Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

Bʼaʼn tuʼn tel qikʼun kyximbʼetz xjal

Bʼaʼn tuʼn tel qikʼun kyximbʼetz xjal

«Ten kykwente kyiʼje tuʼn miʼn kysbʼunjtze tuʼn kyxnaqʼtzbʼil xjal [...] mya tzʼaqlxix in kyqʼoʼn» (COL. 2:8).

BʼITZ: 23 EX 26

1. ¿Alkye kawbʼil xi tqʼoʼn apóstol Pablo kye okslal? (Qʼonka twitza tiʼj tnejel tilbʼilal).

KUBʼLO ttzʼibʼin apóstol Pablo uʼj kye okslal te Colosas tej tkubʼ bʼaj ambʼil tej tten tnejel maj toj cárcel atz Roma, bʼalo ikʼ jlu toj abʼqʼi 60 moqa 61. Toj uʼj lu xi tqʼamaʼn kye qa nim toklen tuʼn telxix kynikʼ tiʼj tkyaqil, toj juntl yol, tuʼn tten kyximbʼetz kyiʼj tiʼchaq ik tzeʼn te Jehová (Col. 1:9). Ax ikx tqʼama jlu kye: «Ma txi nmaʼne jlu kyeye tuʼn miʼn kysbʼunjtze kyuʼn xjal in kubʼ tiʼj kynabʼl xjal tuʼn kyyol». Ex tqʼamatl: «Ten kykwente kyiʼje tuʼn miʼn kysbʼunjtze tuʼn kyxnaqʼtzbʼil xjal tuj kyex kynabʼl in tzaj, ex tuʼn miʼn kysbʼunjtze tuʼn kysbʼubʼl noqx gan; porke in che ok lpeʼ tiʼj ju yol kyajni qʼmaʼn kyuʼn kytijil xjal, in che ok lpeʼ tiʼj jun xnaqʼtzbʼil mya tzʼaqlxix in kyqʼoʼn xjal, mintiʼ in che ok lpeʼ tiʼj Crist» (Col. 2:4, 8). Yajxitl xi tchikʼbʼaʼn tiquʼn bʼaʼn jaku tzʼela kye xjal nya tzʼaqli aju in kubʼ kyximen txqantl. Jun techel, tuʼn jlu jaku kubʼ t-ximen jun xjal qa mas at tnabʼil moqa mas tbʼanel kywitz txqantl. Tuʼntzunju, kubʼ ttzʼibʼin Pablo uʼj kye okslal tuʼntzun tonin kyiʼj tuʼn tel kyikʼun kyximbʼetz xjal ex junjuntl tiʼchaq nya bʼaʼn (Col. 2:16, 17, 23).

2. ¿Tiquʼn qo xnaqʼtzal tiʼj junjun kyximbʼetz nim xjal?

2 Aqeju ik kyximbʼetz ik tzeʼn kye xjal, mintiʼ in xi kybʼiʼn qe tkawbʼil Jehová tiʼj alkye tten tuʼn qanqʼin. Jaku chewix qʼuqbʼil qkʼuʼj tuʼnju in bʼant kyuʼn. Qkyaqilx jaku tzaj nya bʼaʼn qiʼj tuʼn kyximbʼetz xjal, aju in netz qʼamaʼn toj televisión, toj Internet, toj aqʼuntl ex qa toj tja xnaqʼtzbʼil. Toj xnaqʼtzbʼil lu kʼelel qnikʼ tiʼj tiʼ jaku bʼant quʼn tuʼntzun miʼn tten qximbʼetz ik tzeʼn kye xjal. Qo xnaqʼtzal tiʼj jweʼ ximbʼetz in kyqʼamaʼn nim xjal ex tzeʼn jaku tzʼel qikʼun.

¿ILPE TIʼJ TUʼN T-XI QNIMEN QA AT DIOS?

3. ¿Tiʼ kyximbʼetz nim xjal at ex tiquʼn?

