IN NUL itzʼje toj 1923 atz Hemsworth, jun tal tnam te Yorkshire (Inglaterra). Aju ntzike, Bob tbʼi ex atzun mas matij. Tej qʼiʼntoq bʼeljaj abʼqʼi wuʼne, jaw labʼin nmane tej tjaw tuʼjin junjun uʼj aʼyeju in tzaj kyyekʼin t-xnaqʼtzbʼil okslabʼil nya ax tok, ex ikʼuntoq qe nejenel kye okslabʼil tuʼn. Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi, pon Bob Atkinson qjaye ex ok tqʼoʼn jun tchikʼbʼabʼil ermano Rutherford toj jun gramófono. El qnikʼe tiʼj qa tzajni tqanil lu kyukʼil kʼloj xjal etz qʼonte qe uʼj. Xi kyqʼamaʼn nmane te ermano Bob tuʼn tkyaj ten wal qjaye tkyaqil qonikʼen tuʼn tzaj ttzaqʼweʼn nim qxjelbʼitze tiʼj Tyol Dios. Tzaj tqʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye kyoj chmabʼil in che ok tja jun ermano aju in nanqʼintoq nim kilómetros tiʼj qjaye. Jun rat xi qoʼye kyoj chmabʼil ex bʼant tuʼn tten jun kʼloj okslal atz Hemsworth. Tej tikʼ chʼintl ambʼil xi tzyet tuʼn kykyaj ten ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil qjaye ex at maj in che waʼntoq precursor qukʼile. Onin wiʼje tej kyten qukʼile.

Otoq t-xi tzyet tuʼn tten jun kʼaẍjel kyuʼn toj njaye, noqtzun tuʼnj, xi tqʼamaʼn nmane jlu te ntzike: «Qa taja tuʼn toka te precursor, ya miʼn qo ximen tiʼj kʼaẍjel». Tuʼntzunju, kubʼ Bob toj bʼe tej qʼiʼntoq 21 abʼqʼi tuʼn tuʼn tajbʼen te precursor. Tej tikʼtl kabʼe abʼqʼi, tej qʼiʼntoq 16 abʼqʼi wuʼne ax ikx in noke te precursor. Chʼixme tkyaqil maj njunalxe in chin pakbʼane txolekxi qʼij; oʼkx xi wiʼne gramófono ex jun uʼj qʼol tqanil. Noqtzun tuʼnj, tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qine tuʼnju jun rat chʼiy jun xjal toj tokslabʼil, aju xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil te tiʼj Tyol Dios. Tej tikʼ ambʼil, nim qe toj tja xi kykʼamoʼn aju axix tok. Toj juntl abʼqʼi, ok qʼoʼn woklene te precursora especial ex ten Mary Henshall wukʼile. O xi samaʼne toj jun lugar te condado de Cheshire, jatumel mintiʼ jun kʼloj okslal in pakbʼan.

Tej in noktoq Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, tzaj qʼamaʼn qeye tuʼn qxiʼye onil kyiʼj soldad. Kubʼ qximane qa tuʼn ttzaj tqʼoʼn tribunal ambʼil kye precursor especial tuʼn miʼn kyxiʼ toj qʼoj, tuʼnju in qo ajbʼene te Dios toj tkyaqil ambʼil, ex  tuʼnju xi qʼoʼn ambʼil kye txqantl nejenel kye okslabʼil tuʼn miʼn kyxiʼ toj qʼoj. Pero mintiʼ bʼaj jlu ex in nokx qʼoʼne 31 qʼij toj cárcel. Tej tikʼ juntl abʼqʼi, tej njapune twiʼ 19 abʼqʼi, kux ntzʼibʼine nbʼiye tuʼn miʼn nxiʼye kyxol soldad tuʼn wokslabʼile. In xiʼye toj kabʼe tribunal ex mintiʼ in tzyete. Kubʼ nnaʼne qa tzyuʼn qe nqʼabʼe tuʼn Jehová kyoj ambʼil aju, in nonintoq wiʼje tukʼil xewbʼaj xjan ex tzaj tqʼoʼn wipumale (Is. 41:10, 13).

