OK QʼOʼN kybʼi uʼj lu te set arko iris. Aʼyeju tbʼanel tilbʼilal ok nkeʼyine kyoj, onin tuʼn nximane kyiʼj nim tiʼchaq. Atxix tej kʼwaʼlx qine, ten wajbʼile tuʼn tel nnikʼe tiʼj Tyol Dios, ik tzeʼn tzaj kychikʼbʼaʼn tbʼanel uʼj lu.

Akux in nok bʼinchaʼn nya bʼaʼn tiʼj tnam India tuʼn Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, tzaj nim nya bʼaʼn wiʼje. Kubʼ kypan kyibʼ ntate ex ya mintiʼ e najan junx. Mintiʼ el nnikʼe tiʼj tiquʼn nya kyaj kabʼe xjal tuʼn kyten junx, aʼyeju kʼujlaʼnxix wuʼne. Kubʼ nnaʼne qa njunalxe atine ex mintiʼ jun xqʼuqil weʼye. Mintiʼ wermane ex mintiʼ kanet qʼuqbʼil nkʼuʼje nix onbʼil aju at-xix tajbʼen weʼye.

In qo anqʼintoqe tukʼil ntxuʼye atz Karachi, aju ttxuylal tnam. Jun qʼij ok ttokʼchaʼn Fred Hardaker ttzi qjaye, jun aj qʼanil testigo de Jehová ex ya otoq tijen. Ax tokslabʼil at tukʼilju xjal kyaj qʼonte qe uʼj kye toj njaye. Xi tqʼamaʼn Fred te ntxuʼye qa tajtoq tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios, pero xi tqʼamaʼn ntxuʼye qa nya tajtoq, atzun weye bʼalo waje.  Tuʼntzunju, toj juntl seman tzyet nxnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios tukʼil erman Hardaker.

Tej tikʼ junjun seman, in xiʼye kyoj chmabʼil in che ok toj tclínica erman Hardaker. Atz in noktoq kychmon kyibʼ junlo 12 testigos de Jehová otoq che tijen, tzaj kyqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje ex e xqʼuqin wiʼje ik tzeʼn jun kykʼwaʼl. Naʼnx wuʼne in che kubʼ qeʼ wukʼile ex in che kubʼ mokʼeʼ tuʼn ttzaj kykeʼyin toj nwitze ex tuʼn kyyolin wukʼile ik tzeʼn axix tok wamiwe. Atzunju in chin jyontoqe tiʼj.

Tej tikʼ chʼintl ambʼil, tzaj tqʼoʼn erman Hardaker txokbʼil wiʼje tuʼn npakbʼane. Tzaj tyekʼin weye tzeʼn tuʼn tajbʼen kʼuxbʼil te tqʼajqʼajel wibʼaj in xi qiʼn jaxku tumel tuʼn tok qʼet qe chikʼbʼabʼil chʼin kyqan tiʼj Tyol Dios. Ateʼ chikʼbʼabʼil in tzajtoq kyqʼamaʼn tiʼ tuʼn tbʼant ex tiʼ mintiʼ tuʼn tbʼant kyuʼn xjal, ex tuʼn jlu in tzajtoq kyqʼoj junjun. Atzun weye ngane tuʼn npakbʼane. At nim wajbʼile tiʼj axix tok ex tuʼn jlu waje tuʼn nyoline tiʼj kyukʼil txqantl.

Akux in bʼaj kybʼinchaʼn kyten soldad te Japón tuʼn kyok tzoqpaj tiʼj tnam India, mas ok bʼinchaʼn nya bʼaʼn kyiʼj testigos de Jehová kyuʼn aj kawil te Gran Bretaña. Toj julio te 1943, ax ikx tzaj nya bʼaʼn wiʼje tuʼn jlu. Aju director toj tja xnaqʼtzbʼil, jun pal anglicano, in netz lajoʼne tuʼn toj tja xnaqʼtzbʼil tuʼnju nya bʼaʼn tuʼn ntene. Xi tqʼamaʼn te ntxuʼye qa mintiʼ in kubʼtoq nqʼoʼne jun tbʼanel yekʼbʼil kywitz txqantl kʼwaʼl tuʼnju in chinxe kyukʼil testigos de Jehová. Tuʼn jlu tzaj nim tqʼoj ex ya mintiʼ tzaj tqʼoʼn ambʼil tuʼn nxiʼye kyukʼil. Yajxitl, in xi tsamaʼne anqʼil tukʼil ntate atz Peshawar, aju taʼ jawni junlo 1,370 kilómetros. Chewix wamiwbʼile tukʼil Jehová tuʼnju ya mintiʼ ok nchmon wibʼe nix in xnaqʼtzane tiʼj Xjan Uʼj.