3 «Nya il tiʼj tuʼn t-xi qnimen qa at Dios tuʼn qok te tbʼanel xjal». Toj nim tnam, o che naqʼet xjal tuʼn t-xi kyqʼamaʼn qa mintiʼ in xi kynimen qa at Dios. Bʼalo tuʼnju naʼmx tel kypaʼn ambʼil tuʼn kyxnaqʼtzan tiʼj qa at Dios moqa mintiʼ. Noqtzun tuʼnj, kygan tuʼn tten tzaqpibʼil kye ex tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn aju kyajbʼil (kjawil uʼjit Salmo 10:4). Atzun junjuntl, bʼalo in kubʼ kyximen qa at nim kynabʼil aj t-xi kyqʼamaʼn qa nya il tiʼj tuʼn t-xi kynimen qa at Dios tuʼntzun tten tbʼanel kawbʼil kyukʼil.

4. Tuʼn tel tnikʼ jun xjal tiʼj qa at jun Bʼinchal tkyaqil, ¿tzeʼn jaku t-xi qchikʼbʼaʼn te?

4 ¿Atpe ttxolil qa mintiʼ ma txi qnimen qa at jun Bʼinchal tkyaqil tiʼchaq? Qa ma tzʼok tilil quʼn tuʼn qjyon tzaqʼwebʼil tiʼj jlu tojju o tzʼel kynikʼ xjal tiʼj, bʼalo jaku qo el tzpet tuʼn tkyaqil tqanil in netz kyqʼoʼn. Noqtzun tuʼnj, nya kwest tuʼn tkanet tzaqʼwebʼil quʼn. Kykyaqil ja at jun bʼinchal kye, ax ikx qe tiʼchaq at kychwinqlal at jun bʼinchal kye. Axpe ikx qe célula mas tal chʼin, at maj mas kwest tuʼn tel nikʼbʼaj kyiʼj ex nya ik qeʼ ik tzeʼn jun ja, pero jaku chʼiy mas kybʼet kyuʼnx kyibʼ, a jlu mlay bʼant tuʼn jun ja. O che bʼaj bʼinchaʼn célula tuʼn tkyaj kykʼuʼn ex tuʼn tikʼx kyqʼoʼn tqanil nim toklen tuʼntzun tbʼant txqantl copia kyiʼjx. ¿Alkye o bʼaj bʼinchante jlu? In tzaj tqʼoʼn Tyol Dios tzaqʼwebʼil tiʼj jlu: «Tkyaqil ja at jun o bʼinchante; pero atzunju o bʼinchante tkyaqil, ate Dios» (Heb. 3:4).

5. ¿Tiʼ jaku txi qqʼamaʼn tiʼj kyximbʼetz xjal qa nya il tiʼj tuʼn t-xi qnimen qa at Dios tuʼn tel qnikʼ tiʼj alkye bʼaʼn ex alkye nya bʼaʼn?

5 ¿Ex tiʼ jaku txi qqʼamaʼn tiʼj kyximbʼetz xjal qa nya il tiʼj tuʼn t-xi kynimen qa at Dios tuʼn tel kynikʼ tiʼj alkye bʼaʼn ex alkye nya bʼaʼn? In tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj qa axpe ikx qeju mintiʼ nimen kyuʼn qa at Dios, jaku ten tbʼanel kynabʼil (Rom. 2:14, 15). Jun techel, jaku tzʼok kykʼujlaʼn ex jaku tzʼok kynimen kyman. Noqtzun tuʼnj, qa mintiʼ ma tzʼel kynikʼ tiʼj qa a Jehová Bʼinchal tkyaqil ex qa oʼkx te at toklen tuʼn ttzaj tqʼamaʼn alkye bʼaʼn ex alkye nya bʼaʼn, jaku jaw kyjyoʼn jun bʼe nya bʼaʼn (Is. 33:22). Nim xjal at kynabʼil o tzeʼl kynikʼ tiʼj qa il tiʼj tuʼn qjyon onbʼil tukʼil Dios tuʼnju at nim nya bʼaʼn (kjawil uʼjit Jeremías 10:23). Il tiʼj tuʼn tel qikʼun kyximbʼetz xjal, ¿tiquʼn? Tuʼntzun miʼn qkubʼ tzʼaq toj ximbʼetz qa mintiʼ in che onin tkawbʼil Dios qiʼj toj qanqʼibʼil tuʼn tel qnikʼ tiʼjju mas bʼaʼn (Sal. 146:3).

¿ILPE TIʼJ TUʼN TTEN JUN QOKSLABʼIL?

6. ¿Tiʼ kyximbʼetz nim xjal at tiʼj okslabʼil?