Ok wojtzqiʼne Arthur Matthews toj 1946. Otoq ten oxe xjaw toj cárcel tuʼnju mintiʼ xiʼ toj qʼoj. Otoq t-xiʼ ajbʼel junx tukʼil titzʼin, aju Dennis tbʼi, aju precursor especial atz Hemsworth. Tej tzmatoq kʼwaʼlx qe, xi xnaqʼtzaʼn axix tok kye tuʼn kytat ex jaw aʼ kywiʼ tej kyokx toj kykuʼxumal. Tej tzmatoq in pon Arthur atz Hemsworth xi samaʼn Dennis atz Irlanda. Xi kyqʼamaʼn nmane te Arthur tuʼn tanqʼin kyukʼil tuʼnju in najbʼentoq te precursor ex tbʼanel tzʼaqʼunan, ex bʼaʼn otoq tzʼel tmod kye. Tej in chin pontoqe visitaril, in xi qqʼamaʼne tukʼil Arthur tuʼn tkubʼ qtxʼajoʼne qe laq. Yajxitl xi tzyet tuʼn qtzʼibʼine jun te juntl. Maske toj 1948 okx Arthur juntl oxe xjaw toj cárcel, pero o kubʼ mojeʼye toj enero te 1949. Kubʼ qximane tuʼn qajbʼene toj tkyaqil ambʼil te Jehová. Ok qxqʼuqine alkye tten tuʼn tajbʼen qpwaqe. Tej tten chʼin ambʼil qiʼje, in qo aqʼunane kyiʼj awal. Tukʼil tonbʼil Jehová, kukx ajbʼen qoʼye te precursor.

Tej tikʼ juntl abʼqʼi, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye ajbʼel atz Irlanda del Norte. O xiʼye Armagh ex yajxitl Newry, chʼixme kykyaqil xjal católico qe atztzu. Iltoq tiʼj tuʼn tten qnabʼile aj qpakbʼane tuʼnju in che el ikʼun okslalbʼil. Atz in che oktoq chmabʼil tja jun mejebʼleʼn, aju in xi tiʼntoq 16 kilómetros tuʼn qpon. Wajxaq qbʼete in pon. Qa in qo kyaj tene jtal, in qo kyaje twitz txʼotxʼ, pero te qlax in tzaj qʼoʼn tbʼanel qwaye. Nim in chin tzalaje tuʼnju ateʼ nim erman kyoj lugar aju toj ambʼil jaʼlo.

Otoq tzʼok nxibʼane tukʼil t-xuʼjil Lottie te precursor especial atz Irlanda del Norte. O xiʼye junx toj nimaq chmabʼil te oxe qʼij toj 1952 atz Belfast. Attoq Pryce Hughes tja erman jatumel o kyaj tene, toj ambʼil aju a Pryce nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl atz Gran Bretaña. Toj jun qonikʼen o yoline tiʼj uʼj El camino de Dios es el de amor, aju tzmatoq tetz qʼoʼn ex otoq kubʼ bʼinchaʼn kye xjal te Irlanda. Tqʼama ermano Pryce qa kwest tuʼn qpakbʼan kye xjal católico in che anqʼin toj República de Irlanda. E ok ten xjal lajol kye erman jatumel e kyaj ten jtal ex in xitoq kyqʼamaʼn pal kye tuʼn kyok tzoqpaj kyiʼj. Yajxitl tqʼama Pryce jlu: «Qaje junjun mejebʼleʼn at kykar ex kyaj tuʼn kyonin tuʼn kyxi sipet uʼj toj tkyaqil tnam». * Ex xi qqʼamaʼne aju ma txi nqʼamaʼne tnejel: «¡Jaku qoʼxe!».

Toj Dublín, jakutoq che kyaj ten precursor tja «nan» Rutland, jun ermana otoq tzʼajbʼen te Jehová toj nim abʼqʼi. Qkyajile o kyaj tene toj jun ambʼil tja ex xi qkʼayine junjun tiʼchaq at qeye. Yajxitl o  xiʼye tibʼaj tmot Bob ex o xiʼye loqʼel jun kar. Kanet jun tbʼanel kar usad quʼne ex xi qqanine te kaʼyilte tuʼn t-xi qʼolte qjaye tuʼnju mintiʼ jun qeye in bʼanttoq tmanejarin. Ok ten Arthur xnaqʼtzal jun qale tiʼj jun palanca te kar noq toj t-ximbʼetz tibʼaj jun watbʼil. Te juntl qlax, akux in netz tiʼn Arthur kar toj ttembʼil, pon Mildred Willet (jun misionera aju kubʼ mojeʼ yajxitl tukʼil John Barr). ¡In bʼanttoq te tmanejarin! Tzaj tyekʼin chʼin qeye tuʼn tbʼant qmanejarine ex nya nim ambʼil xi tiʼn tuʼn qikʼ bʼete.

