IN JAW chʼiye toj tnam Graz te Austria. Tej qʼiʼntoq wuq abʼqʼi wuʼne in xi samaʼne toj tja xnaqʼtzbʼil tuʼn ttzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil tiʼj okslabʼil weye. Etz nwitze tiʼj nya bʼaʼn in kubʼ kybʼinchaʼn qe pal ex qe monja. Tuʼn jlu xi nqʼamaʼne te nnane tuʼn wetz tiʼne toj tja xnaqʼtzbʼil aju, ex mintiʼ japun jun abʼqʼi wuʼne.

Yajxitl inx samaʼne toj juntl tja xnaqʼtzbʼil. Jun qonikʼen ul ntate jyol weʼye tuʼntzun nxi tiʼne toj jun lugar jatumel mlay tzʼok bʼinchaʼn nya bʼaʼn wiʼje, tuʼnju in kubʼ kyqʼoʼn xjal qe bomba toj tnam Graz. Pon qklon qibʼe toj tnam Schladming. O ikʼxe tibʼaj jun puent ex tzmatoq qikʼxe tej tkubʼ xiten. Jun maj, ikʼ jun avión nqayin qibʼaje tukʼil nyaʼye ex tzaj kyxoʼn bala qiʼje akux atoʼye toj tqan bʼech. Tej chʼixtoq tkubʼ bʼaj nimaq qʼoj kubʼ qnaʼne qa mintiʼ e onin qe okslabʼil nix qeju aj kawil qiʼje.

Ok ten jun ermana yolil tiʼj Tyol Dios tukʼil nnane toj abʼqʼi 1950. Ok nbʼine aju in che yolintoq tiʼj, axpe ikx in chinxtoqe kyoj junjun chmabʼil tukʼil nnane. Ok qeʼ tkʼuʼj nnane tiʼj qa atz taʼ ax tok kyukʼil testigo de Jehová, ex jaw aʼ twiʼ toj abʼqʼi 1952.

Toj kʼloj okslal jatumel in noktoq qchmon qibʼe, ik ela toj nwitze ik tzeʼn jatumel oʼkx ateʼ jun kʼloj tij xuʼj. Yajxitl o xiʼye toj juntl kʼloj okslal jatumel ateʼtoq nim kuʼxun. ¡Tzalu mintiʼ kubʼ nnaʼne qa atine kyxol kʼloj tij xuʼj! Tej qmeltzʼaje toj tnam Graz, tzyet tuʼn nxiʼye kyoj kykyaqil chmabʼil ex tej tikʼ chʼin ambʼil ax ikx weye ok qeʼ nkʼuʼje tiʼj qa ax tok aju in neltoq nnikʼe tiʼj. Ex el nnikʼe tiʼj qa kukx in nonin Jehová kyiʼj tmajen. Axpe ikx aj tkubʼ qnaʼn qa qjunalx atoʼ ex aj qok weʼ twitz nim nya bʼaʼn, toj ambʼil lu kukx at qukʼil (Sal. 3:5, 6).

Wajtoqe tuʼn t-xi nqʼamaʼne kye txqantl aju otoq tzʼel nnikʼe tiʼj ex xi tzyet wuʼne kyukʼil wermane. Ya mintiʼtoq in che anqʼin kyaje ntzike xuʼj qukʼile ex in che aqʼunantoq te aj  xnaqʼtzal. In xiʼye kyoj tnam jatumel in che anqʼintoq ex xi nqʼamaʼne kye tuʼn kyxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Tej tikʼ ambʼil, kykyaqil wermane e ok te testigo de Jehová.

