Jaw aʼ twiʼ nmane moqa bʼyan, aju Jhon Mills tbʼi, toj 1913 toj tnam te Nueva York tej qʼiʼntoq 25 abʼqʼi tuʼn. A ermano Russell etz qʼonte chikʼbʼabʼil kye qeju jaw aʼ kywiʼ. Tej tikʼ chʼintl ambʼil, xiʼ nmane anqʼil atz Trinidad y Tobago, jatumel mojeʼ tukʼil jun xuʼj tgantoq xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios aju Constance Farmer tbʼi. Onin nmane atz tiʼj William Brown, * aju tamiw, tuʼn tex yekʼit «Foto-Drama de la Creación» tejxi tpon abʼqʼi 1923, tej kyxiʼ ermano Brown ex t-xuʼjil ajbʼel toj África Occidental. Atzun kye ntate, aʼyeju attoq qʼuqbʼil kykʼuʼj tuʼn kyxiʼ anqʼil toj kyaʼj, ax e kyaj ten Trinidad y Tobago.

E ten bʼeljaj kykʼwaʼl ntate. Aju tnejel ok kyqʼoʼn tbʼi te Rutherford tuʼnju ik tbʼi aju nejenel te Sociedad Watch Tower. Te tibʼajxi in nul itzʼje, toj 30 te diciembre te 1922. Ok kyqʼoʼn nbʼiye te Woodworth, maske tzaj kyqʼamaʼn Worth weye, tuʼnju iktoq tbʼi Clayton Woodworth, aju nejenel tiʼj uʼj The Golden Age, toj ambʼil jaʼlo aju uʼj ¡Weʼktza! Tzaj kyqʼon ambʼil tuʼn tetz chʼin qxnaqʼtzbʼile toj tja xnaqʼtzbʼil, noqtzun tuʼnj, mas e onin qiʼje tuʼn qajbʼene mas te Jehová. Attoq tbʼanel tnabʼil ntxuʼye ex onin qiʼje tuʼn tqeʼ qkʼuʼje tiʼj axix tok toj Tyol Dios. Ex tgantoq nmane tuʼn tbʼant nim tiʼchaq tuʼn kyukʼil tqʼabʼ ex twitz aj ttzaj tqʼamaʼn qe txʼolbʼabʼil qeye ex in che ok ik tzeʼn axix tok toj qnabʼile.

Tzaj tbʼanel tuʼnju bʼant kyuʼn qtate. Oxe tiʼj jweʼ qbʼete xinaq o tene toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex oxe wanabʼe ajbʼen te precursora toj nimku abʼqʼi atz Trinidad y Tobago. Tuʼnju xnaqʼtzbʼil ex tbʼanel techel kubʼ kyqʼoʼn qtate qwitze o qo kyaj qʼoʼne kyuʼn atz «tja Qman», ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Salmo 92:13. Tuʼnju onbʼil  tzaj kyqʼoʼn qeye kukx o tene ex kukx o chʼiye «ttxaʼn peʼn twitz tja Dios».

Atz qjaye in che oktoq chmabʼil tuʼn qexe pakbʼal. In che pontoq qe precursor ex kukx e yolin tiʼj ermano George Young, jun misionero te Canadá otoq visitarin toj tnam Trinidad y Tobago. Ax ikx in che oktoq ten ntate yolil kyiʼj kyukʼil otoq che ten, ik tzeʼn qe Brown, aʼyeju ateʼtoq toj África Occidental toj ambʼil aju. Tkyaqil jlu onin wiʼje tuʼn t-xi tzyet npakbʼane tej qʼiʼntoq 10 abʼqʼi wuʼne.

Toj ambʼil aju, mintiʼ tzaj xobʼajil tuʼn kyyolin qe revista tiʼj nya bʼaʼn bʼant kyuʼn okslabʼil nya ax tok, kyuʼn nimaq kʼaybʼil ex kyuʼn aj kawil. Tuʼnju kyqʼama quʼj kyiʼj jlu, toj 1936 kubʼ tkʼuʼj aj kawil ajbʼen toj chʼin ambʼil te Trinidad y Tobago kyuʼn pal tuʼn miʼn t-xi tqʼoʼn ambʼil tuʼn kyxiʼ sipet uʼj in che etz tuʼn Watch Tower. I eʼx qewine, pero kukx e ajbʼen quʼne tejxi kykubʼ bʼaj. O exe bʼetil toj kay kyukʼil nimaq uʼj tzʼibʼin yol kywitz ex xi qsipene qe tal uʼj akux in qo bʼete kyukʼil biciclet. Ex o pone kyoj tembʼil ateʼ najchaq toj isla junx tukʼil juntl kʼloj pakbʼal ajbʼen jun kar kyuʼn aju tjax jun altavoz tibʼaj, aʼyeju te tnam Tunapuna qe. Kykyaqil tiʼchaq lu onin wiʼje tuʼn tkubʼ nximane tuʼn tjaw aʼ nwiʼye tej qʼiʼntoq 16 abʼqʼi wuʼne.

