Tuʼnju toktoq twiʼ Danièle tiʼjju bʼaj, tqʼama jlu t-xe nẍkyine: «Nya il tiʼj, ya ma che ul». Tojx ambʼil lu, weʼ kykar polisiy twitz hotel. Tej tikʼ chʼin ambʼil o tzyete kyuʼn. Noq tuʼnju tzaj tqʼamaʼn nxuʼjile weye, bʼant tuʼn tkyaj nqʼoʼne junjun uʼj te jun erman.

Akux in bʼet qxiʼye tuʼn qpone jatumel ateʼ polisiy, kubʼ nximane jlu: «Tbʼanelxix tuʼnju at jun tbʼanel nxuʼjile, mintiʼ in tzaj xobʼ ex ajbʼel te Jehová». Atzun jun kyxol nim tiʼchaq o qo ok weʼye twitz junx tukʼil Danièle. Kxel nqʼamaʼne kyeye tzeʼn bʼant tuʼn qxiʼye visitaril kyoj tnam jatumel mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn ley tuʼn qpakbʼan.

In nul itzʼje toj 1930 atz Croix, jun tal tnam tok jawni tiʼj Francia. Católico qe toj njaye. In qoʼxtoqe toj misa tkyaqil seman ex toj nimku tten onin ntate toj parroquia. Noqtzun tuʼnj, tej qʼiʼntoq junlo 14 abʼqʼi wuʼne, bʼaj jun tiʼ toj Iglesia jatumel el nnikʼe tiʼj nya bʼaʼn in bʼant kyuʼn xjal.

Tej otoqxi kubʼ tiʼj Francia kyuʼn soldad te Alemania toj Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, xi tzyet tuʼn tonin ex tuʼn tyolin pal kyoj tchikʼbʼabʼil in netz toj iglesia tiʼj kawbʼil Vichy, aju in nonin kyiʼj Nazis. Tzaj qxobʼile tuʼnju etz tqʼamaʼn pal. Ik tzeʼn in bʼanttoq kyuʼn txqantl xjal te Francia, toj ewaj ok qbʼiʼne radio BBC, jatumel etz tqanil kyiʼj kʼloj xjal ok kyjunin kyibʼ. Pero toj septiembre te 1944, onin pal tiʼj juntl kʼloj xjal ex ok jun misa tuʼn tuʼn t-xi tqʼoʼn chjonte te Dios tuʼnju otoq bʼant kyuʼn kʼloj xjal lu. Kwesttoq tuʼn t-xi nnimane jlu. Ya mintiʼxix ok qeʼ nkʼuʼje kyiʼj pal.

Tej tzmatoq in bʼaj qʼoj kyim nmane, ex toj ambʼil aju otoq kubʼ mojeʼ Simone, aju ntzike xuʼj, ex in nanqʼintoq toj tnam Bélgica. Tuʼn jlu iltoq tiʼj tuʼn tok nkwentine ntxuʼye. Kanet waqʼune toj jun empresa jatumel in bʼant noqʼ ex kubʼ nximane qa ktel tbʼanel wanqʼibʼile. Pero in nok weʼye twitz jun joybʼil tuʼnju católico npatrone ex qe tkʼwaʼl.

Toj 1953 ul Simone visitaril qeye ex otoq tzʼok te testigo de Jehová. Ajbʼen Tyol Dios tuʼn tuʼn ttzaj tyekʼin qeye qa nya ax tok aju xnaqʼtzbʼil tiʼj qa che xeʼl xjal toj qʼaqʼ, qa at Oxe Kybʼet Dios ex qa mintiʼ in kyim kyanmi xjal. Xi nqʼamaʼne te qa nya kye  católico Tyol Dios qʼiʼn tuʼn, pero jun rat el nnikʼe tiʼj qa ax tok aju tzaj tqʼamaʼn. Yajxitl, tzaj tiʼn junjun ojtxe uʼj Aju Xqʼuqil weye ex e kubʼ nxnaqʼtzaʼne kyoj qonikʼan. Tej tikʼ chʼin ambʼil, ok qeʼ nkʼuʼje tiʼj qa otoq kanet axix tok wuʼne. Noqtzun tuʼnj, in tzaj xobʼe tuʼnju jaku tzʼel qʼiʼn waqʼune qa ma chin oke te testigo de Jehová.

