Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

«Qo yolinxitl toj Tbʼanel Najbʼil»

«Qo yolinxitl toj Tbʼanel Najbʼil»

«Ktela wukʼile toj Tbʼanel Najbʼil» (LUC. 23:43TNM).

BʼITZ: 145 EX 139

1, 2. Aj tok kybʼiʼn xjal yol Tbʼanel Najbʼil, ¿tiʼ in nul toj kywiʼ?

TBʼANEL ok aju ambʼil tej tkubʼ bʼaj nimaq chmabʼil toj tnam Seúl te Corea. Ok kychmon kyibʼ nim erman te Corea kyiʼj erman te junxichaq tnam tej kyetz toj estadio. Akux in che yukin kyqʼobʼ ex bʼaj kydespedirin kyibʼ, in kyqʼamaʼntoq kyxolx: «Qo yolinxitl toj Tbʼanel Najbʼil». ¿Alqiʼj in che yolintoq?

2 In che ul junxichaq tilbʼilal toj kywiʼ xjal aj tok kybʼiʼn yol Tbʼanel Najbʼil. At junjun in tzaj kyqʼamaʼn qa noq jun witzikʼ. Atzun junjuntl in kubʼ kyximen qa in yolin tiʼj alkyexku lugar jatumel at tzalajbʼil ex txubʼtxaj ik tzeʼn jun chqʼajlaj nojni kyuʼn tbʼanel bʼech. Axpe ikx jaku tqʼama jun xjal at nim waʼyij tiʼj qa ya at toj tbʼanel nabʼil qa ma pon waʼl jatumel at nim wabʼj. Yajtzun kye okslal axix tok, ¿tiʼ aju Tbʼanel Najbʼil te kye? ¿In kubʼpe kyximen qa tzul jlu toj ambʼil tzul?

3. ¿Jatumel in tzaj qʼamaʼn tnejel maj tqanil tiʼj Tbʼanel Najbʼil toj Xjan Uʼj?

3 In yolin Tyol Dios tiʼj jun Tbʼanel Najbʼil toj ambʼil ojtxe ex in yolin tiʼj jun toj ambʼil tzul. Aj in tzaj tzyet Xjan Uʼj, in kanet tqanil quʼn tiʼj jun tbʼanel najbʼil. Toj versión católica Scío de San Miguel, aju kubʼ traducirin tiʼj yol latín, in tzaj tqʼamaʼn Génesis 2:8 jlu: «Kubʼ tqʼoʼn Qman Dios jun tbʼanel najbʼil at tzalajbʼil toj: jatumel kubʼ tqʼoʼn tnejel xinaq otoq kubʼ tbʼinchaʼn». (Quʼne ma kubʼ qtxalbʼaʼne qe yol). Toj yol hebreo, aju versículo lu in tzaj tqʼamaʼn «aju jardín te Edén». Aju yol Edén a t-xilen «tzalajbʼil», ex tbʼanel kyaj tbʼi lugar lu. Attoq nim wabʼj toj, tbʼanel keʼyin ex ten mujbʼabʼil kyxol xjal kyukʼil txkup (Gén. 1:29-31).

4. ¿Tiquʼn jaku txi qʼamet tbʼanel najbʼil tiʼj jardín te Edén?

4 Aju yol in najbʼen tiʼj jardín toj yol hebreo, o kubʼ traducirin te parádeisos toj yol griego. In tzaj tqʼamaʼn jun enciclopedia qa aj tok tbʼiʼn jun xjal te Grecia aju yol tbʼanel najbʼil toj ambʼil ojtxe, in noktoq ten ximel tiʼj jun matij parque jatumel mintiʼ nya bʼaʼn, jatumel at nim tzeʼ in nel junxichaq kywitz, jatumel in bʼet twi aʼ saq ex at chaʼx kʼul tuʼntzun kypon ẍneʼl ex txqantl txkup waʼl toj. (Cyclopaedia, te MʼClintock ex Strong; mojbʼanka tukʼil Génesis 2:15, 16). Tuʼn jlu in nel qnikʼ tiʼj tiquʼn jaku txi qqʼamaʼn tbʼanel najbʼil tiʼj jardín te Edén.

5, 6. a) ¿Tiquʼn kubʼ naj Tbʼanel Najbʼil? b) ¿Tiʼtzulo jaku kubʼ t-xjelin jun xjal?

