In nul itzʼje toj 1937 toj jun koljós, moqa jatumel in che awan jun kʼloj xjal tiʼj txʼotxʼ, nqayin tok tiʼj Tokmak (Kirguistán). Atz tzajni qe toj njaye tiʼj kyiyjil xjal kirguís ex in che yolin toj yol kirguís. In che aqʼunan nmane toj kojbʼil ex toj koljós tjaqʼ nim qʼij. In tzajtoq qʼoʼn kywa qe xjal in che aqʼunan te majen, noqtzun tuʼnj, noq jun maj in tzaj qʼoʼn pwaq te twi kykʼuʼj toj jun abʼqʼi. Kwest ela te ntxuʼye tuʼn ttzaj qʼoʼn qwaye tukʼil juntl witzʼine txin. Oʼkx bʼant tuʼn nxiʼye jweʼ abʼqʼi toj tja xnaqʼtzbʼil, tuʼnju yajxitl xi tzyet tuʼn waqʼunane toj koljós enter qʼij.

Attoq nim mebʼayil toj lugar jatumel in qo aqʼintoqe, tuʼn tkanin pwaq, iltoq tiʼj tuʼn qaqʼunane ex nim o sikte. Tuʼntzunju, tej tzmatoq kuʼxun qine mintiʼtoq in chin ximane tiʼj tiquʼn atoʼ tzalu twitz Txʼotxʼ nix tiʼjju ambʼil tzul. Mintiʼ kubʼ nximane qa tuʼn tchʼexpaj wanqʼibʼile kyuʼn tbʼanel xnaqʼtzbʼil tiʼj Jehová ex tiʼjju t-ximbʼetz at kyiʼj xjal. Waje tuʼn t-xi nqʼamaʼne kyeye aju tbʼanel txʼolbʼabʼil tiʼj alkye tten pon kanin tqanil tiʼj axix tok toj lugar te Kirguistán ex alkye tten pon kanin kyoj junjuntl kojbʼil. Tkyaqil atz tzaj tzyet jawni te lugar jatumel in jaw chʼiye.

Tzyet tuʼn tchʼiy axix tok tiʼj Jehová atz Kirguistán kyoj abʼqʼi 1950. Tuʼn kukx tten, iltoq tiʼj tuʼn kubʼ tiʼj jun kyximbʼetz xjal nim tipumal. Toj ambʼil aju, attoq toklen tnam Kirguistán tiʼj Unión Soviética, ex kubʼ kyyekʼin testigos de Jehová qa mintiʼ in nokx kyqʼon kyibʼ kyxol aj kawil te ni jun tnam ateʼ toj Unión Soviética (Juan 18:36).  Tuʼntzunju, e ok qʼoʼn te aj qʼoj tiʼj tten kawbʼil comunismo ex i el ikʼun. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ jun kyximbʼetz xjal jakutoq tzʼel qʼinte ambʼil tuʼn miʼn tkuʼpin Tyol Dios toj kyanmi tbʼanel xjal. Jun xnaqʼtzbʼil nim toklen o tzʼel nnikʼe tiʼj toj tkyaqil wanqʼibʼile, aju qa «tkyaqil in bʼant» tuʼn Jehová (Mar. 10:27).

Tej kyel ikʼun testigos de Jehová, onin jlu tuʼn tpon kanin tbʼanel tqanil kyoj txqantl lugar te Kirguistán. ¿Alkye tten bʼant? Ax ikx attoq toklen tnam Siberia tiʼj Unión Soviética ex atztzun in che pon samaʼn xjal in che ok te aj qʼoj tiʼjju tten kawbʼil. Tej kyetz tzaqpiʼn, nim kye in che pon atz Kirguistán. Ateʼ junjun kye ul kyiʼn tqanil tiʼj axix tok qukʼile ik tzeʼn Emil Yantzen, aju ul itzʼj atz Kirguistán toj 1919. Otoq txi samaʼn toj jun tembʼil te aqʼuntl ex atztzun ok tojtzqiʼn qe testigo de Jehová ex xi tkʼamoʼn axix tok. Meltzʼaj Emil juntl maj toj tnam toj 1956 ex atz anqʼin nqayin tiʼj Sokuluk, jatumel in chin anqʼintoqe. Toj 1958 ten tnejel kʼloj okslal atz Kirguistán.

