol inglés etz chikʼbʼabʼil ex tej tkubʼ bʼaj, tukʼil chʼin yol xi nqʼamaʼne alqiʼj yolin toj yol tagalo. Oʼkx wuq abʼqʼi in tene toj tja xnaqʼtzbʼil, noqtzun tuʼnj, chʼixme toj tkyaqil ambʼil in che yolin qe aj xnaqʼtzal toj inglés. Juntl tiʼ onin wiʼje tuʼn tbʼant nyoline toj inglés aju tuʼn nxnaqʼtzane kyiʼj uʼj tiʼj Tyol Dios toj yol lu, tuʼnju nyatoq nim uʼj at toj yol tagalo. Aju otoq tzʼel nnikʼe tiʼj onin wiʼje tuʼn tkubʼ nqʼoʼne qe chikʼbʼabʼil tzajni tiʼj yol inglés toj yol tagalo.

Toj qʼij tej tkubʼ nqʼoʼne chikʼbʼabʼil etz tqʼoʼn erman Stewart toj yol tagalo, xi tqʼamaʼn te kʼloj okslal qa in jyon ninja qʼil twitz aqʼuntl tiʼj jun moqa kabʼe precursor tuʼntzun kyxiʼ ajbʼel toj Betel. Kyajtoq onbʼil, tuʼnju oktoq che xeʼl qe misionero toj Nimaq chmabʼil tok tbʼi «Aumento de la Teocracia», aju ikʼ toj abʼqʼi 1950 atz Nueva York (Estados Unidos). Aqine jun kyxol qeju xi txkoʼn, tuʼntzunju il tiʼj tuʼn tkyaj nqʼoʼne aju otoq chin naqʼete tiʼj, atzun jaʼlo tuʼn wonine toj Betel.

Xi tzyet tuʼn wonine toj Betel toj 19 te junio te 1950. Attoq Betel toj jun ojtxe ja ex matij, ax ikx ateʼ nim tzeʼ nqayin tiʼj, toj jun txʼotxʼ te jun hectárea. In che aqʼunan junlo 12 kuʼxun atz. Te prim in chin onine tuʼn tbʼaj bʼinchet wabʼj. Ex bʼalo aj tpon a las 9 te prim, in chinxe plancharil. Ex chʼixme axju in bʼant wuʼne te qale. Kukx in ajbʼene toj Betel axpe ikx tej kymeltzʼaj qe misionero toj nimaq chmabʼil jatumel in che pon xjal te junxichaq tnam. In bʼajtoq nbʼinchane kyten uʼj tuʼn kyxiʼ samet toj correo, aʼyine in chin tzʼibʼin kybʼi qeju in tzaj kyqanin uʼj ex aʼyinxe in chinx kʼamonte qeju in che pon, in bʼanttoq tkyaqil aqʼuntl wuʼne aju in tzaj qʼamaʼn weye.

Toj 1952 tzaj qʼoʼn jun tbʼanel tqanil weʼye ex kye qaq erman te tnam Filipinas. Otoq tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad te Watchtower tajlal 20. Nim tiʼ ok qojtzqiʼne toj tnam te Estados Unidos ex junxitl at twitzju toj tal tnam jatumel in jaw chʼiye.

Jun techel, bʼant tuʼn kyajbʼen junjun kʼuxbʼil quʼne in che aqʼunan tuʼn luz, aʼyeju in che ajbʼen  toj ja ex junjuntl naʼmxtoq tok qojtzqiʼne. Ex at mas cheʼw atz. Toj jun prim in netz bʼete toj kay ex puro saq taʼ tkyaqil. Atzun tnejel maj ok nkeʼyine cheʼw. Eltzun nnikʼe tiʼj qa at nimxix, nimxix cheʼx tzalu.

Noqtzun tuʼnj, tkyaqil jlu mas nya nim toklen twitzju oklenj tuʼn qten toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad. In che ajbʼen tbʼanel tumel kyuʼn qʼol xnaqʼtzbʼil. Tzaj kyqʼoʼn tbʼanel onbʼil qeye tiʼj tzeʼn tuʼn qxnaqʼtzaʼne ex tuʼn qjyoʼne mas tqanil. Aju xnaqʼtzbʼil lu nim onin wiʼje tuʼn nchʼiye toj wokslabʼile.