5 Kubʼ tqʼoʼn Jehová Adán ex Eva toj jun jardín ik tzeʼn ma qo yolin tiʼj, pero i etz tlajoʼn tuʼnju mintiʼ e nimen te. Iktzun tten xi kynajsaʼn tnejel qtat aju Tbʼanel Najbʼil (Gén. 3:23, 24). Mintiʼtl jun xjal najan tojju tbʼanel lugar lu ex kubʼ naj. Bʼalo kubʼ naj tej ttzaj Nim Jbʼal.

6 Jakulo kubʼ t-xjelin jun xjal qa ktel juntl maj Tbʼanel Najbʼil tzalu twitz Txʼotxʼ. ¿Atpe yekʼbʼil tiʼj jlu? ¿Jakupe tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj qa qo anqʼil kyukʼil toj qja toj Tbʼanel Najbʼil? ¿Jakupe t-xi qchikʼbʼaʼn tiquʼn qʼuqli qkʼuʼj tiʼj qa tzul Tbʼanel Najbʼil?

AT YEKʼBʼIL TIʼJ QA TZUL JUN TBʼANEL NAJBʼIL

7, 8. a) ¿Tiʼ xi ttziyen Jehová te Abrahán? b) ¿Alqiʼjlo ximen Abrahán tej t-xi tqʼamaʼn Jehová aju ttziybʼil te?

7 Oʼkx toj Tyol Dios jaku txi qjyoʼn tbʼanel tzaqʼwebʼil tuʼnju te Dios t-ximbʼetz tkuʼx toj ex a kubʼ bʼinchante aju tnejel Tbʼanel Najbʼil. Jun techel, in tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa xi tqʼamaʼn Jehová te Abrahán tuʼn tchmet nim tyajil «ik tzaʼn kyajlal qe cheʼw twitz kyaʼj, ex ik tzaʼn ttxa tzʼaʼn ttzi mar». Ax ikx xi ttziyen yol lu te: «Kykyaqil qe nasyon twitz txʼotxʼ che bʼel kyʼiwlaʼn tuʼn tiyjila, tuʼnju ma txi tnimana nyole» (Gén. 22:17, 18). Tej tikʼ mas ambʼil, xi tqʼamaʼn Jehová juntl maj tziybʼil lu te tkʼwaʼl Abrahán ex teju tal tchman (kjawil uʼjit Génesis 26:4; 28:14).

8 Mintiʼ jun taqikʼ Tyol Dios in tzaj tyekʼin qa kubʼ t-ximen Abrahán qa atz toj kyaʼj tzul kykʼamoʼn xjal kʼiwlabʼil toj jun tbʼanel najbʼil. Tuʼntzunju, tej t-xi tqʼamaʼn Jehová te qa «kykyaqil qe nasyon twitz txʼotxʼ che bʼel kyʼiwlaʼn», jaku txi qqʼamaʼn qa atz ximen tiʼj Txʼotxʼ. ¿Alkye junjuntl yekʼbʼil at toj Tyol Dios qa atz ktel Tbʼanel Najbʼil tzalu twitz Txʼotxʼ?

9, 10. ¿Alkye junjuntl ttziybʼil Jehová in tzaj kyyekʼin qa jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj qa ktel jun tbʼanel najbʼil toj ambʼil tzul?

9 Atztoq tzajni David tiʼj tyajil Abrahán, ax ikx yolin tiʼj ambʼil tzul ex tqʼama qa ya mlay che ten xjal nya bʼaʼn (Sal. 37:1, 2, 10). Tqʼama jlu: «Atzun qe xjal mans che okel etzal teju txʼotxʼ, ex puro tuj txubʼtxaj che tel». Ex tuʼn tonbʼil Jehová tqʼamatl jlu: «Qe xjal bʼaʼn ok che etzal tiʼj ju txʼotxʼ, ex ax che tel tuj te jumajx» (Sal. 37:11, 29; 2 Sam. 23:2). ¿Tzeʼn e onin yol lu kyiʼj qeju kyajtoq tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn tajbʼil Jehová? Tuʼn jlu ok qeʼ kykʼuʼj tiʼj qa ktel jun tbʼanel najbʼil ik tzeʼn jardín te Edén, tuʼnju oʼkx che anqʼil tbʼanel xjal twitz Txʼotxʼ.