Tej chʼixtoq tjapun kabʼe seman wexe pakbʼal kyojele ja, in yoline tukʼil jun xuʼj otoq tzikʼ tibʼaj 30 abʼqʼi ex xi tzyet tuʼn qxnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios tukʼil. Chʼiy toj tokslabʼil ex jaw aʼ twiʼ. Ax ikx ok ten tchmil xnaqʼtzal ex qeju kabʼe tal. Chʼiy qʼuqbʼil nkʼuʼje tej t-xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil aju. ¿Tiquʼn? Tuʼnju mintiʼ tzaj nkʼamoʼne xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol Dios, tuʼntzunju iltoq tiʼj tuʼn tbʼaj nbʼinchaʼne ntene. Naʼmxtoq t-xi nxnaqʼtzaʼne jun tiʼ te, tnejel iltoq tiʼj tuʼn tel nnikʼe tiʼj. Tej nxnaqʼtzane nim, onin wiʼje tuʼn tel nnikʼe tiʼj axix tok. Xi nqʼamaʼne te Jehová tuʼn wajbʼene te ex jaw aʼ nwiʼye toj abril te 1954.

Toj abʼqʼi 1955, in tene kyoj nimaq chmabʼil atz Alemania, Francia ex Inglaterra jatumel in che pon xjal te junxichaq tnam. Tej ntene Londres ok wojtzqiʼne Albert Schroeder, jun erman in qʼon Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex yajxitl ten toj Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl. Tzaj tyekʼin junjun tiʼ qeye tojju Museo Británico tbʼi ex tzaj tyekʼin erman Albert junjun copia tukʼil qʼabʼaj tiʼj Tyol Dios qeye. Ax ikx tqʼama qeye qa tkuʼx qe letra tiʼj tbʼi Dios toj yol hebreo toj ex qa nim kyoklen. A jlu pon toj wanmiye ex chʼiy qʼuqbʼil nkʼuʼje tuʼn. Toj ambʼil aju kubʼ nximane tuʼn tok tilil wuʼne tuʼn yoline mas tiʼj Tyol Dios.

Xi tzyet tuʼn wajbʼene toj tkyaqil ambʼil te Jehová toj 1 te enero te 1956. Tej tikʼ kyaje xjaw, tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn woke te precursora especial toj jun lugar jatumel mintiʼ jun testigo de Jehová at toj, aju Mistelbach tbʼi te tnam Austria. In nok weʼye twitz junjuntl chʼixpubʼil: junxitl qine twitzju ermana ten wukʼile te precursora. Ya chʼixtoq tel 19 abʼqʼi wuʼne, atzunte qʼiʼn 25 abʼqʼi tuʼn. In chin anqʼintoqe toj ttxuylal tnam, atzunte toj jun tal tnam. Ngantoqe tuʼn njaw weʼye yajxi, atzunte prim, moqa qlax, in jaw weʼ. Ex aj tok qonikʼen, tajtoq tuʼn t-xi naj jtal, atzun weʼye miʼn. Tuʼnju kubʼ qqʼoʼne toj xnaqʼtzbʼil qe nabʼil tkuʼx toj Tyol Dios, xi qbʼinchaʼne kyiʼj nya bʼaʼn ex o tzalaje tej qajbʼene junx te precursora.

Ax ikx o ok weʼye twitz junjuntl nya bʼaʼn. Jaku txi nqʼamaʼne qa o el ikʼune, pero kukx onin Jehová qiʼje (2 Cor. 4:7-9). Jun maj, el kytzaqpiʼn xjal kytxʼyan tuʼn kyok lipen qiʼje akux in qo pakbʼane toj jun tal tnam. Toj chʼin ambʼil e ok tilj nim txʼyan qiʼje, in che chon, moqa in che chiʼn, ex in che tzanun. Ok qtzyuʼne qqʼabʼe ex xi nqʼamaʼne jlu te Jehová: «Qa ma che ok lipen qiʼje mas bʼaʼn qa bʼiʼx ma qo kyime kyuʼn». Pero mintiʼ jun metro tuʼn kypon kanin qiʼje e kyaj weʼ, xi kyyukin kyjeʼ ex e meltzʼaj. Kubʼ qnaʼne qa xqʼuqin Jehová qiʼje. Tej tbʼaj jlu o pakbʼane toj tkyaqil tnam ex nim o tzalaje tuʼnju e bʼin xjal qiʼje. Bʼalo e jaw labʼin tuʼnju mintiʼ jun tiʼ ok kybʼinchaʼn txʼyan qiʼje ex qa tuʼnju mintiʼ tzaj bʼaj qkʼuʼje tuʼnju nya bʼaʼn otoq tzikʼ. Ax ikx e ok junjun qvesine te testigo de Jehová.