6 «Nya il tiʼj tuʼn ntene toj jun okslabʼil tuʼn ntzalaje». Tbʼanel in nela jlu kye xjal in kubʼ kyximen qa mintiʼ in qo tzalaj tuʼn okslabʼil ex qa mintiʼ tajbʼen. At nim okslabʼil in nel kypaʼn xjal tiʼj Jehová tuʼnju in xi kyxnaqʼtzaʼn kye qa in kuʼx tqʼoʼn Dios qe xjal nya bʼaʼn toj qʼaqʼ, in nel kyqanin pwaq kyiʼj xjal ex in nokx kyqʼon kyibʼ kyxol aj kawil. Tuʼntzunju, mintiʼ in qo jaw labʼin tiʼj aj tikʼ junjun qʼij, at mas xjal in tzaj kyqʼamaʼn qa mas in che tzalaj qa mintiʼ jun kyokslabʼil. Atlo junjun in kyqʼamaʼn qa at Dios, noqtzun tuʼnj, nya kyaj tuʼn kyten kyxol jun kʼloj okslal.

7. ¿Tiquʼn in nonin okslabʼil axix tok tuʼn qtzalaj?

7 ¿Axpe tok jaku qo tzalaj qa mintiʼ jun qokslabʼil? Ax tok mlay qo tzalaj tuʼn okslabʼil nya ax tok. Noqtzun tuʼnj, mlayx ten tzalajbʼil axix tok qukʼil qa mintiʼ ma tzʼok qamiwin qibʼ tukʼil Jehová, «aju Dios at-xix tzalajbʼil tukʼil» (1 Tim. 1:11). In kubʼ tbʼinchaʼn Jehová tkyaqil tuʼntzun kyten txqantl toj tbʼanel. In che tzalaj tmajen tuʼnju atz tok kywiʼ tiʼj tuʼn kyonin kyiʼj txqantl (Hech. 20:35). Jun techel, in nonin okslabʼil axix tok tuʼn kytzalaj ja xjal. ¿Tiquʼn? Tuʼnju in qo tzaj t-xnaqʼtzaʼn tuʼn tok qqʼoʼn toklen qxuʼjil ex qa qchmil, ex tuʼn miʼn tel qpan qibʼ tiʼj, tuʼn t-xi qxnaqʼtzaʼn qe qkʼwaʼl toj tumel ex tuʼn tok qkʼujlaʼn qeju at qxilen kyukʼil tuʼn tkyaqil qkʼuʼj. In ten mujbʼabʼil kyxol tmajen Dios tuʼn okslabʼil axix tok ex in tzaj tqʼoʼn ambʼil kye tuʼn kyten kyxol erman in che tzalaj twitz tkyaqil Txʼotxʼ (kjawil uʼjit Isaías 65:13, 14).

8. ¿Alkye tten jaku tzʼajbʼen Mateo 5:3 quʼn tuʼntzun tel tnikʼ jun xjal tiʼj tiʼ in tzaj qʼonte tzalajbʼil qe?

8 ¿Ex tiʼ jaku txi qqʼamaʼn tiʼj kyximbʼetz xjal qa jaku qo tzalaj qa mintiʼ in qo ajbʼen te Dios? Qo ximen tiʼj jlu: ¿tiʼ in tzaj qʼonte tzalajbʼil qe? At junjun xjal in kubʼ kynaʼn tzalajbʼil tuʼn kyxnaqʼtzbʼil, tuʼn kysaqchbʼil moqa tuʼn alkyexku juntl saqchbʼil. Junjuntl in che tzalaj tuʼnju in che xqʼuqin kyiʼj toj kyja ex qa kyiʼj kyamiw. Maske jaku qo tzalaj kyuʼn jlu, noqtzun tuʼnj, at juntl tiʼ jaku tzaj qʼonte tzalajbʼil qe te jumajx. Nya ik qoʼ ik tzeʼn qe txkup, tuʼnju jaku tzʼok qojtzqiʼn aju Bʼinchal qe ex kukx jaku qo ajbʼen te. In tzaj tqʼoʼn jlu tzalajbʼil qe tuʼnju ik o qo kubʼ tbʼinchaʼn (kjawil uʼjit Mateo 5:3). Tuʼntzunju, in qo tzalaj ex in tzaj tqʼuqbʼaʼn qkʼuʼj aj tok qchmon qibʼ kyukʼil erman tuʼn qkʼulin te Jehová (Sal. 133:1). Ax ikx in qo tzalaj tuʼnju at mujbʼabʼil qxol kyukʼil erman, at jun qanqʼibʼil tbʼanel twitz Dios ex at jun tbʼanel qʼuqbʼil qkʼuʼj.