10 Tej tbʼet ambʼil, aqeju aj Israel in kyqʼamaʼntoq qa in che ajbʼen te Jehová chʼixmi kykyaqil el kypan kyibʼ tiʼj. Tuʼntzunju xi tqʼoʼn Jehová ambʼil kye xjal te Babilonia tuʼn tkubʼ tiʼj tnam Israel kyuʼn, tuʼn tbʼaj kyxitun ex tuʼn t-xi kyiʼn nim xjal toj tnam aju (2 Crón. 36:15-21; Jer. 4:22-27). Noqtzun tuʼnj, kyaj kyqʼamaʼn tsanjel Jehová qa che meltzʼajeltoq aj Israel toj kytnam aj tikʼ 70 abʼqʼi. Japun kywi yol lu toj ambʼil aju, ex at kyoklen yol lu qukʼil. Qo xnaqʼtzan tiʼj junjun kyxol jlu ex qqʼonk qwiʼ tiʼj tiʼ toklen tukʼil Tbʼanel Najbʼil ktel tzalu twitz Txʼotxʼ.

11. a) ¿Tzeʼn japun kywi yol tkuʼx toj Isaías 11:6 a 9 toj ambʼil ojtxe? b) ¿Alkye xjel naʼmx t-xi qtzaqʼweʼn?

11 (Kjawil uʼjit Isaías 11:6-9). Ajbʼen Isaías tuʼn Jehová tuʼn tkyaj tqʼamaʼn qa ajtoq kymeltzʼaj aj Israel toj kytxʼotxʼ, che teltoq toj mujbʼabʼil ex ya mlaytoq che xobʼ kye xjal nix kye txkup nya bʼaʼn. Ax ikx qe tal kʼwaʼl ex qe tij xjal oktoq che tel toj tbʼanel. Aj tok qbʼiʼn jlu in qo ok ten ximel tiʼj anqʼibʼil ten toj jardín te Edén (Is. 51:3). Japun jun plaj tiʼj tziybʼil lu toj ambʼil aju. Noqtzun tuʼnj, ax ikx tzaj tyekʼin tziybʼil lu qa «kykyaqil xjal twitz txʼotxʼ kʼelel kynikʼ tiʼj Qman» Jehová ik tzeʼn in noj mar tuʼn aʼ. Aj ttzaj qʼamaʼn kykyaqil xjal twitz txʼotxʼ, in nel qnikʼ tiʼj qa nya oʼkx in yolin jlu tiʼj tnam Israel. ¿Jtoj kjapunel kywi yol lu?

12. a) ¿Tiʼ kʼiwlabʼil tzaj kykʼamoʼn qeju i etz toj tnam Babilonia? b) ¿Tiquʼn in xi qqʼamaʼn qa kjapunel kywi yol tkuʼx toj Isaías 35:5 a 10 toj ambʼil tzul?

12 (Kjawil uʼjit Isaías 35:5-10). Nim maj yolin Isaías tiʼj qa mlaytoq che xobʼ aj Israel kye xjal nya bʼaʼn nix kye txkup aj kyetz toj tnam Babilonia. Ax ikx tqʼama qa tzul tqʼoʼn txʼotxʼ nim twitz awal tuʼnju ktel nim aʼ toj ik tzeʼn bʼaj toj jardín te Edén (Gén. 2:10-14; Jer. 31:12). ¿Oʼkxpe toj ambʼil aju japun kywi yol lu? Bʼaʼn tuʼn tok qqʼoʼn qwiʼ tiʼj qa ax ikx in tzaj tqʼamaʼn yol lu qa kyjaqetel kywitz qe moẍ, qa kbʼantel kybʼet qe kox ex qa kjaqetel kyẍkin qeju mintiʼ in bʼant kybʼiʼn. Mintiʼ bʼaj jlu kyiʼj aj Israel. Aj jlu in tzaj tyekʼin qa kjapunel kywi yol lu toj ambʼil tzul.

13, 14. ¿Tzeʼn e japun kywi yol tkuʼx toj Isaías 65:21 a 23 kye aj Israel i etz toj tnam Babilonia ex alkye yol toj taqikʼ lu naʼmx tjapun twiʼ? (Qʼonka twitza tiʼj tnejel tilbʼilal).

13 (Kjawil uʼjit Isaías 65:21-23). Tej kymeltzʼaj aj Israel, mintiʼ e kanet tbʼanel ja kyuʼn nix tbʼanel txʼotxʼ jatumel ya attoq awal toj. Pero oktoq kchʼexpajel jlu noq tuʼn tkʼiwlabʼil Jehová. Qʼuqli qkʼuʼj tiʼj qa e tzalaj tej tjaw kybʼinchaʼn kyja, tej tkux kyawaʼn kyawal tuʼntzun t-xi kywaʼn tbʼanel twitz.