Juntl tiʼ tuʼn tbʼant quʼne, aju jatumel tuʼn qkyaj tene. Tzaj qʼamaʼn qeye qa mas bʼaʼn qa nya toj jun remolque tuʼn qanqʼine, tuʼnju jakutoq kubʼ kypatun xjal tuʼn kyqʼoj. O jyone tiʼj jun ja, pero mintiʼ kanet quʼne, tuʼntzunju ax toj kar o kyaj tene jtal. Te juntl qʼij, kanet jun remolque quʼne bʼinchaʼn tuʼn qʼabʼaj ex oʼkx kabʼe tal watbʼil at toj. Atzun jlu ok te akʼaj qjaye. O jaw labʼine tiʼj tbʼanel kymod junjun xjal in che aqʼunan toj kojbʼil ex tzaj kyqʼoʼn ambʼil tuʼn tkyaj qqʼone remolque toj kytxʼotxʼ. O pakbʼane kyoj junjun lugar in xi kyiʼn 20 kilómetros tuʼn qpon jatumel kyaj qqʼoʼne remolque. Yajxitl in xitoq qine remolque toj juntl lugar ex o pakbʼane jatumel otoq kyaj qqʼoʼne nej.

Toj tbʼanel o xiʼye visitaril kykyaqil ja te kubʼni te tjawitz qʼij te Irlanda. Xi qsipene mas te 20,000 uʼj ex xi qqʼoʼne kybʼi xjal kygan tuʼn tok kybʼiʼn axix tok te ninja qʼil twitz aqʼuntl atz Gran Bretaña. In chin tzalaje tuʼnju ateʼ nim syent erman toj lugar aju.

Tej tikʼ junjuntl abʼqʼi o xi samaʼne atz kubʼni te Londres. Naʼmxtoq tikʼ nim seman, pon llamarin Arthur tuʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl tuʼn tajbʼen te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil te juntl qʼij. Tej otoq tzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil te toj jun seman, o xiʼye toj lugar jatumel tuʼn qajbʼene atz Escocia. Mintiʼ ten ambʼil tiʼj Arthur tuʼn t-xnaqʼtzaʼn kyiʼj tchikʼbʼabʼil, kukx tzaj tkʼamoʼn junjun oklenj kwest. ¡Onin tbʼanel techel kubʼ tqʼoʼn wiʼje! Nim o tzalaje tiʼj akʼaj qoklene. Tuʼnju otoq tzikʼ nim abʼqʼi in qo pakbʼane kyoj lugar jatumel mintiʼ in pakbʼan jun kʼloj okslal, tuʼntzunju ok te jun tbʼanel kʼiwlabʼil tej qtene kyukʼil txqantl erman.

Kubʼ qximane tiʼ tuʼn tbʼant quʼne tej ttzaj qʼoʼn txokbʼil tiʼj Arthur tuʼn t-xiʼ lajaj xjaw toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad te 1962. Iltoq tiʼj tuʼn nkyaj tene njunalxe, pero kubʼ qximane qa mas bʼaʼn tuʼn t-xiʼ Arthur toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad. Tzaj qʼamaʼn weye tuʼn nmeltzʼaje juntl maj atz Hemsworth te precursora especial. Tej tmeltzʼaj Arthur, ikʼ juntl abʼqʼi ex ok qʼoʼn toklen te ansyan te distrito. O pakbʼane atz Escocia, jawni te Inglaterra ex Irlanda del Norte.

Tzaj qʼoʼn jun akʼaj toklen Arthur tuʼn tok te nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl atz Irlanda toj 1964. Qgantoqe aqʼuntl te circuito ex distrito, tuʼntzunju tzaj chʼin nxobʼile tiʼj chʼixpubʼil. Atzun jaʼlo nim in chin tzalaje tuʼnju o tzaj qʼoʼn ambʼil tuʼn wajbʼene  toj Betel. O tzʼel nnikʼe tiʼj qa in qo tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qa ma tzaj qkʼamoʼn junjun oklenj in tzaj tqʼoʼn qe, maske nyaxix qgan. Toj Betel, atztoq in chin aqʼunane toj oficina, tuʼn kykux qʼet uʼj toj caj, tuʼn tbʼinchet wabʼj ex tuʼn kybʼaj saqet qe tiʼchaq. In qox samaʼne junjun maj ik tzeʼn ansyan te distrito ex iktzun tten ok qojtzqiʼne nim erman toj tkyaqil tnam. Ax ikx ok qqʼoʼne qwitze tiʼj alkye tten e chʼiy xjal toj kyokslabʼil, aʼyeju e xnaqʼtzan qukʼile. Onin jlu tuʼn tten tbʼanel qamiwbʼile kyukʼil kykyaqil erman te Irlanda. ¡Jun tbʼanel kʼiwlabʼil!

