IN NUL itzʼje toj 1934. Ya qʼiʼntoq 20 abʼqʼi kyoklen ntate te Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios moqa te testigos de Jehová. Fred ex Edna Molohan kybʼi. In xi nqʼoʼne nim chjonte kye tuʼnju tzaj kyxnaqʼtzaʼn weye tzeʼn tuʼn tok nkʼujlaʼne Jehová. Atztoq in qo anqʼine Parsons, jun tal tnam tok toj sureste te tnam Kansas. Ok qchmon qibʼe toj jun kʼloj okslal jatumel chʼixme kykyaqil erman skʼoʼn maj qe. Mintiʼ kyaj qtzaqpiʼne jun chmabʼil ex kukx ok tilil quʼne tuʼn qpakbʼane axix tok tiʼj Tyol Dios. Chʼixme tkyaqil sábado te qale o pakbʼane kyoj bʼe, toj ambʼil jaʼlo tok tbʼi te pakbʼabʼil jatumel ateʼ nim xjal. At maj o sikte, pero aj qbʼaj pakbʼane in qox qʼiʼne tuʼn qtate loʼl jun helado.

Tojju kʼloj okslal jatumel o tene at nim tembʼil jatumel tuʼn qpakbʼaʼn, kyxol qe jlu attoq nim tal tnam, ex qe granja nqatoq ateʼ. Tzaj kyqʼoʼn xjal in che aqʼunan kyoj granja qe twitz awal tzma in che jaw te kywi uʼj, ax ikx tzaj kyqʼoʼn jos ex qe tal ekʼ. Tuʼnju mintiʼtoq nim qpwaqe, aju tzaj kyqʼoʼn xjal ajbʼen quʼne te qwaye tuʼnju otoq txi tqʼoʼn ntate onbʼil kyiʼj uʼj.

Kanet jun gramófono kyuʼn ntate tuʼntzun qpakbʼane. Tuʼnju tzmatoq tal kʼwaʼl qine mintiʼ bʼant nyukine tiʼj, pero ngantoqe tuʼn wonine kyiʼj tuʼn kyok qʼet qe grabación tiʼj tchikʼbʼabʼil ermano Rutherford aj kymeltzʼaj kyukʼil xjal moqa aj t-xi kyqʼoʼn xnaqʼtzbʼil tiʼj Tyol Dios.

Jax tqʼoʼn ntate jun matij altavoz tibʼaj qkaroye marca Ford te abʼqʼi 1936. Nim ajbʼen kar lu quʼne toj pakbʼabʼil. Chʼixme tkyaqil maj, tnejel e ok qqʼoʼne música tuʼntzun ttzaj kybʼiʼn xjal ex yajxitl e ok qqʼoʼne qe grabación tiʼj jun chikʼbʼabʼil. Tej tkubʼ bʼaj jun chikʼbʼabʼil, xi qqʼamaʼne kye  qeju ok kyqʼoʼn kywiʼ tiʼj qa kyaj tuʼn t-xi kyiʼn jun kyuʼj.

Toj jun tal tnam Cherryvale tbʼi te Kansas el kyiʼn polisiy ambʼil te ntate tuʼn kyok tqʼoʼn grabación kyiʼj chikbʼabʼil toj parque jatumel in che pon nim xjal ojlal kyoj qʼij domingo. Pero xi kyqʼamaʼn te qa jakutoq tzʼok tqʼoʼn tiʼjxi parque. Mintiʼ jun tiʼ xi tqʼamaʼn ntate, xi tiʼn kar ex kubʼ tqʼoʼn toj bʼe tkubʼ twitz parque. Yajxitl ok tqʼoʼn grabación tuʼntzun kukx tok kybʼiʼn xjal chikʼbʼabʼil. Tbʼanel ok te weye qe ambʼil te pakbʼabʼil tukʼil ntate ex tukʼil ntzike Jerry.

Tjaqʼxi abʼqʼi 1940, o onine tiʼj ambʼil te pakbʼabʼil aju ok qʼoʼn tbʼi te «campañas relámpago» tuʼntzun tbʼaj pakbʼet naj qe lugar jatumel ten nim ikʼbʼil. Ik tzeʼn ma nqʼamaye tej ẍin yoline tiʼj tal tnam Joplin te Misuri, naʼmxtoq qsqix aj in qo jaw weʼye ex in qo okx jutzutzune toj jun lugar tuʼntzun kykyaj qqʼoʼne uʼj tjaqʼ tlamel kyja xjal. Yajxitl in noktoq qchmon qibʼe tiʼjxi tnam tuʼntzun tel qnikʼe tiʼj qa otoq tzyet jun erman kyuʼn polisiy.

Kyoj qe abʼqʼi aju, ax ikx o tzalaje tuʼn qpakbʼane tiʼj juntl tten pakbʼabʼil aju ok qqʼoʼne tbʼi te, tuʼn qex bʼet qʼol tqanil. Ok qqʼoʼne tiʼj qqule qe matij letra ex toj ttxolil o ex bʼete toj tnam tuʼntzun t-xi qqʼoʼne tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios. Naʼnx wuʼne tej kyex erman toj ntname ex toktoq jun matij uʼj kyiʼj jatumel in tqʼamaʼntoq jlu: «La religión es un lazo y un fraude». I ex toj qjaye ex xi kybʼetin mas te jun kilómetro tukʼil nikʼjan ex yajxitl e meltzʼaj. Tbʼanel ok tuʼnju mintiʼ jun el ikʼun kye, sino ok kyqʼoʼn kywitz qe tbʼanel xjal kyiʼj.