14 Bʼaʼn tuʼn tok qqʼoʼn qwiʼ tiʼj qa in tzaj kyqʼamaʼn yol lu qa ktel qanqʼibʼil «ik tzaʼn tuj tanqʼibʼl jun tzeʼ». At junjun tzeʼ in che anqʼin nim mil abʼqʼi. Tuʼn tok kyanqʼibʼil xjal ik tzeʼn jun tzeʼ il tiʼj tuʼn tten jun tbʼanel kychwinqlal ex mintiʼ tuʼn ttzaj yabʼil kyiʼj. Jun anqʼibʼil ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn uʼj te Isaías, jakulo kubʼ qximen qa noq jun witzikʼ. Noqtzun tuʼnj, nya noq jun witzikʼ jlu. Kjapunel kywi yol lu.

¿Tzeʼn kjapunel twi ttziybʼil Jesús tiʼj Tbʼanel Najbʼil? (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 15 ex 16).

15. ¿Alkye junjun tziybʼil in kanet quʼn toj uʼj te Isaías tiʼj ambʼil tzul?

15 Qo ximen tiʼj tzeʼn in tzaj kyyekʼin yol lu qa ktel jun tbʼanel najbʼil toj ambʼil tzul. Tzul tkʼiwlaʼn Jehová qe xjal twitz tkyaqil Txʼotxʼ. Mlay tzʼok bʼinchaʼn nya bʼaʼn kyiʼj tuʼn jun txkup nix tuʼn jun xjal. Che bʼantel xjal moẍ, qeju chkin kywiʼ ex qeju kox. Kjawil kybʼinchaʼn xjal kyja, kʼokel kyawaʼn tbʼanel awal ex mlay tzaj kyyabʼ tuʼn. Mas nim ambʼil che anqʼil twitzju tanqʼibʼil jun tzeʼ. Ikju, in tzaj tyekʼin Tyol Dios qa atzun ambʼil lu in qo ayon tiʼj. Pero, ¿tiʼ jaku txi qtzaqʼweʼn qa ma tzaj qʼamaʼn qe qa in qo ikʼ kyibʼaj ttziybʼil Dios? ¿Tiquʼn jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj qa ktel Tbʼanel Najbʼil tzalu twitz Txʼotxʼ? Kyaj tqʼamaʼn Jesús juntl tiquʼn jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj.

QO TEL TOJ TBʼANEL NAJBʼIL

16, 17. ¿Toj alkye ambʼil yolin Jesús tiʼj Tbʼanel Najbʼil?

16 Kubʼ bʼyoʼn Jesús ex jaw qʼoʼn twitz jun tzeʼ maske mintiʼ til, ex jaw yobʼin kyxol kabʼe aj Judiy nya bʼaʼn. Jun kye ojtzqiʼntoq tuʼn qa rey te Jesús ex xi tqʼamaʼn jlu tej naʼmxtoq tkyim: «Bʼiʼx chin ule tiʼj tkʼuʼja ok tula tuʼn tkawina» (Luc. 23:39-42). Aju tzaqʼwebʼil xi tqʼoʼn Jesús te xjal toj Lucas 23:43, at toklen tukʼilju ambʼil in qo ayon tiʼj. Junxichaq kyximbʼetz xjal tiʼj tzeʼn tuʼn tkubʼ qʼet jun coma moqa jun punto toj versículo lu. At junjun xjal in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios in kubʼ kyqʼoʼn jun coma moqa kabʼe punto naʼmxtoq tkubʼ qʼet yol «jaʼlo» ex tuʼntzunju in kubʼ qʼoʼn ik tzeʼn jlu: «Ax tok kxel nmaʼne teya: jaʼlo ktela wukʼile toj lugar te nim tzalajbʼil Paraíso tbʼi». ¿Ape jlu tajtoq Jesús tuʼn ttzaj tqʼamaʼn?