Kyoj nimku xjaw kukx in xnaqʼtzane njunalxe tiʼj Tyol Dios ex kyiʼj uʼj Aju Xqʼuqil, kubʼ nximane tuʼn nxiʼye toj Ja te Chmabʼil. Pon kykʼujlabʼil erman toj wanmiye. Toj qaq xjaw tzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil weye tiʼj Tyol Dios tuʼn jun erman at tojtzqibʼil, ex jaw aʼ nwiʼye toj septiembre te 1954. Tej tikʼ chʼintl ambʼil, ok nkeʼyine tej tok ntxuʼye ex witzʼine te testigo de Jehová.

Bʼisbʼajilxix tuʼnju kyim ntxuʼye tej chʼixtoq tok nimaq chmabʼil jatumel in che pon xjal te junxichaq tnam, aju ok Nueva York toj 1958, ex in tene toj. Tej nmeltzʼaje ja ya mintiʼ jun toj njaye tuʼn tok nkwentine, tuʼntzunju kyaj nqʼoʼne waqʼune ex in noke te precursor. Tojtzun ambʼil aju ok wojtzqiʼne Danièle Delie, jun precursora nim tgan tuʼn tpakbʼan, ex tej tikʼ ambʼil xi nqʼamaʼne te tuʼn tok te nxuʼjile. O mojeʼye toj mayo te 1959.

Otoq tzyet tajbʼen Danièle toj tkyaqil ambʼil toj jun kojbʼil te Bretaña ex najchaq taʼ lugar lu jatumel in nanqʼintoq. Iltoq tiʼj tuʼn tten tipumal tuʼn tpakbʼan toj lugar aju tuʼnju católico qe xjal ex tuʼn tbʼet tibʼaj biciclet. El tnikʼ tiʼj ik tzeʼnx weye, qa il tiʼj tuʼn qpakbʼan. Qkabʼile kubʼ qximane qa toj alkyexku ambʼil jaku tzaj xitbʼil (Mat. 25:13). Tuʼnju tajtoq Danièle tuʼn tajbʼen mas te Jehová, a jlu onin qiʼje tuʼn kukx qajbʼene toj tkyaqil ambʼil.

Tej tikʼ junjun qʼij qkubʼlen mojeʼye, tzaj qʼoʼn qoklene tuʼn qxiʼye visitaril qe kʼloj okslal. Iltoq tiʼj tuʼn qnaqʼete tuʼn qanqʼine tukʼil nya nim tiʼchaq. Toj tnejel kʼloj okslal o xiʼye visitaril, attoq 14 pakbʼal ex tuʼnju mintiʼ jatumel tuʼn qkyaj tene kyukʼil erman, atz o kyaj jtane kyibʼaj colchón kubʼ kyqʼoʼn twi plataforma toj Ja te Chmabʼil. Nyaxix bʼaʼn kyaj qwatlʼile, pero tbʼanel ok te ttzal qiʼje.

Maske attoq nim tiʼ tuʼn tbʼant quʼne, jun rat naqʼet Danièle. Aj in chin kyaj tene junjun maj toj chmabʼil kyukʼil ansyan, in nayon wiʼje toj kar ex mintiʼ tzaj tyol tiʼj. Oʼkx kabʼe abʼqʼi o qo visitarine qe kʼloj okslal, pero kyoj ambʼil aju el qnikʼe tiʼj qa nim toklen tuʼn kyyolin mejebʼleʼn tiʼj yol ax tok ex tuʼn kyaqʼunan junx (Ecl. 4:9).