Ax ikx tzaj juntl nya bʼaʼn qiʼje. Jun qʼij, pon xjal tajaw ja tumel in qo anqʼintoqe ex otoq bʼaj qʼeʼn tuʼn, ex tqʼama qa kbʼeltoq tbʼyoʼn qoʼye tuʼnju in neltoq qiʼne ambʼil kyiʼj xjal. Ok tilil  tuʼn t-xuʼjil tuʼn tkubʼ tkʼuʼj, pero mintiʼ bʼant tuʼn. Atz atoʼye twi ja ex in qo bʼine tiʼj tkyaqil. Jun rat e ok qqʼone qe qʼuqbʼil twitz tlamel ja ex bʼaj qbʼinchaʼne qe qmaletaye. Tej tetz qjaqoʼne tlamel ja, kutz qkeʼyine aju xjal in bʼettoq tjatz tibʼaj yotx ex qʼiʼn jun matij kuchiy tuʼn. O etz oqe tuʼj juntl tlamel ja, aju tok ttzeʼl tiʼj ex xi qbʼetine toj tkyaqil tqan bʼech kyukʼil kykyaqil tiʼchaq qeye ex kubʼ qximane qa ya mlay qo meltzʼaje juntl maj.

O xiʼye toj jun hotel ex xi qqanine jun kwart. O kyaj tene chʼixmi jun abʼqʼi atztzun ex onin jlu qiʼje toj pakbʼabʼil. Tuʼnju atztoq toj tnam taʼtoq hotel, attoq junjun qxnaqʼtzbʼile kyajtoq tuʼn t-xi kykʼamoʼn xnaqʼtzbʼil atz. Tej tikʼ chʼin ambʼil xi tzyet tuʼn tok chmabʼil tiʼj estudio del libro ex xnaqʼtzbʼil tiʼj uʼj Aju Xqʼuqil toj kwart jatumel atoʼye. Junlo 15 qbʼete in pon.

O tene toj tnam Mistelbach mas te jun abʼqʼi. Yajxitl, inx samaʼne atz kubʼni te tjawitz Qʼij te tnam Graz. Attoq juntl akʼaj wukʼile tuʼn qajbʼene te precursora, ax ikx mintiʼ jun kʼloj okslal attoq atz. In qo anqʼintoqe toj tkabʼin nivel toj jun tal kwart tibʼaj jun ja bʼinchaʼn tukʼil tzeʼ. Mintiʼtoq in nokx kyqʼiqʼ qiʼje tuʼnju atz in pon kyiʼj tzeʼ tok tiʼj ja, oʼkx in noktoq qmaqsine qe toy kyuʼn periódico. Nya oʼkxju, ax ikx iltoq tiʼj tuʼn tjatz qine aʼ toj jun xoch. Tkyaqilju bʼant quʼne tzaj tiʼn tbʼanel. Tej tikʼ junjuntl xjaw, bʼant tuʼn tten jun tal kʼloj okslal. Tej tbʼet ambʼil, xi kykʼamoʼn junlo 30 kybʼet jun ja xjal axix tok, aqeju otoq xi qqʼoʼne xnaqʼtzbʼil kye.

Onin tkyaqilju bʼaj wiʼje tuʼn tok nqʼoʼne toklen tkyaqil onbʼil in tzaj tqʼoʼn Jehová kye qeju in kubʼ kyqʼoʼn tnejel aju Tkawbʼil. Maske jaku kubʼ qximen qa mix aʼl jun jaku tzʼonin qiʼj, pero kukx ktel Jehová tuʼn tonin qiʼj (Sal. 121:1-3).