17 Toj ambʼil jaʼlo in che ajbʼen coma ex punto kyuʼn xjal aj tkubʼ kytzʼibʼin yol tuʼntzun tel kynikʼ xjal tiʼj tiʼ kyxilen junjun txol yol. Noqtzun tuʼnj, kyoj ojtxe uʼj kubʼ tzʼibʼin toj Tyol Dios toj griego, nya tkyaqil maj ajbʼen coma ex punto. Tuʼntzunju, mintiʼ in ten tmojbʼabʼil tibʼ kyximbʼetz xjal tiʼjju tiʼ tajtoq Jesús tuʼn ttzaj tqʼamaʼn, qa taj tuʼn ttzaj tqʼamaʼn, ax tok kxel nmaʼne teya: jaʼlo ktela wukʼile toj lugar te nim tzalajbʼil Paraíso tbʼi, moqa ax tok kxel nmaʼne teya jaʼlo: ktela wukʼile toj lugar te nim tzalajbʼil Paraíso tbʼi. In kubʼ kyqʼoʼn qeju in che traducirin Tyol Dios jun coma ex qa kabʼe punto toj versículo lu ik tzeʼnx nimen kyuʼn tiʼjju tajtoq Jesús tuʼn ttzaj tqʼamaʼn. Ex atzun in kanet quʼn kyoj junxichaq Tyol Dios.

18, 19. ¿Tiʼ ximbʼetz in nonin qiʼj tuʼn tel qnikʼ tiʼjju tajtoq Jesús tuʼn ttzaj tqʼamaʼn?

18 Nim toklen tuʼn ttzaj qnaʼn qe yol otoq tqʼama Jesús kye t-xnaqʼtzbʼen, tqʼama jlu: «Aqine skʼoʼmaj qine tuʼn Dios tuʼn ntene kyukʼil xjal, chin tele ox qʼij ex ox qonikʼan tuj muqbʼil». Ax ikx tqʼama: «Aqine skʼoʼmaj qine tuʼn Dios tuʼn ntene kyukʼil xjal, chin xel qʼoʼne tuj kyqʼabʼ xjal, ex chin bʼel bʼyoʼne kyuʼn; pero tuj toxin qʼij chin jawil anqʼine» (Mat. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mar. 10:34). Ex tqʼama apóstol Pedro qa atzun jlu bʼaj (Hech. 10:39, 40). Tuʼntzunju, mintiʼ xiʼ Jesús toj jun tbʼanel najbʼil tej tkyim nix aju nya bʼaʼn xjal. Nya oʼkxju, ax ikx ten toj kytembʼil kyimni ex yajxitl jaw anqʼin tuʼn Jehová (Hech. 2:31, 32). *

19 Ik tzeʼn in nel qnikʼ tiʼj, xi tqʼamaʼn Jesús teju xjal nya bʼaʼn qeju yol lu, «ax tok kxel nqʼamaʼne teya jaʼlo». Toj ambʼil tej tten Moisés, ya naqʼli qe xjal tuʼn kyyolin ik tzeʼn jlu. Jun techel, jun maj tqʼama Moisés jlu: «Kyawankxe tuj kyanmiye kykyaqil qe yol ma cheʼx nmaʼne kyeye jaʼlo» (Deut. 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15).

20. ¿Alkye junjun yol in che onin tiʼjju alkye tten in nel qnikʼ tiʼjju tqʼama Jesús?

20 Tzaj tchikʼbʼaʼn jun traductor tiʼj Tyol Dios te Oriente Medio jlu tiʼjju tqʼama Jesús: «Toj texto lu, in nok qʼoʼn toklen aju yol ‹jaʼlo› ex il tiʼj tuʼn ttzaj tqʼamaʼn: ‹Ax tok kxel nqʼamaʼne teya jaʼlo, ktela wukʼile toj Tbʼanel Najbʼil›. Aju tziybʼil lu kyaj bʼant tiʼj toj qʼij aju ex yajxi tuʼn tjapun twiʼ. Naqʼli qe xjal te Oriente Medio tuʼn kyyolin ik tzeʼn jlu. In kyaj bʼant tiʼj kyyol toj jun qʼij ex qʼuqli kykʼuʼj tiʼj qa kjapunel twiʼ». Ex malo tzikʼ 1600 abʼqʼi tej tkubʼ traducirin qeju yol tqʼama Jesús toj yol siríaca ex kubʼ qʼoʼn ik tzeʼn jlu: «Twutzxix kxel nqʼamaʼne teya jaʼlo qa ok ktenbʼila wukʼiye toj lugar Jardín te Edén». Jaku txi qqʼamaʼn qa in tzaj qʼuqbʼaʼn qkʼuʼj kyuʼn yol lu.

21. ¿Tiʼ oklenj mintiʼ xi qʼoʼn teju xjal nya bʼaʼn ex tiquʼn ojtzqiʼn quʼn?