Tej tikʼ junlo abʼqʼi, ax ik pon Victor Vinter anqʼil atz Sukuluk. Ikʼ erman lu toj nim nya bʼaʼn. Tuʼnju mintiʼ okx tqʼon tibʼ kyxol aj kawil, oʼkx qʼoʼn kabʼe maj toj cárcel ex ten oxe abʼqʼi tiʼj junjun, yajxitl okx qʼoʼn juntl lajaj abʼqʼi ex ten juntl jweʼ abʼqʼi tej t-xi qʼiʼn toj juntl tnam. Maske ten nim ikʼbʼil, mintiʼ jun tiʼ kubʼ weʼ tuʼntzun miʼn tchʼiy axix tok okslabʼil.

Toj 1963, junlo 160 testigos de Jehová atz Kirguistán. Nim kye tzajniqe te Alemania, Ucrania ex Rusia. Kyxol qe jlu attoq Eduard Warter, jun erman xi qʼiʼn anqʼil toj juntl tnam ex jaw aʼ twiʼ atz Alemania toj 1924. Kyoj qe abʼqʼi 1940, xi samaʼn kyuʼn nazi toj jun campo te concentración, ex tej kyikʼ junjuntl abʼqʼi, xi samaʼn anqʼil toj juntl tnam kyuʼn comunista te Unión Soviética. Kukx in najbʼentoq erman lu te Jehová ex pon anqʼil toj tnam Kant toj abʼqʼi 1961, jun lugar nqayin tok tiʼj ntname.

Toj tnam Kant, ax ikx in nanqʼintoq jun ermana at nim tkʼujlabʼil tiʼj Jehová, Elizabeth Fot tbʼi. Tuʼn tkanet twi twa, in naqʼunantoq tuʼn kybʼaj bʼinchet xbʼalun. Tuʼnju tbʼanel tzʼaqʼunan in che pontoq aj qʼanil, aj xnaqʼtzal ex junjuntl xjal in netz nim kyxnaqʼtzbʼil loqʼel tukʼil. Jun kyxol qe xjal in pon loqʼel, attoq jun xuʼj Aksamai Sultanalieva tbʼi, t-xuʼjil jun xjal in naqʼunan toj Ministerio Público. Jun maj, xiʼ Aksamai tukʼil Elizabeth ex ok ten qanil nim t-xjel te tiʼj ttxolil qanqʼibʼil ex tiʼjju jatumel ateʼ kyimni. Xi ttzaqʼweʼn Elizabeth qe t-xjel tukʼil Tyol Dios. Tej tel ambʼil, ok Aksamai te jun tbʼanel pakbʼal.

Ok qʼoʼn toklen Nikolai Chimpoesh ten tnam Moldavia te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. Ex bʼant aqʼuntl lu tuʼn toj chʼixmi 30 abʼqʼi. Ax ikx in bʼajtoq tnukʼun aqʼuntl tuʼn kybʼaj copiarit qe uʼj ex tuʼn kyxi sipet. Tuʼnju otoq tzʼok kykeʼyin polisiy aju in bʼant tuʼn, xi tqʼoʼn Eduard Warter nabʼil lu te: «Aj ttzaj qanin xjel teya, oʼkx qʼamanxa qa noq in che tzaj qkʼamoʼn uʼj tuʼn kytxuylal ninja qʼil twitz aqʼuntl te Brooklyn. Keʼyinxa toj twitz polisiy te kawbʼil. Mintiʼ tuʼn ttzaj xobʼa» (Mat. 10:19).

Tej tikʼ chʼin ambʼil kybʼajlen yolin tiʼj jlu, xi qʼamaʼn te Nikolai tuʼn tpon toj ja jatumel in che aqʼunan polisiy te kawbʼil toj tnam Kant. Naʼnx jlu tuʼn  Nikolai: «Tej ttzaj tqanin polisiy weye alkye tten in che kanet qe uʼj quʼn. Xi nqʼamaʼne te qa atz in che tzaj samaʼn Brooklyn. Mintiʼ el tnikʼ polisiy tiʼj tiʼ tuʼn ttzaj ttzaqʼweʼn. In etz tzaqpiʼne ex ya mintiʼ tzaj kyqʼamaʼn tuʼn tpone». Aqeju testigo de Jehová mintiʼ e tzaj xobʼ, kukx e pakbʼaʼn tukʼil kynabʼil tiʼj tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios atz jawni te tnam Kirguistán, nqayin tiʼj lugar jatumel in chin anqʼintoqe. Ok kybʼin qe toj njaye tqanil tiʼj axix tok kyoj qe abʼqʼi 1980. Tnejel ok tbʼiʼn Mairambubu, aju nxuʼjile.