Tkyaqilju bʼant kyuʼn toj njaye ex aju ok nkeʼyine, onin wiʼje tuʼn tkubʼ nximane tuʼn woke te misionero. Kukx waje tuʼn wajbʼene te misionero tej in xiʼye pakbʼal junx tukʼil ermano Edmund Cummings atz toj isla te Aruba toj abʼqʼi 1944. Nim o tzalaje tuʼnju e pon lajaj xjal toj Nabʼitz Tkyimlen Jesucristo ok toj abʼqʼi 1945. Ex toj juntl abʼqʼi ten tnejel kʼloj okslal toj isla aju.

Tej tikʼ chʼintl ambʼil, in pakbʼane te jun wukʼile xuʼj toj aqʼuntl aju Oris Williams tbʼi. Ajbʼen nim tiʼ tuʼn tuʼntzun tkolin tiʼjju nimen tuʼn. Noqtzun tuʼnj, tuʼnju xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios el tnikʼ tiʼjju axix tok in tzaj t-xnaqʼtzaʼn Xjan Uʼj ex bʼyan toj 5 te enero te 1947. Tej tikʼ ambʼil, ok qojtzqiʼne qwitze ex o mojeʼye. Toj noviembre te 1950, ok te precursora. Qkabʼile o tzalaje kyiʼj tbʼanel tiʼchaq ikʼ toj qanqʼibʼile.

Toj 1955 tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, tuʼntzunju kyaj qqʼoʼne qaqʼune, xi qkʼayine qjaye ex junjuntl tiʼchaq ex kyaj qqʼoʼne tnam Aruba. Kubʼ bʼaj qxnaqʼtzbʼile toj 29 te julio te 1956, aju clase 27 ex o xi samaʼne ajbʼel Nigeria.

Tej tikʼ ambʼil, tqʼama Oris jlu tiʼj ambʼil aju: «In nonin xewbʼaj xjan tuʼn tnaqʼet jun misionero kyiʼj tiʼchaq in che ok weʼ twitz. Nya wajtoqe tuʼn woke te misionera ik tzeʼn te nchmile, mas wajtoqe tuʼn kyten wale ex tuʼn qanqʼine junx. Pero tej tel nnikʼe tiʼj qa il tiʼj tuʼn qpakbʼan tiʼj tbʼanel tqanil chʼexpaj nximbʼetze. Tuʼntzunju tej tetz bʼaj qxnaqʼtzbʼile toj Galaad, kubʼ nximane tuʼn nxiʼye pakbʼal ik tzeʼn jun misionera. Tej qjaxe toj bark Queen Mary tbʼi, pon ermano Worth Thornton qʼolbʼel qeye, aju in naqʼunan junx tukʼil ermano Knorr, ex tzaj tqʼamaʼn qa atztoq tuʼn qpone ajbʼel toj Betel. Tzaj bʼajxix nkʼuʼje tej tok nbʼine jlu. Noqtzun tuʼnj, in naqʼet naje tiʼj woklene lu ex ok nkʼujlaʼne. Bʼant junxichaq aqʼuntl wuʼne toj Betel. Aju mas in tzalaje tiʼj aju tuʼn kyxiʼ nkʼamoʼne qe erman. Ngane tuʼn nyoline kyukʼil, ex tzaj tqʼoʼn jlu ambʼil tuʼn kyok wojtzqiʼne qe erman te Nigeria. Nimqe in che pon tukʼil nim quq kyiʼj, moqa puj, siktniqe ex at kʼaj ex waʼyij kyiʼj. Ngane tuʼn wonine kyiʼj ex tuʼn tkubʼ kynaʼn bʼaʼn. Tkyaqil aqʼuntl lu te Jehová, tuʼntzunju in tzalaje tej tbʼant wuʼne». Ax tok, kykyaqilx qoklene onin qiʼje tuʼn qchʼiye toj qokslabʼile.