Toj 1958 kubʼ ximet tuʼn tok jun nimaq chmabʼil Nueva York, atz jatumel in che pon xjal te junxichaq tnam. Atz tuʼn tok toj Estadio de los Yankees ex toj Polo Grounds. Kubʼ nnojsaʼne jun uʼj tuʼn nxiʼye ex tzaj tqanin ninja te Austria weye qa jakutoq chinxe toj xnaqʼtzbʼil 32 te Galaad. ¿Tzeʼn tuʼn t-xi nqʼamaʼne qa mlay? Jun rat xi nqʼamaʼne: «¡Jaku!».

Atztoq in chin kubʼ qeʼye ttxlaj Martin Poetzinger toj xnaqʼtzbʼil. Otoq tzikʼ nim nya bʼaʼn tiʼj erman lu toj campos de concentración nazi. Yajxitl ten toj Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl. Qkabʼile in qo yolintoqe toj yol  alemán, pero toj inglés in che ok xnaqʼtzbʼil, tuʼntzunju at maj tzaj tjasin, moqa tjaskʼaʼn, weye: «Erika, ¿tiʼ t-xilen jlu?».

Toj tmij, moqa toj nikʼjan, tkyaqil xnaqʼtzbʼil tzaj tqʼamaʼn ermano Nathan Knorr qeye jatumel tuʼn qxiʼye. Atz inx samaʼne toj tnam Paraguay. Tuʼnju tzmatoq txin qine, iltoq tiʼj tuʼn t-xi nqanine ambʼil te ntate tuʼn wokxe toj tnam. Tzaj tqʼoʼn ambʼil weye ex toj marzo te 1959 in pone atz Paraguay. Atztoq tuʼn wanqʼine toj ja jatumel in che anqʼin misionero atz Asunción ex oktoq ktel juntl akʼaj ermana wukʼile.

Nya nim ambʼil ikʼ tuʼn tok wojtzqiʼne Walter Bright, jun misionero ten toj xnaqʼtzbʼil 30 te Galaad. O kubʼ mojeʼye ex junx ok tilil quʼne tuʼn qexe kywitz nya bʼaʼn. Tej kytzaj nya bʼaʼn qiʼje, jaw quʼjine Isaías 41:10, jatumel in tzaj tqʼamaʼn: «Miʼn che xobʼe porke lu qine atine kyukʼile, miʼn bʼaj kykʼuʼje, aqine Kydiose. Kxel nqʼoʼne kyipumale ex chin onile kyiʼje». Aju tziybʼil lu in tzajtoq tnaʼn qeye qa kukx ma qo ajbʼene te Jehová ex qa ma kubʼ qqʼoʼne tnejel aju Tkawbʼil, kukx kxqʼuqiltoq qiʼje.

Yajxitl o xi samaʼne toj jun lugar nqayin tiʼj Brasil. Toj lugar lu xi kyqʼamaʼn nejenel kye okslabʼil kye kuʼxun tuʼn tok kyxoʼn abʼj tiʼjju ja jatumel in qo anqʼine ex nyaxix tbʼanel taʼ ja. Tej t-xi tzyet tuʼn t-xnaqʼtzan aju nejenel kye polisiy tiʼj Tyol Dios tukʼil Walter, ok tilil tuʼn tuʼn kyten polisiy jun seman tiʼj qjaye tuʼntzun kyxqʼuqin qiʼje. Atxix toj ambʼil aju mintiʼtl e pon xjal xobʼsal qeye. Ex o xi samaʼne toj juntl ja mas tbʼanel toj juntl plaj te tnam. Tbʼanel ela jlu, tuʼnju bʼant tuʼn kyok chmabʼil toj Paraguay ex Brasil. Ya otoq ten kabʼe kʼloj okslal tej naʼmxtoq qikʼ bʼete.