Te tnam Naryn nxuʼjile, jun lugar te Kirguistán. Ok qojtzqiʼn qwitze toj agosto te 1974 atz tja wanabʼe. Tojx qʼij aju kubʼ qnaʼne kʼujlabʼil qiʼje ex o kubʼ mojeʼye tojx qʼij aju.

Jun qʼij te enero te 1981, tej tzmatoq in meltzʼaj nxuʼjile toj merkad toj jun camionet, ok tbʼiʼn qe yol ma txi nqʼamaʼne tnejel. Tajtoq nxuʼjile tuʼn tel mas tnikʼ tiʼj, tuʼntzunju xi tqanin alkye tbʼi xuʼj ex jatumel najli. Tqʼama xuʼj qa Apun tbʼi, pero mintiʼ tqʼama jatumel najli sino tzaj tqanin jatumel in nanqʼin nxuʼjile, tuʼnju kyoj qe abʼqʼi aju naʼmxtoq tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn kypakbʼan testigo de Jehová ex iltoq tiʼj tuʼn tok kyxqʼuqin kyibʼ. In tzalajtoq nxuʼjile tej tpon ja.

Tqʼama Mairambubu jlu weye: «Ma tzʼok nbʼiʼne jun tbʼanel tqanil. Ma tzaj tqʼamaʼn jun xuʼj weye qa toj chʼintl ambʼil, ya mlay che kyim xjal. Axpe ikx che okel txkup te mans». Noq ok nqʼoʼne tkyaqil jlu te jun witzikʼ ex xi nqʼamaʼne te: «Kuchiwt tzul tzalu ex bʼaʼnwt ttzaj tqʼamaʼn mas tqanil qe».

Tej tikʼ oxe xjaw, pon Apun visitaril qeye. Yajxitl, e pon qe tnejel ermana te kyiyjil xjal kirguís visitaril qeye. Tzaj kyqʼoʼn ermana lu tbʼanel xnaqʼtzbʼil qeye tiʼj Jehová ex tiʼj t-ximbʼetz at kyiʼj xjal. Tuʼn tbʼant jlu kyuʼn, in najbʼentoq uʼj De paraíso perdido a paraíso recobrado. * Tuʼnju oʼkx attoq jun uʼj lu toj tnam Tokmak, iltoq tiʼj tuʼn tbʼaj qbʼinchaʼne jun qeye qcopia tuʼn qʼabʼaj.

Jun kyxol qe tnejel xnaqʼtzbʼil tzaj kyqʼamaʼn qeye, aju yol tkuʼx toj Génesis 3:15, aju in japun twiʼ tiʼj Tkawbʼil Mesías, aju o jaw skʼoʼn tuʼn Jehová: Jesucristo. Nim toklen axix tok lu ex il tiʼj tuʼn kybʼiʼn kykyaqil xjal. Tuʼn jlu, kubʼ qximane tiquʼn nim toklen tuʼn qpakbʼane (Mat. 24:14). Toj chʼin ambʼil, aju xnaqʼtzbʼil el qnikʼe tiʼj toj Tyol Dios, bʼaj tchʼexpuʼn qanqʼibʼile.

Tej ttzaj tqʼoʼn jun erman te Tokmak txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye toj jun mejebʼleʼn, jun rat naj el qnikʼe tiʼj qa junxitl qe testigo de Jehová. Tbʼanel ok ninqʼij ex mintiʼ kubʼ qʼoʼn kʼaj qʼeʼn. Mlaytoq tzʼok qmojbʼaʼne kyukʼil junjuntl ninqʼij te mejebʼleʼn jatumel otoq qo tene, jatumel in che kʼaʼn xjal nim qʼeʼn, in nel tzpet kywiʼ ex in che yolintoq tiʼj nya bʼaʼn yol.