Toj 1961, toj jun chmabʼil ok kyukʼil toj qjaye atz Trinidad y Tobago, tzaj tqʼamaʼn ermano Brown junjun tbʼanel tiʼ otoq tzikʼ tiʼj toj África. Ax ikx xi nqʼamaʼne qa kukxtoq in chʼiy aqʼuntl toj Nigeria. In tzaj chleʼne tuʼn ermano Brown ex tukʼil kʼujlabʼil tqʼama te nmane: «Johnny, bʼajx txaj teya toj África, atzun te Woodworth oje». Tqʼamatzun nmane: «Kukx bʼant tuʼna Worth, kukx bʼant tuʼna». Aju qʼuqbʼil nkʼuʼje  tzaj kyqʼoʼn xjal lu, aqeju kʼujlaʼnxix Jehová kyuʼn, onin wiʼje tuʼn tjapunxix woklene.

Tzaʼj qʼoʼn oklenj weʼye tuʼn ntene toj clase 37 te Xnaqʼtzbʼil te Galaad toj 1962, atz jatumel tzaj qʼoʼn chʼintl xnaqʼtzbʼil weʼye toj lajaj xjaw. Ten ermano Wilfred Gooch toj clase 38, aju ajbʼen te nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te Nigeria, ex xiʼ samaʼn ajbʼel atz Inglaterra, ex aʼyine in kyaj te t-xel. Ik tzeʼnx otoq bʼant tuʼn ermano Brown, bʼaj nbʼetine nim lugar,ex tzaj tqʼoʼn jlu ambʼil tuʼn kyok wojtzqiʼne ex tuʼn kyok nkʼujlaʼne qe erman te tnam Nigeria. Maske nyatoq nim tiʼchaq at kye ik tzeʼn tiʼchaq at kye xjal ateʼ kyoj tbʼanel tnam, aju tzalajbʼil kubʼ kynaʼn tzaj tyekʼin qa nya tuʼn pwaq nix kyuʼn tiʼchaq e tzalaj. Tbʼanel aj tok qkeʼyin qa saqxix kyiʼj aj kypon kyoj chmabʼil ex bʼinchaʼnxix kyten, maske mintiʼ nim tiʼchaq kye. Nimqe in che pon kyoj nimaq chmabʼil kyoj kamion ex kyoj bolekajas, * jun kʼloj kamionet jaqoʼn kyiʼj ex oʼkx ateʼ atz. Chʼixme tkyaqil maj tok junjun txol yol kyiʼj, ik tzeʼn: «Tuʼn nim txut aʼ in bʼant jun nintz nim aʼ».

¡Ex axix tok qe yol lu! In nok qʼoʼn toklen aju chʼin aqʼuntl in bʼant tuʼn teyele junjun xjal, ex o qo onine chʼin. Toj 1974, ok tnam Nigeria te tkabʼin tnam aju ten 100 mil tajlal pakbʼal toj, tuʼnju tnejel a Estados Unidos. Axix tok chʼiy aqʼuntl toj tnam.

Akux chʼiy aqʼuntl, tzaj qʼoj kyxol xjal te Nigeria, aju ten toj 1967 a 1970. Aqeju erman ateʼ ttziʼ nim aʼ Níger, toj plaj te tnam Biafra, ikʼ nim xjaw mintiʼ pon samaʼn qe quʼj kyukʼil tuʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl. Iltoq tiʼj tuʼn t-xi qiʼne qe kyuʼj ex tuʼn qonine kyiʼj. Ik tzeʼn ma txi nqʼamaʼne tej saj tzyet xnaqʼtzbʼil, o naʼne Dios ex ok qeʼxix qkʼuʼje tiʼj Jehová tej qikʼxe nimku maj toj nim aʼ.

In tzaj nnaʼne jlu ik tzeʼn tzma ew e ikʼ qe tiʼchaq. Attoq nim nya bʼaʼn ik tzeʼn qe soldad jun rat in nel kydispararin, qe yabʼil ex txqantl tiʼ. Aj qikʼxe junjun maj toj nim aʼ, jakutoq qo kubʼ bʼyoʼne. Kwesttoq tuʼn qikʼxe kywitz soldad te gobierni, aqeju in nel kynikʼ tiʼj tkyaqil. Pero mas xobʼajil tuʼn qikʼxe toj plaj te Biafra. Toj jun qonikʼen, in nikʼxe toj nim aʼ toj jun canoa te tnam Asaba tuʼn npone Onitsha ex in xiʼye atz Enugu tuʼn tqʼuqbʼet kykʼuʼj ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. Toj juntl maj, in xiʼye qʼol kyipun ansyan te tnam Aba, jatumel mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn kyjaw kʼant luz te qonikʼen. Ex toj tnam Port Harcourt kubʼ qbʼajsaʼn naje jun chmabʼil tukʼil naʼj Dios tuʼnju e okx qe soldad te gobierni kyxol xjal in che xqʼuqin te Biafra, aʼyeju ateʼ nqayin tiʼj tnam.