Toj 1947, in meltzʼaje Karachi jyol waqʼune. Tej npone atz, in xiʼye jatumel taʼ tclínica aj qʼanil Hardaker, ex okx tkʼamoʼn qine tukʼil nim tzalajbʼil.

Tzaj tqanin weʼye, ¿tiʼ in chyon teya? Kubʼ t-ximen qa otoq chin pone tuʼnju yabʼ qine.

Xitzun ntzaqʼweʼne te, aj qʼanil, mintiʼ yabʼil wiʼje. Pero nya bʼaʼn atine toj wokslabʼile. Waje tuʼn nxnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios.

Tzajtzun tqanin, ¿jtoj taja tuʼn t-xi tzyet?

Xi nqʼamaʼne, qa jaku bʼant, bʼiʼx jaʼlo.

Ex jun qale quʼne in qo xnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios. Kubʼ nnaʼne qa otoq chin meltzʼaje toj ttnam Jehová. Otoq tzʼok tilil tuʼn ntxuʼye tuʼn ya miʼn nxiʼye kyukʼil testigos de Jehová, atzun weye otoq kubʼ nximane tuʼn wajbʼene te Jehová. Toj 31 te agosto te 1947 jaw aʼ nwiʼye, tej tikʼ chʼintl ambʼil in noke te precursor, tej tzmatoq 17 abʼqʼi qine.

Tej woke te precursor in xiʼye ajbʼel tnejel maj atz Quetta, jun ojtxe lugar jatumel e ten qe soldad te Gran Bretaña. Toj abʼqʼi 1947, el tpan tibʼ Pakistán tiʼj tnam India. * Tzaj nimxix qʼoj kyxol okslabʼil tuʼn jlu ex nim kyajlal xjal i eʼx anqʼil toj junjuntl tnam. I ex oq junlo 14 millón xjal. Aqeju musulmán te tnam India i ex oq Pakistán, ex qe hindú ex qe sije te Pakistán i ex oq India. Akux in nikʼ nya bʼaʼn, bʼant tuʼn njaxe toj jun tren nojni tuʼn nim xjal atz toj tnam Karachi, ex chʼixme toj tkyaqil bʼe ok ntzyun wibʼe tiʼj jun kʼuxbʼil tiʼjxi tren tuʼn npone Quetta.

Ok wojtzqiʼne George Singh atz Quetta, jun erman precursor especial qʼiʼn mas te 20 abʼqʼi tuʼn. Tzaj tqʼoʼn George jun ttxʼaqin bisiklet weye tuʼntzun tbʼaj nbʼetine witz jatumel in chin pakbʼane, maske at maj iltoq tiʼj tuʼn t-xi nlamoʼne. Chʼixme tkyaqil maj njunalxe in chin pakbʼane. Toj qaq xjaw, ya in che xnaqʼtzan 17 xjal wukʼile tiʼj Tyol Dios ex ateʼ junjun e ok te testigo de Jehová. Jun kyxol jlu, a Sadiq Masih, jun nejenel kye soldad. Onin qiʼje tukʼil George tuʼn tkubʼ junjun uʼj tiʼj Tyol Dios toj yol urdu, aju kyyol xjal te tnam Pakistán. Tej tbʼet ambʼil, ok Sadiq te jun tbʼanel pakbʼal.