21 Mintiʼ otoq jaw skʼoʼn aju nya bʼaʼn xjal tuʼn t-xiʼ toj kyaʼj. Mintiʼtoq ojtzqiʼn tuʼn xjal qa otoq kyaj bʼant tiʼj jun tyol Jesús kyukʼil t-apóstol qa tuʼntoq kykawin tukʼil toj kyaʼj (Luc. 22:29). Axpe ikx, mintiʼ otoq jaw aʼ twiʼ xjal (Juan 3:3-6, 12). Tuʼn jlu in nel qnikʼ tiʼj qa atz yolin Jesús tiʼj jun tbʼanel najbʼil tzalu twitz Txʼotxʼ. Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi tqʼama apóstol Pablo aju twitzikʼ jun xjal ok ex qa «jaw jubʼchaʼn tuʼn t-xiʼ toj tbʼanel najbʼil» (2 Cor. 12:1-4TNM). Jaw skʼoʼn Pablo ex qe txqantl apóstol tuʼn kyxiʼ toj kyaʼj ex tuʼn kykawin tukʼil Jesús, atzunte xjal nya bʼaʼn mintiʼ. Tuʼntzunju, aju tqʼama Pablo atz yolin tiʼjju kbʼajel toj ambʼil tzul: yolin tiʼj «tbʼanel najbʼil». * ¿Atzpe in yolin jlu tiʼj Txʼotxʼ? ¿Jakupe qo anqʼin atz?

TIʼ JAKU QO AYON TIʼJ

22, 23. ¿Tiʼ in qo ayon tiʼj?

22 Bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn qa kyaj tqʼamaʼn David jlu: «Qe xjal bʼaʼn ok che etzal tiʼj ju txʼotxʼ» (Sal. 37:29; 2 Ped. 3:13). Atz yolin tiʼj ambʼil jatumel che anqʼil xjal twitz Txʼotxʼ ex kxel kynimen qe tbʼanel tkawbʼil Jehová. In tzaj tqʼamaʼn Isaías 65:22 jlu: «Qe xjal etzan wuʼne, maʼ ktel tuj kyanqʼibʼl ik tzaʼn tuj tanqʼibʼl jun tzeʼ». A jlu in tzaj tyekʼin qa che anqʼil xjal nim mil abʼqʼi. ¿Axpe tok jaku qo ayon tuʼn tbʼaj jlu? Jaku, tuʼnju in tzaj tqʼamaʼn Apocalipsis 21:1-4 qa ya miʼn ten kyimen toj akʼaj twitz Txʼotxʼ jatumel tzul tkʼiwlaʼn Jehová qe xjal kukx in che ajbʼen te.

23 Chikʼlixix taʼ tkyaqil. Ax tok kubʼ naj aju tnejel Tbʼanel Najbʼil, pero nya te jumajx. Kyaj ttziyen Jehová qa tzul tkʼiwlaʼn qe xjal twitz Txʼotxʼ. Ex tuʼn tonbʼil kyaj tqʼamaʼn David qa che okel qeju mans ex qeju tbʼanel xjal etzal tiʼjju Txʼotxʼ ex che anqʼil twitz te jumajx. Ex kyuʼn qeju tbʼanel yol in kanet quʼn toj uʼj te Isaías, in tzaj qʼuqbʼaʼn qkʼuʼj tuʼn qyon tukʼil tzalajbʼil kyiʼj tbʼanel kʼiwlabʼil che tel aj tjapun kywi qeju yol xi ttziyen Jesús te nya bʼaʼn xjal. Jaku tzʼanqʼin teya toj Tbʼanel Najbʼil. Aj tpon qʼij lu, ok kbʼajel aju kyqʼama erman te Corea tej tbʼaj nimaq chmabʼil: «Qo yolinxitl toj Tbʼanel Najbʼil».

^ taqik' 18 Kubʼ ttzʼibʼin aj xnaqʼtzal C. Marvin Pate qa aj in nok kybʼiʼn xjal aju yol «jaʼlo», in kubʼ kyximen qa atz in yolin tiʼj jun qʼij te 24 or. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ in ten tmojbʼabʼil tibʼ ximbʼetz lu kyukʼil junjuntl taqikʼ Tyol Dios jatumel in tzaj tqʼamaʼn qa kux qʼoʼn Jesús toj kytembʼil kyimni ex yajxitl jatz anqʼin tuʼntzun t-xiʼ toj kyaʼj (Mat. 12:40; Hech. 2:31; Rom. 10:7).

^ taqik' 21 Qʼonka twitza tiʼj xnaqʼtzbʼil «Kyxjel qeju in che uʼjin» toj uʼj lu.