Toj abʼqʼi 1962, o xiʼye toj xnaqʼtzbʼil 37 te Galaad atz Brooklyn (Nueva York), aju in tentoq lajaj xjaw. 100 qbʼete ten toj xnaqʼtzbʼil, pero ateʼ junjun mintiʼ ten kyxuʼjil ex qa kychmil kyukʼil toj xnaqʼtzbʼil lu. Atoʼkxe kyxol qeju 13 mejebʼleʼn e ten tukʼil kyxuʼjil ex qa kychmil. Jun tbʼanelxix oklenj jlu. Kukx in che tzaj nnaʼne tbʼanel ambʼil tej qtene kyukʼil erman e ok ik tzeʼn jun tqan ja tiʼj qʼuqbʼil kykʼuʼj txqantl, ik tzeʼn ermano Frederick Franz, Ulysses Glass ex Alexander Macmillan.

Tzaj qʼamaʼn qeye toj xnaqʼtzbʼil tiquʼn nim toklen tuʼn tok qqʼoʼn qwitz kyiʼj tiʼchaq. Aj tkubʼ bʼaj xnaqʼtzbʼil toj junjun sábado te qale, in qo ex qʼiʼne  bʼetel kyoj junjun lugar nim kyoklen toj tnam Nueva York. Ex toj lunes in tzaj qanin junjun xjel qeye twitz uʼj tiʼjju otoq tzʼok qkeʼyine. Maske otoq qo sikte aj qmeltzʼaje bʼetil, tzaj tqanin erman tzaj qʼoʼn toklen tuʼn Betel tuʼn t-xiʼ qukʼile junjun xjel qeye tuʼntzun ttzaj qnaʼne aju mas nim toklen. Jun kyxol sábado lu, ex jun qale quʼne in qo bʼete toj tnam. O xaje visitaril jun observatorio jatumel el qnikʼe tiʼj tiquʼn junxitl qe meteoro kywitz meteorito. Ex toj museo de historia natural, tzaj chikʼbʼaʼn qeye tzeʼn tuʼn tel qnikʼe tiʼj jun caimán ex tiʼj jun cocodrilo. Akux in qo bʼete tuʼn qmeltzʼaje toj Betel, tzaj tqanin erman qeye: «¿Naʼnx kyuʼne tiquʼn junxitl jun meteoro tukʼil jun meteorito?». Otoq sikt Danièle tej t-xi ttzaqʼweʼn jlu: «Naʼnx, mas matij twitz kyeʼ meteorito».

Mintiʼtoq ximen quʼne, pero tej qetze toj xnaqʼtzbʼil o xi samaʼne toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te Francia, jatumel o ajbʼene mas te 53 abʼqʼi. Toj 1976, tzaj qʼoʼn woklene te ansyan qʼol kyaqʼun Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl. Ax ikx, tzaj qʼoʼn woklene junjun maj tuʼn nxiʼye visitaril qe tnam te África ex Oriente Medio jatumel mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn ley tuʼn qpakbʼan. Iktzun tten o pone Gabón, jatumel tzaj nya bʼaʼn qiʼje aju xi nqʼamaʼne tej saj tzyet xnaqʼtzbʼil. Kxel nqʼamaʼne qa at maj kwest tuʼn bʼant junjun tiʼ wuʼne. Pero kukx onin nxuʼjile wiʼje tuʼn kybʼant woklene.

Atxix tej tzyet qajbʼene toj Betel, tbʼanel o tzʼela te qeye. Tej naʼmxtoq qxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, toj jweʼ xjaw bʼant yol inglés tuʼn Danièle, ex tej tbʼet ambʼil kubʼ tqʼoʼn qe quʼj toj juntl yol. Nim o qo tzalaje tiʼj qaqʼune toj Betel, ex mas aj qonine kyiʼj erman toj kʼloj okslal jatumel ok qchmon qibʼe. In qoxe toj metro in bʼet tjaqʼ txʼotxʼ te París tuʼn qxiʼye qʼol xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol Dios. Naʼnx wuʼne qa otoq tzʼok qonikʼan aj qmeltzʼaje ex otoq qo sikte, pero o tzalaje tuʼnju o qo onine kyiʼj xjal tuʼn tel kynikʼ tiʼj Jehová. Bʼisbʼajil tuʼnju tzaj jun yabʼil tiʼj Danièle ex tuʼn jlu ya mintiʼ bʼant nim tiʼchaq tuʼn ik tzeʼn otoq kubʼ t-ximen.