Yajxitl, in meltzʼaje Karachi ex in najbʼene junx tukʼil Henry Finch ex Harry Forrest, aʼyeju erman lu otoq che meltzʼaj toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex e pon samaʼn pakbʼal atz. ¡In nok nqʼoʼne nim toklen  xnaqʼtzbʼil tzaj kyqʼoʼn weye! Jun maj, in xiʼye pakbʼal tukʼil erman Finch atz jawni te Pakistán. Kyxeʼ matij witz te lugar lu e kanet nim xjal quʼne in che yolin toj yol urdu ex kyajxix tuʼn tel kynikʼ tiʼj axix tok. Tej tikʼ kabʼe abʼqʼi, ax ikx in xiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, ex in meltzʼaje toj Pakistán ik tzeʼn ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil te chʼin ambʼil. In nanqʼine toj casa misional atz Lahore junx kyukʼil oxe erman otoq che pon samaʼn.

Bʼisbʼajilxix tuʼnju toj 1954 tzaj jun qʼoj kyxol erman in che anqʼin Lahore, ex xi chʼexpuʼn kyoklen junjun tuʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl. Mintiʼ ten nnabʼile ex okx nqʼon wibʼe toj qʼoj, ex tzaj qʼoʼn kawbʼil weʼye. Tzaj bʼajxix nkʼuʼje, kubʼ nnaʼne qa otoq chin kubʼ tzʼaqe toj wokslabʼile. In meltzʼaje Karachi ex yajxitl in xiʼye Londres (Inglaterra) tuʼntzun ttzaj tzyet wajbʼebʼile juntl maj.

Ateʼtoq nim erman in che ajbʼen toj Betel te Londres toj kʼloj okslal jatumel in tene. At jun erman Pryce Hughes tbʼi, nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl, tbʼanelxix tmod ex ximen wiʼje. Jun maj tzaj tqʼamaʼn weye qa xi kawin tuʼn Joseph Rutherford, aju erman in nok tqʼoʼn twitz tiʼj pakbʼabʼil twitz tkyaqil Txʼotxʼ. Xi tqʼamaʼn erman Hughes qa mintiʼ tpaj, pero kyuwxix xi kawin tuʼn ermano Rutherford. In jaw labʼine tuʼnju in tzeʼn twitz ermano Hughes tej ttzaj tnaʼn jlu. Kubʼ tnaʼn erman nya bʼaʼn, pero yajxitl el tnikʼ tiʼj qa attoq tajbʼen kawbʼil te ex qa jun yekʼbʼil tiʼj tkʼujlabʼil Jehová (Heb. 12:6). E pon qe tyol toj wanmiye ex e onin wiʼje tuʼn wajbʼene juntl maj te Jehová tukʼil tzalajbʼil.

Toj ambʼil aju, xiʼ ntxuʼye anqʼil atz Londres ex xi tkʼamoʼn xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol Dios xi tqʼamaʼn erman John Barr, aju ok te jun kyxol Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl. Ok tilil tuʼn ntxuʼye ex jaw aʼ twiʼ toj abʼqʼi 1957. Ok nbʼiʼne yajxitl qa ax ikx te ntate xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios kyukʼil testigos de Jehová tej naʼmxtoq tkyim.

In mojeʼye tukʼil Lene toj abʼqʼi 1958, jun ermana te Dinamarca in nanqʼin atz Londres. Tej tikʼ jun abʼqʼi, ul itzʼj Jane, aju tnejel tiʼj jweʼ qkʼwaʼle. Ax ikx tzaj qʼoʼn junjun woklene toj kʼloj okslal te Fulham. Noqtzun tuʼnj, o xiʼye toj jun lugar meqʼmaj tuʼnju tzaj tyabʼ Lene. Tuʼntzunju, toj abʼqʼi 1967 o xiʼye atz Adelaida (Australia).

Toj kʼloj okslal te Adelaida, attoq 12 erman skʼoʼn maj ya otoq che tijen ex tbʼanel techel qe toj  pakbʼabʼil. Tuʼn jlu nya kwest ok tilil quʼne tuʼn qajbʼene mas te Jehová.