Tej otoqxi tzʼetz bʼaj xnaqʼtzbʼil quʼne, in xi samaʼne ajbʼel chʼin ambʼil ik tzeʼn precursor especial atz Bronx, toj tnam Nueva York. Toj julio te 1953 in xiʼye toj Nimaq chmabʼil tok tbʼi «Sociedad del Nuevo Mundo», aju ok ax toj tnam lu. Tej tbʼaj nimaq chmabʼil, in meltzʼaje toj tnam Filipinas tuʼn t-xi tzyet juntl akʼaj woklene.

Tzaj kyqʼamaʼn erman te ninja qʼil twitz aqʼuntl qa chin xeʼle visitaril kye kʼloj okslal at toj jun circuito. A jlu kʼonil wiʼje tuʼn tbʼant-xix wuʼne ik tzeʼn bʼant tuʼn Jesús, aju bʼet kyoj qe aldea ex qe tnam najchaq ateʼ, noq tuʼn t-xqʼuqin kyiʼj t-ẍneʼl Jehová (1 Ped. 2:21). Aju circuito tuʼn nxiʼye visitaril, tzyun chʼixme tkyaqil tnam Luzón tuʼn, aju isla mas matij te tnam Filipinas. Ax ikx kyoj junjuntl kojbʼil te Bulacán, Nueva Écija, Tarlac ex Zambales. Tuʼn nxiʼye kyoj junjun tnam il tiʼj tuʼn tbʼaj nbʼetine junjun nimaq witz. Mintiʼ in che pon qe kar iqil xjal kyoj tnam lu, tuʼntzunju in xi nqanine kye tajaw camión tuʼn nxiʼye kyibʼaj tronk tzeʼ iqen kyuʼn. Chʼixme tkyaqil maj in tzaj kyqʼoʼn ambʼil tuʼn nxiʼye kyibʼaj, maske in chin kʼixbʼiye nim.

Chʼixme kykyaqil kʼloj okslal akʼaj qe ex nya nim kybʼet. In tzaj kyqʼoʼn erman nim chjonte, tuʼnju in bʼaj nnukʼune qe chmabʼil ex pakbʼabʼil toj jun tten nya kwest.

Yajxitl in xi samaʼne toj juntl circuito aju tzyuʼn tkyaqil qe tnam te Bicol tuʼn ex najchaq ateʼ qe kʼloj okslal toj. Ateʼtoq precursor especial atz ex in che pakbʼan kyoj akʼaj tembʼil. Tej in tene toj jun ja, oʼkx attoq jun tzʼalbʼil te jul ex tkubʼ kabʼe tzʼlom ttziʼ, jatumel tuʼn kykubʼ ten qqan tibʼaj. Tej in kubʼ weʼye kyibʼaj e xiʼ tzʼaq toj jul, ax ikx weʼye in xi tzʼaqe kyibʼaj. Xi tiʼn nim ambʼil tuʼn tbʼaj nsaqin wibʼe ex tuʼn t-xi tzyet nqʼije.

Toj ambʼil aju xi tzyet tuʼn nximane tiʼj Nora. Otoq txi tzyet tajbʼen te precursor atz Bulacán, atzun jaʼlo in najbʼentoq te precursora especial toj tnam Dumaguete. In xiʼye visitaril te ex yajxitl o yoline chʼin ambʼil noq kyuʼn carta. Toj 1956 o kubʼ mojeʼye, ex xi tzyet qvisitarine jun kʼloj okslal toj isla Rapu Rapu. Bʼaj qbʼetine nim ex o jaxe kywi witz, noqtzun tuʼnj, nim in tzalaje junx tukʼil nxuʼjile tuʼn qajbʼene kye erman ateʼ kyoj lugar najchaq.

Qʼiʼntoq chʼixme kyaje abʼqʼi in qo visitarine qe kʼloj okslal tej ttzaj qkʼamoʼne txokbʼil tuʼn qxiʼye ajbʼel toj Betel. O pone toj enero te 1960, ex atxix toj ambʼil aju kukx in qo ajbʼene tzalu jaʼlo. O tzʼel nnikʼe tiʼj nim tiʼchaq tuʼnju in naqʼunane kyukʼil erman at kyoklen ex at kyojtzqibʼil. Atzunte Nora ax ikx o tzʼaqʼunan kyiʼj nim tiʼchaq toj Betel.