Ax ikx bʼant tuʼn qxiʼye kyoj junjun chmabʼil toj kʼloj okslal te Tokmak. Atztoq in che ok twi witz qa bʼaʼntoq taʼ ambʼil. Ojtzqiʼntoq kyuʼn erman qa nqayin in che keʼyin polisiy, tuʼntzunju, tkyaqil maj in nok qʼoʼn jun erman te xqʼuqil. Aj tkubʼ jbʼal, in noktoq qchmon qibʼe toj jun ja ex e pon polisiy junjun maj keʼyilte tiʼtoq in bʼant quʼne. Tojju qʼij tej tjaw aʼ qwiʼye, aju atz bʼant toj nim aʼ Chu toj julio te 1982, ten nim qnabʼile (Mat. 10:16). Toj tal kʼlojin o pone twi witz, xi qbʼitzine jun bʼitz te Jehová ex ok qbʼiʼne chikʼbʼabʼil kye qeju kjawil aʼ kywiʼ.

Toj 1987 tzaj tqanin jun erman weye tuʼn nxiʼye visitaril jun xjal otoq kubʼ tyekʼin tajbʼil tiʼj axix tok ex atz in nanqʼintoq Balykchy. Tuʼn qpone atztzun, iltoq tiʼj tuʼn qbʼete kyaje or toj tren. Tej otoq qxiʼye pakbʼal nim maj atz Balykchy, el qnikʼe tiʼj qa ateʼ nim xjal kyaj tuʼn tok kybʼiʼn tqanil tiʼj Tyol Dios. Tzaj tqʼoʼn jlu ambʼil qeye tuʼn qpakbʼane mas.

Nim maj in qoʼxtoqe tukʼil nxuʼjile atz Balykchy. Chʼixme atz in qo tene tkyaqil maj aj tkubʼ bʼaj jun seman. In qo extoqe pakbʼal ex in che oktoq chmabʼil. Tej tbʼet ambʼil, qajtoqe mas uʼj ex in chextoq qiʼne toj jun mishok, moqa toj jun costal, te iqil sqal. Kwest tuʼn kykanin kabʼe costal uʼj kye qeju xjal in tzajtoq kyqanin tkyaqil xjaw. Axpe ikx, jakutoq qo pakbʼane kye xjal toj tren aj qxiʼye ex aj qmeltzʼaje.

Toj 1995 bʼant tuʼn tten jun kʼloj okslal atz Balykchy, ya otoq tzikʼ wajxaq abʼqʼi tej qpone tnejel maj visitaril tnam aju. Xi tiʼn nim pwaq tej qxiʼye visitaril tnam Balykchy. ¿Tiʼ bʼant quʼne tuʼnju nyatoq nim qpwaqe at? In nonintoq jun erman tukʼil pwaq qiʼje. Ex tuʼnju ojtzqiʼn tuʼn Jehová qa qajbʼile tuʼn qpakbʼane mas, jaw tjaqoʼn «qe tventanil kyaʼj» qeye (Mal. 3:10). Ax tok, tuʼn Jehová in bʼant tkyaqil tiʼchaq.

Toj 1992 ok qʼoʼn woklene te ansyan. Aʼyine ok te tnejel ansyan tiʼj kyyajil xjal kirguís toj tnam. Jakutoq qo ajbʼene mas te Jehová tojxju kʼloj okslal jatumel in noktoq qchmon qibʼe atz Tokmak. Jun techel, bʼant tuʼn t-xi qqʼoʼne xnaqʼtzbʼil kye nim kuʼxun te kyiyjil xjal kirguís toj junjun tja xnaqʼtzbʼil te tnam lu. Jun kyxol qe jlu, in najbʼen kyxol Kʼloj ansyan iqʼel twitz aqʼuntl toj jun Ninja ex juntl kabʼe in che ajbʼen te precursor especial. Ax ikx ok tilil quʼne tuʼn qonine kyiʼj junjuntl erman kyoj chmabʼil. Tej kyxi tzyet abʼqʼi 1990, okx ateʼtoq uʼj toj yol ruso, ex toj yol lu in che oktoq chmabʼil. Pero tej tbʼet ambʼil, chmet mas erman in che yolin toj yol kirguís, tuʼntzunju, xi nqʼamaʼne tuʼn tkubʼ nqʼoʼne qe tchikʼbʼabʼil toj yol lu. Onin jlu kyiʼj tuʼn telxix kynikʼ tiʼj axix tok.