¿ILPE TIʼJ TUʼN TTZAJ QʼOʼN KAWBʼIL QE TIʼJ ALKYE BʼAʼN EX NYA BʼAʼN?

9. a) ¿Tiʼ kyximbʼetz nim xjal at tiʼjju tuʼn kykubʼ kuẍe kabʼe xjal? b) ¿Tiquʼn mintiʼ in tzaj tqʼoʼn Tyol Dios ambʼil tuʼn kykubʼ kuẍe kabʼe xjal qa nya mejebʼni qe?

9 «Nya jun il qa ma kubʼ kuẍe jun xjal tukʼil juntl qa naʼmx kykubʼ mojeʼ». Atlo junjun jaku tzaj kyqʼamaʼn qa il tiʼj tuʼn qtzalaj tiʼj qanqʼibʼil ex qa mintiʼ tuʼn t-xi qqʼamaʼn qa nya bʼaʼn qa ma kubʼ kuẍe jun xjal tukʼil juntl qa nya mejebʼni qe. Noqtzun tuʼnj, in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios qa nya bʼaʼn yaẍbʼil ex tuʼntzunju in nel kyikʼun okslal * (kjawil uʼjit 1 Tesalonicenses 4:3-8). Tuʼnju a Jehová Bʼinchal qe, at toklen tuʼn ttzaj tqʼamaʼn alkye tuʼn tbʼant quʼn ex alkye mlay. Ex oʼkx in tzaj tqʼoʼn ambʼil tuʼn tkubʼ kuẍe jun xinaq tukʼil jun xuʼj qa o che kubʼ mojeʼ. In tzaj tqʼoʼn Jehová qe tley tuʼnju kʼujlaʼn qe xjal tuʼn ex tuʼnju ojtzqiʼn tuʼn qa in tzaj tiʼn tbʼanel kye. Aj in xi kybʼiʼn ja xjal qe tkawbʼil, in kubʼ kyyekʼin kykʼujlabʼil ex in nok kyqʼoʼn kyoklen, ex in nok qeʼ kykʼuʼj kyiʼj. Kbʼel tqʼoʼn Jehová kykastiw qeju in kubʼ kybʼinchaʼn il ex ojtzqiʼn kyuʼn qa nya bʼaʼn (Heb. 13:4).

10. ¿Alkye tten jaku tzʼel kyikʼen okslal yaẍbʼil?

10 In tzaj t-xnaqʼtzaʼn Tyol Dios qe alkye tten tuʼn tel qikʼen il tiʼj yaẍbʼil. Jun tten tuʼn tel qikʼun aju qa ma tzʼok qxqʼuqin aju in nok qqʼoʼn qwitz tiʼj. Tqʼama Jesús jlu: «Alkye jun ma txi keʼyinte jun xuʼj ex in pon tkʼuʼj tiʼj tuʼn tbʼinchante mya bʼaʼn tukʼil, ma tbʼincha aj pajil tuj tanmi. Qa tuʼn tlaj tbʼaqʼ twitza tuj bʼanqʼabʼaj kbʼel tzʼaqa tuj il, qʼiʼmetza ex xoʼmixa» (Mat. 5:28, 29). Tuʼntzunju, mintiʼ tuʼn tok kyqʼoʼn okslal kywitz kyiʼj xjal mintiʼ kyxbʼalun tok nix tuʼn kybʼin kyiʼj bʼitz in netz qʼamaʼn nya bʼaʼn yol kyoj. Kubʼ ttzʼibʼin apóstol Pablo jlu: «Kyjaʼtzun, kytzoqpinkje tkyaqilju mya bʼaʼn in kybʼinchaʼn xjal: Aju yaẍbʼil» (Col. 3:5). Nya oʼkxju, ax ikx il tiʼj tuʼn tok qxqʼuqin qximbʼetz ex aju in qo yolin tiʼj (Efes. 5:3-5).