Toj 1965 ok tnejel nimaq chmabʼil toj tnam Dublín te oxe qʼij atz jatumel in che pon xjal te junxichaq tnam. * Maske nya kyajtoq xjal tuʼn tok nimaq chmabʼil lu, tbʼanel ela tkyaqil. E pon 3,948 xjal ex 65 jaw aʼ kywiʼ. Aʼyeju 3,500 erman te junxichaq tnam atz e kyaj ten kyukʼil junjun vesin te tnam Dublín. Xi qʼoʼn jun uʼj te qʼobʼil chjonte kye xjal jatumel e kyaj ten erman ex kyqʼama qa tbʼanel kymod erman. Onin nimaq chmabʼil lu kyiʼj xjal te Irlanda.

Toj 1966 kyaj jawni ex kubʼni te Irlanda toj tkwent ninja qʼil twitz aqʼuntl te Dublín, aju mujbʼabʼil lu mintiʼ at kyxol aj kawil nix kyxol okslabʼil toj isla. O jaw tzalaje tej tok qqʼoʼn qwitze tiʼj qa otoq t-xi kykʼamoʼn nim católico axix tok ex junx in che aqʼunantoq kyukʼil erman otoq che ten te nejenel kyxol okslabʼil nya ax tok.

Mintiʼ ximen quʼne qa tuʼn tchʼexpaj qanqʼibʼile toj 2011. E ok mojbʼaʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl te Gran Bretaña ex te Irlanda ex tzaj qʼamaʼn qeye tuʼn qxiʼye anqʼil toj Betel te Londres. Toj ambʼil aju in bʼajtoq nkʼuʼje tiʼj nchmile. Kanet yabʼil Parkinson tiʼj kyuʼn aj qʼanil. Otoq qo ajbʼene 66 abʼqʼi junx tukʼil Arthur, pero toj 20 te mayo te 2015 ya mintiʼtl ten wukʼile.

Kyoj mankbʼil abʼqʼi ma che ikʼ, in kubʼ nnaʼne nim bʼis ex kʼixkʼoj. Toj tkyaqil ambʼil ten Arthur ntxlaje ex kukx in nul toj nximbʼetze. Aj ttzaj jun nya bʼaʼn qiʼj, mas in chʼiy qamiwbʼil tukʼil Jehová. Ax ikx in tzaj tqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje aju kykʼujlabʼil erman attoq tiʼj Arthur. O che ul junjun uʼj wukʼile kyuʼn qamiwe te Irlanda, Gran Bretaña ex te Estados Unidos. Aqeju uʼj lu nim o che onin wiʼje, ax ikx aju qʼuqbʼil nkʼuʼje in tzaj tqʼon Dennis, aju titzʼin Arthur, ex aju t-xuʼjil Mavis tbʼi, ex qe nsobrine Ruth ex Judy. Mintiʼ in che kanet yol wuʼne tuʼn t-xi nqʼoʼne chjonte kye.

At jun taqikʼ Tyol Dios in nonin wiʼje. A Isaías 30:18: «Kyjaʼtzun in ayon Qman kyiʼje tuʼn ttzaj qʼaqʼan tkʼuʼj kyiʼje, ex nimxix tajbʼil tuʼn t-xi tyekʼun tkʼujlalil kyeye, porque ate Qman jun Dios tzʼaqlxix. At nim tzalajbʼil kye kykyaqil qeju in qeʼ kykʼuʼj tiʼj». In tzaj tqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje tuʼnju in nyon Jehová tukʼil pasens tuʼn t-xi tbʼinchaʼn tiʼj nya bʼaʼn ex tuʼn tbʼant qe tbʼanel tiʼchaq quʼn toj akʼaj twitz Txʼotxʼ.

Aj in chin ok tene ximel tiʼj wanqʼibʼile, in nel nnikʼe tiʼj qa a Jehová in nonin tiʼj aqʼuntl in bʼant toj Irlanda ex in tzaj tkʼiwlaʼn. Nim in chin tzalaje tuʼnju o chin onine chʼin tiʼj jlu. In qo tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qa ma kubʼ qbʼinchaʼn aju in tzaj tqʼamaʼn qe.