Otoq tzaj kyqʼamaʼn aj qʼanil weye qa mlaytoq ten wale, tuʼntzunju jaku kubʼ kyximane aju kubʼ qnaʼne toj 1962 tej tok nbʼine qa tzul jun wale. O xiʼye anqʼil atz Hollywood, toj Florida te tnam Estados Unidos, nqayin kyiʼj toj tja Walter. Iltoq tiʼj tuʼn tbʼant junjun tiʼchaq quʼne, tuʼntzunju mintiʼtl bʼant tuʼn qajbʼene te precursor toj jun ambʼil. Maske ikju, kukx ok tilil quʼne tuʼn tkubʼ qqʼone tnejel aju Tkawbʼil Jehová (Mat. 6:33).

Tej qpone atz Florida toj noviembre te 1962, o jaw labʼine tiʼj jun tiʼ tej tok qqʼoʼn qwitze tiʼj. Tuʼnju kubʼ kyximen qe xjal qa nya junx tuʼn kyten saq xjal kyukʼil qʼeq xjal, nyatoq junx in nok kychmon kyibʼ erman saq ex qe erman qʼeq, ex junxitl lugar in che pakbʼan. Atzunte Jehová junx in che ela xjal toj twitz, ex nya nim ambʼil xi tiʼn tuʼn tkyaj kykolin erman aju kykostumbr xjal. A jlu tzaj tyekʼin qa tuʼn Jehová e bʼant chʼixpubʼil, quʼn toj ambʼil jaʼlo at nim kʼloj okslal toj lugar lu.

Bʼisbʼajilxix tuʼnju tzaj cáncer tiʼj tcerebro Walter ex kyim toj abʼqʼi 2015. Ten jun tbʼanel nchmile toj 55 abʼqʼi, ok tkʼujlaʼnxix Jehová ex onin kyiʼj nim erman. Waje tuʼn tok nkeʼyine juntl maj tukʼil jun tbʼanel tanqʼibʼil aj tjaw anqʼin (Hech. 24:15).

Nimxix in chin tzalaje tuʼnju o chin ajbʼene toj tkyaqil ambʼil te Jehová toj mas te 40 abʼqʼi ex tuʼnju o tzaj nkʼmoʼne nim kʼiwlabʼil. Jun techel, bʼant tuʼn tok qqʼoʼn qwitze tukʼil Walter tiʼj 136 xjal jaw aʼ kywiʼ, aʼyeju xi qqʼoʼne xnaqʼtzbʼil kye tiʼj Tyol Dios. Ax tok tzaj nim nya bʼaʼn qiʼje, pero nya tuʼn jlu kyaj qtzaqpiʼne Jehová, aju Dios kukx in nonin qiʼj. Kyoj ambʼil lu, mas ok laqʼeʼye ttxlaj ex ok qeʼ qkʼuʼje tiʼj qa kxeltoq tbʼinchaʼn kyiʼj nya bʼaʼn toj tumel ex toj ambʼil mas bʼaʼn toj twitz. Ex atzun jlu kukx o bʼant tuʼn (2 Tim. 4:16, 17).

Kukx in tzaj nnaʼne Walter, pero tuʼnju in chin ajbʼene te precursora in nonin wiʼje tuʼn tikʼx bʼis wuʼne. O tzʼel nnikʼe tiʼj qa aj t-xi nxnaqʼtzaʼne axix tok kye txqantl, in nonin tuʼn tkubʼ nnaʼne bʼaʼn, mas aj in yoline tiʼj qa che jawil anqʼin kyimni. Kukx o ten Jehová wukʼile. O xqʼuqin wiʼje ex mlay bʼant tajlet tkyaqil wuʼne. Kukx o japun tyol, o tzʼonin wiʼje, o tzaj tqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje ex mintiʼ o chin kyaj ttzaqpiʼne «tuʼnju tzʼaqlixix» te (Is. 41:10).