Toj 1979, ul itzʼj tjweʼyin qkʼwaʼle, Daniel. Tzaj kyqʼamaʼn aj qʼanil qa nya nim ambʼil tuʼn tanqʼin tuʼnju attoq síndrome de Down * tiʼj ex junjuntl yabʼil. Kukx kwest tuʼn nyoline tiʼjju bʼaj. Bʼant tkyaqil quʼne tuʼn tok xqʼuqit ex tuʼn kyokx xqʼuqit qe terman. Attoq kabʼe toy tanmi; at maj chʼixmi in jaw bʼajtoq t-xew ex iltoq tiʼj tuʼn qxiʼ naje toj spital. Maske yabʼtoq, attoq tbʼanel tmod, attoq nim tnabʼil ex kʼujlaʼntoq Jehová tuʼn. Aj in qo naʼne Dios tuʼn qwaʼne, in che ok tmojbʼaʼn tqʼabʼ, in kubʼ tiʼn twiʼ ex tuʼn tkyaqil tkʼuʼj in xi tqʼamaʼn «ikxwitju». Iktzun tten in nok ten waʼl.

Tej qʼiʼntoq 4 abʼqʼi tuʼn Daniel, ok leucemia tiʼj. Otoq qo sikte tukʼil Lene. Kubʼ nnaʼne qa tzul nim yabʼil wiʼje. Toj ambʼil mas kwest, pon erman Neville Bromwich, aju ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil, keʼyil qeye. Toj qonikʼan aju, o tzaj tchleʼne tuʼn erman ex oqʼ junx qukʼile. Tzaj qʼuqbʼaʼn qkʼuʼje kyuʼn tbʼanel tyol. Bʼalo la 1 te prim aj tja. Yajxitl, kyim Daniel. Aju tkyimlen atzun jun tiʼ mas bʼisbʼajil o tzikʼ toj qanqʼibʼile. Maske o tzikʼ tkyaqil jlu qiʼje, o tzikʼx kʼixkʼoj quʼne ex qʼuqli qkʼuʼje tiʼj qa mlay naj tkʼujlabʼil Daniel tiʼj Jehová, nix tuʼn kamik (Rom. 8:38, 39). ¡Qajxixe tuʼn tpon ambʼil tuʼn tok qkeʼyine juntl maj aj tjaw anqʼin toj tbʼanel najbʼil! (Juan 5:28, 29).

Maske tzaj kabʼe maj derrame wiʼje, kukx ansyan qine toj kʼloj okslal. Aju o tzikʼ toj wanqʼibʼile in nonin tuʼn tel nnikʼe tiʼjju in bʼaj kyiʼj txqantl ex tuʼn ttzaj qʼaqʼen nkʼuʼje kyiʼj, mas kyiʼj qeju in che ikʼ toj nya bʼaʼn. Mintiʼ in nok nqʼoʼne kypaj tiʼj nya bʼaʼn in tzaj kyiʼj. Oʼkx in kubʼ nximane: «¿Tiʼ in kubʼ kynaʼn ex tiʼ kyximbʼetz tiʼjju o tzikʼ kyiʼj toj ambʼil ojtxe? ¿Tzeʼn jaku kubʼ nyekʼine qa in chin ximane kyiʼj? ¿Tzeʼn jaku chin onine kyiʼj tuʼn kybʼin te Jehová?». Ngane tuʼn nxiʼye qʼuqbʼal kykʼuʼj erman. Aj in xi nqʼuqbʼaʼne kykʼuʼj txqantl, ax ikx weye in tzaj qʼuqbʼaʼn nkʼuʼje.

In kubʼ nnaʼne ik tzeʼn te aj bʼitzil tej tqʼama jlu: «Ok in tzaj nximbʼetze ex in bʼaj nkʼuʼje, in tzaj tqʼuqbʼaʼna nkʼuʼje ex in tzaj tqʼoʼna tzalajbʼil» (Sal. 94:19). O chin ok t-xqʼuqin Jehová tej ttzaj nya bʼaʼn kyukʼil toj njaye, tej tten ikʼbʼil kyuʼn okslabʼil, tej ttzaj nya bʼaʼn wiʼje ex tej ttzaj bʼaj nkʼuʼje. Ax tok, o tzʼok Jehová te jun tbʼanel Mambʼaj te weye.