 Attoq nim aqʼuntl tuʼn bʼant quʼne tukʼil nxuʼjile ex kyukʼil qe qkʼwaʼle; in chextoq qine toj pakbʼabʼil ex kyoj chmabʼil. Tej tjapun nmyale Gulsayra twi 12 abʼqʼi, tgantoq tuʼn tyolin tiʼj Tyol Dios kye xjal toj bʼe. Kygantoq kykyaqil qkʼwaʼle tuʼn kykyaj qe taqikʼ Tyol Dios toj kywiʼ. Ax ikx nim aqʼuntl in bʼant kyuʼn qkʼwaʼle ex qe tal qchmane atz jatumel in nok kychmon kyibʼ. Kyiʼj qe bʼeljaj qkʼwaʼle ex 11 tal qchmane kukx itzʼx qe, 16 o che ok te tmajen Jehová, ex qa in che bʼet kyukʼil kytat kyoj chmabʼil.

Jaku che jaw labʼin qe erman xi tzyet tuʼn kypakbʼan kyoj abʼqʼi 1950 toj tnam lu qa ma tzʼok kykeʼyin tkyaqil tiʼchaq o bʼaj. Jun techel, atxix tej ttzaj tzyet abʼqʼi 1990, o tzaj qʼoʼn mas ambʼil qeye tuʼn qpakbʼane ex tuʼn kyok junjun matij chmabʼil.

Toj 1991, bʼant tuʼn qxiʼye tukʼil nxuʼjile tnejel maj toj jun nimaq chmabʼil tzmax Kazajistán, aju tnam te Alma-Atá (toj ambʼil jaʼlo, Almaty tbʼi). Ex toj 1993, ok tnejel maj toj Kirguistán atz toj Estadio Spartak te tnam Biskek. Atxtoq jun seman tuʼn tok nimaq chmabʼil, xi tzyet tuʼn tbʼaj kysaqin pakbʼal aju lugar. Jaw labʼin aju in xqʼuqin tiʼj lugar, ex tqʼama qa mlay tzaj qanin pwaq tuʼn tajbʼen quʼne.

Ax ikx ikʼ jun tiʼ tnejel maj toj 1994 tej tetz imprimirit tnejel uʼj toj yol kirguís. Toj ambʼil jaʼlo, toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te tnam Biskek in che kubʼ qʼet uʼj toj yol kirguís. Atxix toj 1998, tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn ley tuʼn kyten testigos de Jehová toj tnam Kirguistán. At mas te 5,000 kybʼaj pakbʼal, at 83 kʼloj okslal ex 25 tal kʼloj okslal kyoj qe yol ik tzeʼn chino, inglés, kirguís, ruso ex toj kyyol men te ruso, turco, uigur ex uzbeko. Junxichaq tiʼchaq o tzikʼ toj kyanqʼibʼil junjun erman, noqtzun tuʼnj, junx in che ajbʼen te Jehová. Jaku tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj qa tuʼn Jehová o bʼant tkyaqil qe matij chʼixpubʼil lu.

Bʼaj tchʼixpuʼn Jehová wanqʼibʼile. In jaw chʼiye toj jun ja xjal in che aqʼunan tiʼj txʼotxʼ ex prow qe, ax ikx okx bʼant tuʼn nxiʼye jweʼ abʼqʼi toj tja xnaqʼtzbʼil. Maske ikju, o tzaj tqʼoʼn Jehová ambʼil weye tuʼn wajbʼene te ansyan toj jun kʼloj okslal ex tuʼn t-xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol kye xjal o tzʼetz mas kyxnaqʼtzbʼil nwitze. Tuʼn jlu, in nok te axix tok tuʼn Jehová aju mintiʼ ximen tuʼna. Tkyaqil aju o tzikʼ toj wanqʼibʼile, in nonin wiʼje tuʼn kukx nyoline tiʼj Jehová, aju «Dios tkyaqil jaku bʼant tuʼn» (Mat. 19:26).