Nim kyoklen qe chmabʼil lu tuʼn t-xi qnaʼne kye erman qa kʼujlaʼn qe tuʼn Jehová ex qa kxqʼuqil kyiʼj, ex tuʼn t-xi qqʼoʼne consej nim toklen kye tiʼjju tuʼn miʼn tokx kyqʼon kyibʼ toj qʼoj ex tuʼn kukx tten mujbʼabʼil kyxol. Kukx e ten erman te Nigeria tzʼaqli tejxi tbʼaj qʼoj. Kubʼ kyyekʼin mas kykʼujlabʼil kyiʼj erman maske junxitl kyyajil ex kukx ten mujbʼabʼil kyxol. Jun tbʼanel oklenj tuʼnju in nonine kyiʼj tej kyok weʼ twitz nya bʼaʼn.

Toj 1969, ok ermano Milton Henschel te qʼil twitz aqʼuntl toj Asamblea Internacional aju ok tbʼi «Paz en la Tierra» ex ok toj Estadio de los Yankees atz Nueva York. Aʼyine onin tiʼj ex el nkanoʼne nim tiʼchaq tiʼj. Tbʼanel ok jlu tuʼnju toj 1970 ok Asamblea Internacional aju ok tbʼi «Hombres de Buena Voluntad» atz toj tnam Lagos te Nigeria. Bʼant jlu noq tuʼn tonbʼil Jehová tuʼnju tzmatoq in bʼaj qʼoj kyxol xjal. Ten 121 mil 128 kyajlal xjal toj ex ok te tbʼanel tuʼnju ex toj 17 yol. E pon ermano Knorr ex Henschel, junx kyukʼil junjuntl kyoj avión tzaj te kymajen ex atz e tzaj Estados Unidos ex Inglaterra. Ok kyqʼoʼn kywitz tiʼj 3 mil 775 xjal jaw aʼ kywiʼ ex oʼkx otoq bʼaj jlu toj Pentecostés. Naʼmxtoq tbʼant nim tiʼ wuʼne toj wanqʼibʼile atxix tej tbʼaj nnukʼune nimaq chmabʼil lu. Chʼiy nimxix kyajlal pakbʼal.

Kyoj qeju mas te 30 abʼqʼi in anqʼine Nigeria, in najbʼene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil ex te ansyan in tzaj samaʼn tuʼn Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl toj África Occidental. Nim e tzalaj qe misionero tej t-xi qʼuqbʼaʼn kykʼuʼj junjun kye. Ngantoqe tuʼn t-xi  nqʼamaʼne kye qa nya kyjunalx ateʼ. Aju aqʼuntl lu tzaj tyekʼin weʼye qa kyaj erman tuʼn tkubʼ qyekʼin qa in nok qqʼoʼn kyoklen tuʼntzun kyajbʼen te Jehová ex tuʼn kukx tten ttnam kyuw ex toj mujbʼabʼil.

Oʼkx tuʼn tonbʼil Jehová o exe kywitz yabʼil ex kywitz nya bʼaʼn tzaj tuʼn qʼoj kyxol xjal. Kukx o tzʼok qqʼoʼne qwitze kyiʼj kʼiwlabʼil. Tzaj tqʼamaʼn Oris jlu:

«Nimku maj tzaj malaria moqa paludismo qiʼje. Jun maj tzaj jlu tiʼj Worth ex ya mintiʼ naʼn tuʼn tej tpon toj spital te tnam Lagos. Tzaj kyqʼamaʼn aj qʼanil qa chʼixme jakutoq kyim, pero nim in tzalaje tuʼnju bʼanix. Tej tul tnabʼil, yolin tiʼj Tkawbʼil Dios teju xjal xqʼuqin tiʼj, aju Nwambiwe tbʼi. Yajxitl, o xiʼye visitaril te tuʼntzun tkubʼ t-ximen tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Xi tkʼamoʼn aju axix tok ex ok te ansyan toj Aba. Ax ikx weye in nonine kyiʼj xjal, axpe ikx kyiʼj Musulmán tuʼn kyok te tbʼanel tmajen Jehová. O tzalaje tuʼnju ok qojtzqiʼne ex ok qkʼujlaʼne qe xjal te Nigeria, aju tten kyanqʼibʼil, qe kykostumbr ex aju kyyol».