¿ILPE TIʼJ TUʼN TETZ JUN QCARRERA TUʼN QTZALAJ?

11. ¿Tiquʼn tbʼanel jaku tzʼela toj kywitz junjun tuʼn tetz jun kycarrera?

11 «Oʼkx jaku qo tzalaj qa ma tzʼetz jun qcarrera». Nim xjal in tzaj kyqʼamaʼn qa bʼaʼn tuʼn tajbʼen qchwinqlal ex qipumal quʼn tuʼn tetz jun qcarrera. Jakulo tzaj kyqʼamaʼn qe qa oʼkx tuʼn jlu jaku kanet jun tbʼanel qaqʼun, qoklen ex qpwaq. Atzun jlu in che ok lepeʼ nim xjal tiʼj ex ax jlu jaku kubʼ kyximen junjun okslal.

12. ¿Axpe toj jaku qo tzalaj tuʼn jun qcarrera?

12 ¿Axpe tok jaku qo tzalaj aj tkanet jun tbʼanel qaqʼun ex qoklen noq tuʼn jun carrera? Nya ax tok. Bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn aju ikʼ tiʼj Satanás. Tzaj nim tajbʼil tuʼn tok t-xqʼuqin qe xjal ex tuʼn tok bʼaj kywitz tiʼj. Maske o kanet chʼin aju jyon tiʼj, noqtzun tuʼnj, mintiʼ in tzalaj, oʼkx in qʼojin (Mat. 4:8, 9; Apoc. 12:12). Mintiʼ in qo tzalaj toj tkyaqil tuʼn jun carrera. Mlay tzʼok qmojbʼaʼn tukʼil tzalajbʼil in tzaj tqʼoʼn aj qonin kyiʼj txqantl tuʼn tel kynikʼ tiʼj Jehová ex aj t-xi qxnaqʼtzaʼn qe tkawbʼil tuʼntzun kyanqʼin te jumajx. Nya oʼkxju, ax ikx in nok tilil kyuʼn xjal tuʼn tbʼaj kyikʼun kywitz ex kyaj tuʼn tkubʼ qximen qa mas nim qoklen kywitz txqantl. Mintiʼ tajbʼen jlu tuʼnju ik tten ik tzeʼn qaj tuʼn ttzyet kyqʼiqʼ quʼn tuʼn qqʼabʼ (Ecl. 4:4).

13. a) ¿Tiʼ qximbʼetz ktel tiʼj qaqʼun? b) Ik tzeʼn xi ttzʼibʼin Pablo kye okslal te Tesalónica, ¿tiʼ tzaj qʼonte axix tok tzalajbʼil te?

13 Ax tok, il tiʼj tuʼn qaqʼunan tuʼn tkanet kywi tiʼchaq qe, ex tbʼanel qa ma qo aqʼunan tiʼj jun aqʼuntl qgan. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ tuʼn tok bʼaj qwiʼ oʼkx tiʼj aqʼuntl. Tqʼama Jesús jlu: «Mi jun xjal jaku bʼant tuʼn tajbʼen te kabʼe patrón: porke kʼelel tikʼun jun, atzun juntl ok tkʼujlaʼ, ex qa oʼkx ok kʼajbʼel te jun patrón, atzun juntl mintiʼ taj tiʼj. Mlayx bʼant tuʼn kyajbʼene te Dios ex te qʼinumabʼl» (Mat. 6:24). Qa ma tzʼok qqʼoʼn toklen qajbʼebʼil te Jehová ex aj t-xi qxnaqʼtzaʼn Tyol kye txqantl, atzun jlu in tzaj qʼonte axix tok tzalajbʼil qe. Ojtzqiʼntoq jlu tuʼn Pablo. Tej tzmatoq kuʼxun, ok tilil tuʼn tuʼn tetz jun tcarrera. Pero oʼkx kubʼ tnaʼn axix tok tzalajbʼil tej tpakbʼan, tej t-xi tqʼoʼn xnaqʼtzbʼil kye xjal ex tej tok tqʼoʼn twitz tiʼj alkye tten in nonin tbʼanel tqanil tuʼn tkubʼ kychʼixpuʼn kyanqʼibʼil (kjawil uʼjit 1 Tesalonicenses 2:13, 19, 20). Mintiʼ juntl tiʼ jaku tzaj qʼonte axix tok tzalajbʼil qe.