Toj 1993, tzaj qʼamaʼn qa at cáncer de mama tiʼj. Kyuwxix qʼanbʼil ok tiʼj tuʼnju kubʼ operarin ex ok quimioterapia tiʼj. Tej tikʼ 15 abʼqʼi, tzaj juntl maj cáncer tiʼj Danièle, pero mas kyuw. Ok tqʼoʼn nim toklen aju taqʼun tuʼn tkubʼ tqʼoʼn quʼj toj juntl yol, tuʼntzunju kukx ok tilil tuʼn tuʼn taqʼunan noq jniʼxku jaku bʼant tuʼn.

Maske kwest yabʼil ok tiʼj Danièle, mintiʼ kubʼ qximane tuʼn tkyaj qqʼoʼne Betel. Ax tok kwest qa yabʼ qoʼ aj qten toj Betel, mas qa mintiʼ in nel kynikʼ txqantl tiʼj qa kyuw aju yabʼil tok tiʼja (Prov. 14:13). Maske ok cáncer tiʼj Danièle ex chʼixtoq tjapun twi 80 abʼqʼi, kukx tzalaj ex kukxtoq in tzeʼn twitz, tuʼn jlu mintiʼ el nikʼbʼaj tiʼj qa yabʼ taʼ. Mintiʼ ximen oʼkx tiʼjx, sino ok tilil tuʼn tuʼn tonin kyiʼj txqantl. Ojtzqiʼn tuʼn qa tbʼanel aj qok bʼiʼn ex aj tel kynikʼ txqantl qiʼj (Prov. 17:17). Mintiʼ ok tqʼon tibʼ te jun xjal qʼol consej kye txqantl, noq oʼkx kubʼ t-ximen qa jakutoq tzʼonin aju ikʼ tiʼj kyiʼj txqantl ermana tuʼn tikʼx cáncer kyuʼn.

Ax ikx ya mintiʼ bʼant junjun tiʼchaq quʼne. Tej ya mintiʼtl aqʼunan Danièle tkyaqil qʼij, ok tilil tuʼn tuʼn  tbʼant aju jaku bʼanttoq tuʼn tuʼntzun tonin wiʼje ex tuʼn miʼn tbʼant nim tiʼchaq wuʼne. A jlu onin wiʼje tuʼn wajbʼene 37 abʼqʼi te ansyan qʼol kyaqʼun Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl. Jun techel, toj tmij moqa tnikʼjan qʼij, ok tilil tuʼn tuʼn qwaʼne toj txubʼtxaj toj qkwarte ex tuʼn qojlane chʼin (Prov. 18:22).

Mintiʼ sikt Danièle tuʼn kukx tten tbʼanel t-ximbʼetz ex aju tajbʼil tuʼn kukx tanqʼin. Tuʼntzunju tej tok toxin maj cáncer tiʼj, tzaj bʼajxix qkʼuʼje. Ya mintiʼtl ten tipumal Danièle tuʼnju ok quimioterapia ex radioterapia tiʼj. Ex tuʼn jlu kwest tuʼn tbʼet. Axpe ikx kwest e kanet yol tuʼn tuʼn tyolin. Tzaj nim nbʼise tej tok nkeʼyine jlu tuʼnju ok te tbʼanel traductora.

At maj kubʼ qnaʼne qa chʼixme o kubʼ numje tuʼn nya bʼaʼn, pero kukx ok tilil quʼne tuʼn qnaʼne Dios. Qʼuqlitoq qkʼuʼje tiʼj qa mlaytoq tzaj tqʼoʼn Jehová ambʼil tuʼn qoke toj joybʼil, aju mlaytoq tzikʼx quʼne (1 Cor. 10:13). Ok tilil quʼne tuʼn tok qqʼoʼne toklen tkyaqil onbʼil tzaj tqʼoʼn Jehová qeye toj Tyol, kyuʼn erman ex aju onbʼil tzaj tqʼoʼn Betel tuʼn qxiʼye kyukʼil aj qʼanil.