El qnikʼe tiʼj juntl xnaqʼtzbʼil: qa tuʼn tel bʼaʼn tkyaqil toj qajbʼebʼile toj juntl tnam, iltoq tiʼj tuʼn kyok qkʼujlaʼne qe erman noq tzeʼnxku kyyajil.

Toj 1987 chʼexpaj qoklene. Kubʼ bʼaj qoklene toj Betel ex o xiʼye ajbʼel toj isla caribeña te Santa Lucía. Tbʼanelxix oklenj lu, noqtzun tuʼnj, o qo ok weʼye kywitz junjun nya bʼaʼn. Aju nya bʼaʼn attoq toj África aju in che mojeʼ xinaq kyukʼil nim xuʼj, atzun toj Santa Lucía mintiʼtoq in che mojeʼ ex in che anqʼin junx. Onin Tyol Dios kyiʼj nim xjal e xnaqʼtzan tuʼn tbʼant chʼixpubʼil kyuʼn.

Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi, ya mintiʼtl ten nim qipumale. Tuʼntzunju, kubʼ kyximen Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl tuʼn qxiʼye anqʼil toj kytxuylal ninja qʼil twitz aqʼuntl toj 2005 atz Brooklyn, Nueva York. Toj 2015 kubʼ tiʼj nxuʼjile tuʼn kamik, ex kwest tuʼn t-xi nqʼamaʼne aju in qnaʼn at kyim jun toj qja. Tkyaqil qʼij in xi nqʼoʼne chjonte te Jehová tiʼj Oris, tuʼnju ok te tbʼanel nxuʼjile ex ten nim tkʼujlabʼil. Ok nkʼujlaʼne tuʼn tkyaqil wanmiye kyoj qeju 68 abʼqʼi ten qmejebʼleʼne. El qnikʼe tiʼj qa tuʼn kytzalaj mejebʼleʼn ex qe kʼloj okslal nim toklen tuʼn kynimen kye qeju at kyoklen, tuʼn tkubʼ kynajsaʼn kyil, tuʼn tkubʼ kyiʼn kyibʼ ex tuʼn tkubʼ kyyekʼin kymod in ten tuʼn xewbʼaj xjan.

Tej ttzaj bʼaj qkʼuʼje kukx o jyone onbʼil tukʼil Jehová ex xi qqanine te tuʼn ttzaj tkʼiwlaʼn aju in bʼanttoq quʼne. Kukx tzaj tyekʼin qbʼeye ex ok qqʼoʼne qwitze tiʼj alkye tten xi bʼinchaʼn kyiʼj nya bʼaʼn. Ex aju mas tbʼanel in laqʼeʼxix ttzaj (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Tzaj tkʼiwlaʼn Jehová kyaqʼun ntate ex junjuntl erman toj Trinidad y Tobago. Ik tzeʼn in tzaj kyyekʼin tqanil kʼitzqeku che kubʼ qʼoʼn, o che ok 9 mil 892 xjal te ajbʼel te Jehová. Ex toj Aruba, nim erman e onin tiʼjju tnejel kʼloj okslal jatumel in najbʼene. Jaʼlo at 14 kʼloj okslal toj isla lu. Atzun toj Nigeria o japun 381 mil 398 kyajlal pakbʼal. Ex toj isla te Santa Lucía ya at 783 xjal in che onin tiʼj Tkawbʼil Jehová.

Mas te 90 abʼqʼi qiʼne. In tzaj tqʼamaʼn Salmo 92:14 qa aʼyeju ateʼ twitz tja Jehová «kukx nnoʼk kywitz maske otoq che tijin» ex qa «kukx ktel kyipun ex puro chaʼx qe». Nim in chin tzalaje tiʼjju o bʼant wuʼne toj wajbʼebʼile te Jehová. Aju tbʼanel onbʼil tzaj nkʼamoʼne o tzʼonin wiʼje tuʼn wajbʼene tuʼn tkyaqil wanmiye. Tuʼnju tzʼaqli tkʼujlabʼil Jehová, kukx o chin chʼiye toj wokslabʼile (Sal. 92:13).