In kubʼ qnaʼn axix tok tzalajbʼil aj qonin kyiʼj xjal tuʼn tok kyojtzqiʼn Dios ex qeju t-xnaqʼtzbʼil. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 12 ex 13).

¿JAKUPE TXI KYBʼINCHAʼN XJAL TIʼJ NYA BʼAʼN AT TWITZ TXʼOTXʼ?

14. ¿Tiquʼn tbʼanel jaku tzʼela ximbʼetz kye junjun xjal qa aʼyex jaku chex bʼinchante tiʼj nya bʼaʼn?

14 «At tipumal xjal tuʼn t-xi tbʼinchaʼn kyiʼj nya bʼaʼn in che tzaj tiʼj». Tbʼanel jaku tzʼela jlu kye junjun xjal tuʼnju noqwit ax tok, a t-xilen jlu qa mintiʼ tuʼn tjyon xjal onbʼil tukʼil Dios ex jaku kubʼ tbʼinchaʼn aju tex tajbʼil. Nya oʼkxju, ax ikx jaku txi kynimen junjun xjal qa ax tok jlu tuʼnju in tzaj kyyekʼin junjun xnaqʼtzbʼil qa aju nimaq qʼoj, qe eleqʼ, qe yabʼil ex aju mebʼayil ya chʼix kykubʼ naj. In tzaj tqʼamaʼn jun tqanil jlu: «Mas tbʼanel ateʼ xjal tuʼnju o kubʼ kyximen tuʼn tok twitz txʼotxʼ kyuʼn te tbʼanel». ¿Axpe tok jlu? ¿Mape kanet tumel kyuʼn xjal tuʼn t-xi kybʼinchaʼn kyiʼj nya bʼaʼn in che tzaj? Qo xnaqʼtzan tiʼj.

15. ¿Alkyeqe yekʼbʼil at tiʼj qa ateʼ xjal toj jun ambʼil nya bʼaʼn?

15 Qe nimaq qʼoj. Kyoj qeju kabʼe nimaq qʼoj e ikʼ twitz tkyaqil Txʼotxʼ, in kubʼ ximet qa e kyim junlo 60 millón xjal kyuʼn. Qʼanchaʼlxix qa atxix tej tbʼaj Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, naʼmx tkanet tumel kyuʼn xjal tuʼn tkubʼ naj qʼoj. Toj 2015, i etz 65 millón xjal toj kytnam noq tuʼn tpaj nimaq qʼoj ex qa tuʼn ikʼbʼil. In kubʼ ximet qa oʼkx toj abʼqʼi aju, kyaj kytzaqpiʼn junlo 12.4 millón xjal kyja. Qeju eleqʼ. Maske ya mintiʼxix in che bʼaj junjun nya bʼaʼn toj junjun lugar, noqtzun tuʼnj, nim kychʼiy junjuntl ik tzeʼn nya bʼaʼn tqanil in kubʼ qʼoʼn toj Internet, aj in che bʼaj bʼiyen xjal toj kyja ex terrorismo. Nya oʼkxju, ax ikx in tzaj kyqʼamaʼn xjal qa mas at sbʼubʼil. Tuʼn jlu in nel qnikʼ tiʼj qa mlay kubʼ naj nya bʼaʼn kyuʼn xjal. Qe yabʼil. At junjun o kanet qʼanbʼil kyiʼj. Noqtzun tuʼnj, tzaj tqʼamaʼn jun tqanil toj 2013 qa tkyaqil abʼqʼi in che kyim 9 millón xjal naʼmx kyjapun twi 60 abʼqʼi tuʼn jun yabʼil, ik tzeʼn yabʼil tiʼj kyanmi, derrame, cáncer, yabʼil tiʼj kyxew ex diabetes. Aju mebʼayil. In tzaj tqʼamaʼn Banco Mundial qa mas nim xjal ateʼ toj mebʼayil atz África. Toj 1990 attoq 280 millón xjal toj mebʼayil, moqa prow qe, atzun toj 2012 ya attoq 330 millón kybʼet.