Xi qqanine qnabʼile te Jehová tuʼn tonin qiʼje toj ambʼil tej mintiʼ el qnikʼe tiʼj alkye qʼanbʼil kʼokeltoq tiʼj Danièle. Axpe ikx, pon jun ambʼil jatumel kubʼ qnaʼne qa mintiʼ juntl tumel tuʼn qexe twitz, xi tzyet tuʼn tnaj t-ximbʼetz Danièle tej tok quimioterapia tiʼj. Mintiʼ el tnikʼ aj qʼanil tiʼj tiʼ tuʼn tbʼant tuʼn ex tiquʼn bʼaj jlu tiʼj Danièle, otoq tzʼok qʼanin Danièle tuʼn toj 23 abʼqʼi. Kubʼ qnaʼne qa otoq qo kyaj koline. Tojx ambʼil lu kanet juntl oncólogo quʼne aju jakutoq bʼant tuʼn tonin tiʼj Danièle. El qnikʼe tiʼj qa a Jehová onin qiʼje.

Tuʼn miʼn ttzaj bʼaj qkʼuʼje, ok tilil quʼne tuʼn qanqʼine junjun qʼij ik tzeʼn tqʼama Jesús: «Aju nnikʼx quʼn tuj jun qʼij, akuxju» (Mat. 6:34). Ax ikx in nonin aj tten tbʼanel qximbʼetz ex qa in qo tzalaj. Jun techel, tej mintiʼ ok quimioterapia tiʼj Danièle toj kabʼe xjaw, tzaj tqʼamaʼn jlu weye tukʼil tzalajbʼil: «Mas bʼaʼn atine jaʼlo ik tzeʼn junjun maj» (Prov. 17:22). Maske ikʼx nim kʼixkʼoj tuʼn tuʼn tpaj yabʼil, tgantoq tuʼn tbʼitzin tukʼil tqʼajqʼajel twiʼ ex tuʼn t-xnaqʼtzan kyiʼj bʼitz ateʼ toj akʼaj qbʼitzbʼil.

Onin tmod Danièle wiʼje tuʼn kybʼant junjun tiʼ wuʼne, aju kubʼ nximane qa mlay bʼant wuʼne. A xqʼuqin wiʼje kyoj qeju 57 abʼqʼi tej qanqʼine junx. Mintiʼx tzaj tyekʼin weye tzeʼn tuʼn tokx nbʼinchaʼne jun jos. Tuʼntzunju tej ttzaj tyabʼ, iltoq tiʼj tuʼn tbʼaj ntxjoʼne qe laq, qe qxbʼalune ex tuʼn tbʼaj nbʼinchaʼne junjun wabʼj nya kwest tuʼn kybʼant. Kubʼ npaʼne junjun vas, pero in tzalaje tej wonine tiʼj Danièle. *

O tzʼel wiʼne junjun xnaqʼtzbʼil tiʼjju bʼaj qiʼje tukʼil Danièle: mlay bʼant nim tiʼchaq quʼn qa at jun yabʼil qiʼj ex qa ma qo tijen, ik tzeʼn tuʼn tel qpaʼn ambʼil tuʼn qten tukʼil qukʼil ex tuʼn tok qqʼoʼn qwiʼ tiʼj. Qa mintiʼ jun yabʼil qiʼj, il tiʼj tuʼn tel qpaʼn ambʼil tuʼn qten kyukʼil toj qja (Ecl. 9:9). Ax ikx, bʼalo mlay tzʼok qqʼoʼn kyoklen tkʼiwlabʼil Jehová qa ma tzʼok qqʼoʼn qwiʼ kyiʼj tiʼchaq in che tzaj qiʼj junjun qʼij (Prov. 15:15).

Aj nximane kyiʼj abʼqʼi tej qajbʼene toj tkyaqil ambʼil te Jehová tukʼil Danièle, in nel nnikʼe tiʼj qa tzaj tqʼoʼn Jehová nimxix kʼiwlabʼil qeye, mas twitzju kubʼ nximane. Ik tzeʼn el tnikʼ aj tzʼibʼil tiʼj Salmo 116, ax ikx weye o tzʼok nkeʼyine qa kukx kubʼ tyekʼin Jehová nim tkʼujlabʼil wiʼje (Sal. 116:7).