Tuʼnju in chin ajbʼene toj Betel o tzaj tqʼoʼn ambʼil weye tuʼn tok nkeʼyine tzeʼn o chʼiy aqʼuntl toj tnam Filipinas. Tej naʼmxtoq in kubʼ mojeʼye in ule tzalu tnejel maj, ex oʼkxtoq at 10,000 pakbʼal toj tkyaqil tnam. Atzun jaʼlo at mas te 200,000 pakbʼal, kyxol jlu ateʼ nim syent erman in che ajbʼen toj Betel, aʼyeju ax ikx in che onin tiʼj pakbʼabʼil.

Tuʼnju chʼiy nim aqʼuntl, ok qkeʼyine qa il tiʼj tuʼn tten mas tembʼil toj Betel. Tuʼntzunju tzaj tqʼamaʼn Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl tuʼn t-xi qjyoʼne txʼotxʼ tuʼntzun tjaw bʼinchet juntl ninja qʼil twitz aqʼuntl mas matij. Aju ansyan qʼil twitz aqʼuntl tuʼn kyetz uʼj toj kʼuxbʼil ex aʼyine o xiʼye qanil ttziyele ja qa at jun xjal in kʼayin tiʼj ttxʼotxʼ. Mi jun xjal tajbʼil tuʼn ttzaj tkʼayin ttxʼotxʼ, axpe ikx tqʼama jun xjal jlu: «Mintiʼ in che kʼayin chino kytxʼotxʼ, okx in che laqʼon».

Noqtzun tuʼnj, jun qʼij tzaj tqanin jun xjal qeʼye qa qajbʼile tuʼn ttzaj qlaqʼoʼne ttxʼotxʼ tuʼnju kxeltoq anqʼil atz Estados Unidos. Noq tuʼn jlu tzaj txqantl tbʼanel. Ax ikx kubʼ t-ximen juntl vecin tuʼn t-xi tkʼayin ttxʼotxʼ ex kubʼ kyiʼj txqantl tuʼn tuʼn tbʼant axju kyuʼn. Axpe ikx tzaj qlaqʼoʼne ttxʼotxʼ aju xjal te tnam China, aju nyatoq taj tuʼn ttzaj tkʼayin. Toj chʼin ambʼil, ok ik tzeʼn otoq tzaj qlaqʼoʼne oxe maj ik tzeʼn at tnejel. In neltoq nnikʼe tiʼj qa atzun taj Jehová tuʼn tbʼaj.

Toj 1950, aʼyine aju mas kuʼxun kyxol qeju in che ajbʼen toj Betel. Atzun jaʼlo, aʼyine ex nxuʼjile aʼyeju mas tij kyxol kykyaqilx. Mintiʼ in tzaj bʼaj nkʼuʼje tuʼnju in ok lepeʼye tiʼj Jesús noq jaxku tumel tuʼn nxi tiʼne. Ax tok in netz lajoʼne toj njaye kyuʼn ntate, noqtzun tuʼnj, o tzaj tqʼoʼn Jehová qe erman tuʼn kyok te toj njaye. In nel nnikʼe tiʼj qa in tzaj tqʼoʼn Jehová tkyaqil aju at tajbʼen qe, toj alkyexku oklenj ktzajel tqʼoʼn qe. Nim in qo tzalaje tukʼil Nora tuʼnju in tzaj tqʼoʼn Dios tkyaqil tbʼanel tiʼchaq qeye, ex in xi qqʼamaʼne kye txqantl tuʼn tok kyqʼoʼn Jehová toj «malbʼil» (Mal. 3:10).

Jun maj, xi tqʼoʼn Jesús txokbʼil tiʼj jun peyil pwaq tok tbʼi Mateo Leví tuʼn tok te t-xnaqʼtzbʼen. ¿Tiʼ tzaqʼwebʼil xi tqʼoʼn? In tzaj tqʼamaʼn txʼolbʼabʼil qa «kyajtzun tqʼoʼn Leví tkyaqil, jaw weʼ ex ok lpeʼ tiʼj Jesús» (Luc. 5:27, 28). Nim maj o kyaj nqʼoʼne tkyaqil noq tuʼn wok lepeʼye tiʼj Jesús, ax ikx in xi nqʼamaʼne kye txqantl tuʼn tbʼant axju kyuʼn ex tuʼntzun ttzaj kykʼamoʼn nim kʼiwlabʼil.