16. a) ¿Tiquʼn mlay kyaj nya bʼaʼn toj ttxolil kyuʼn kawbʼil ex pwaq? b) ¿Alkyeqe tiʼchaq kbʼantel tuʼn Tkawbʼil Dios kyaj qʼamaʼn toj uʼj te Isaías ex Salmos?

16 Mintiʼ in qo jaw labʼin tiʼj tkyaqilju ma tzaj qʼamaʼn. Kykyaqilju kawbʼil ex pwaq at toj kykwent xjal oʼkx in che ximen kyiʼjx ex mintiʼ kyipumal tuʼn tkubʼ naj nimaq qʼoj, elqʼabʼil, yabʼil ex mebʼayil kyuʼn. Oʼkx jaku kubʼ naj tkyaqil jlu tuʼn Tkawbʼil Dios. Qo xnaqʼtzan tiʼj tiʼ kbʼantel tuʼn Jehová kyiʼj xjal. Qe nimaq qʼoj. Kbʼel tnajsaʼn Tkawbʼil Dios tkyaqil nya bʼaʼn in tzaj tuʼn ikʼbʼil, tuʼn sbʼubʼil, tuʼn ikʼbʼil kyxol tnam, tuʼn okslabʼil nya ax tok ex tuʼn Satanás (Sal. 46:8, 9). Qe eleqʼ. Toj ambʼil jaʼlo in bʼant jun tiʼ tuʼn Tkawbʼil Dios aju ni jun kawbʼil jaku bʼant tuʼn: tuʼn kyxi xnaqʼtzet nim millón xjal tuʼn tkubʼ kyyekʼin kykʼujlabʼil ex tuʼn tok qeʼ kykʼuʼj tiʼj juntl (Is. 11:9). Qe yabʼil. Kxel tqʼoʼn Jehová tbʼanel kychwinqlal tmajen ex ya mlay tzaj yabʼil kyiʼj (Is. 35:5, 6). Aju mebʼayil. Kbʼel naj jlu tuʼn Jehová, tzul tqʼoʼn aju at tajbʼen kye tmajen ex tzul tqʼoʼn xnaqʼtzbʼil kye, ex mas nim toklen jlu twitz alkyexku qʼinumabʼil (Sal. 72:12, 13).

TZʼELX «KYNIKʼE TIʼJ TZAʼN TTEN TUʼN T-XI» KYQʼOʼNE JUN TZAQʼWEBʼIL

17. ¿Alkye tten jaku tzʼel qikʼun kyximbʼetz xjal?

17 Aj tok qbʼiʼn jun ximbʼetz ex nya ik tten ik tzeʼn qʼuqli qkʼuʼj tiʼj, bʼaʼn tuʼn ttzaj qjyoʼn tqanil toj Tyol Dios ex bʼaʼn tuʼn qyolin tukʼil jun erman ya at tojtzqibʼil. Qo ximen tiʼj tiquʼn kygan xjal aju ximbʼetz lu, tiquʼn nya ax tok ex alkye tten jaku kubʼ tiʼj quʼn. Qkyaqilx jaku tzʼok qxqʼuqin qibʼ tiʼj kyximbʼetz xjal qa ma txi qbʼiʼn nabʼil xi tqʼoʼn Pablo kye okslal te Colosas: «Tenx kynabʼle tzaʼn tten tuʼn kybʼete tuj tumelxix kywitz xjal mya okslal qe; tuʼntzun tel kynikʼe tiʼj tzaʼn tten tuʼn t-xi kytzaqʼweʼne teyle junjun xjal» (Col. 4:5, 6).

^ taqik' 9 At junjun xjal in najbʼen txʼolbʼabʼil tkuʼx toj Juan 7:53–8:11 kyuʼn tuʼntzun ttzaj kyqʼamaʼn qa oʼkx jun xjal nya aj il jaku txi qʼamante qa nya bʼaʼn tuʼn tyaẍin jun xjal. Noqtzun tuʼnj, bʼalo mintiʼ ojtzqiʼn kyuʼn qa mintiʼ kux qʼoʼn txʼolbʼabʼil lu tej tkubʼ tzʼibʼin tnejel Tyol Dios. In tqʼamaʼn Ley xi tqʼoʼn Jehová kye aj Israel qa ma kanet jun xjal in jtan tukʼil t-xuʼjil juntl xjal, iltoq tiʼj tuʼn kykyim kykabʼil (Deut. 22:22).