Naqʼli qetoq toj njaye tuʼn kyex toj tnam Kansas tuʼntzun kypon toj tnam Texas aj kyxiʼ kyoj nimaq chmabʼil. In naqʼunantoq ntate tukʼil jun kʼloj xjal in che aqʼunan tiʼj tren ex atztoq in nikʼ kyoj tnam Misuri, Kansas ex Texas. Tuʼn jlu mintiʼ xi qchjoʼne qpasaje tej qxiʼye visitaril qe toj qjaye ex tej qxiʼye kyoj nimaq chmabʼil. Anqʼin ttzik ntxuʼye atz Temple te tnam Texas, aju Fred Wismar tbʼi, atzun t-xuʼjil Eulalie tbʼi. El tnikʼ ntiye Fred tiʼj axix tok tej ttzaj tzyet abʼqʼi 1900. Tzmatoq kuʼxun tej tjaw aʼ twiʼ ex xi tqʼamaʼn kye tanabʼ aju el tnikʼ tiʼj, kyxol jlu ten ntxuʼye. Ojtzqiʼnxixtoq twitz kyuʼn erman toj centro te Texas, tuʼnju ajbʼen te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil. In kubʼtoq qnaʼn tbʼanel aj qten tukʼil tuʼnju at tkʼujlabʼil ex in tzalaj. Ten nim tajbʼil tiʼj axix tok ex nim onin jlu wiʼje toj nkuʼxumale.

Toj abʼqʼi 1941 o xiʼye toj tren tuʼn qpone atz San Luis te tnam Misuri tuʼntzun qtene toj jun matij nimaq chmabʼil. Tzaj qʼoʼn txokbʼil kyiʼj kykyaqil tal kʼwaʼl ex kuʼxun tuʼn qkubʼ qeʼye toj jun tembʼil otoq tzʼel paʼn tuʼntzun tok qbʼiʼne tchikʼbʼabʼil ermano Rutherford aju ok qʼoʼn tbʼi te, «Hijos del Rey». Ten mas te 15 mil qbʼaje. Tej tkubʼ bʼaj, o jaw labʼine tej ttzaj kyqʼoʼn ermano Rutherford ex qe onil tiʼj jun akʼaj nimaq uʼj teyele junjun qeye aju tok tbʼi, Hijos.

Toj abril te 1943, o tzalaje tiʼj jun nimaq chmabʼil atz Coffeyville te tnam Kansas maske nya nim  qbʼete ten. Ok qʼoʼn tbʼi te, «Llamada a la Acción» ex toj jlu etz qʼamaʼn qa kxel tzyet tuʼn tok Xnaqʼtzbʼil tuʼn Tbʼant Qpakbʼan kyoj kykyaqil kʼloj okslal. Ax ikx etz qʼoʼn jun uʼj qʼiʼntoq 52 xnaqʼtzbʼil tuʼn ex atzun kʼajbʼeltoq toj xnaqʼtzbʼil lu. Tej tikʼ chʼintl ambʼil te abʼqʼi aju, ex nqʼoʼne tnejel nchikʼbʼabʼile toj xnaqʼtzbʼil lu. Toj nimaq chmabʼil lu jaw aʼ nwiʼye junx kyukʼil txqantl toj jun xoch jatumel attoq cheʼw aʼ tok nqayin tiʼj jun granja. Jaku txi nqʼamaʼne qa tbʼanel ok jlu te weye.

Tej tetz bʼaj básico wuʼne toj abʼqʼi 1951, kubʼ nximane tiʼtoq tuʼn tbʼant wuʼne toj wanqʼibʼile. Aju mastoq waje, aju tuʼn nxiʼye ajbʼel toj Betel jatumel otoq tzʼajbʼen ntzike Jerry. Tuʼntzunju kubʼ nnojsaʼne uʼj ex jun rat xi nsamaʼne Brooklyn. Tej tikʼ chʼin ambʼil tzaj qʼamaʼn weye qa jaku chinxe toj bʼetel ex pon qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn npone toj 10 te marzo te 1952. Nim onin jlu tiʼj wamiwbʼile tukʼil Jehová.

Kubʼ nximane qa atz tuʼn waqʼunane jatumel in che etz imprimirit uʼj. Pero mintiʼ bʼaj jlu tuʼnju tzaj qʼoʼn woklene tuʼn tikʼx qʼet wabʼj ex yajxitl inx samaʼne aqʼunal jatumel in bʼaj bʼinchet wabʼj. In tzalaje tiʼjju bʼant wuʼne tuʼnju el nnikʼe kyiʼj nim tiʼchaq. Ex akux in nex qʼij, ten ambʼil wiʼje tuʼn nxnaqʼtzane jatumel in chex kʼuʼn uʼj toj Betel tuʼnju toj turno o aqʼunane. Onin jlu tuʼn tchʼiy wamiwbʼile tukʼil Jehová, tuʼn tchʼiy qʼuqbʼil nkʼuʼje ex tuʼn ntzalaje tiʼj wajbʼebʼile toj Betel. Etz Jerry toj Betel toj 1949 ex otoq kubʼ mojeʼ tukʼil jun ermana Patricia tbʼi, noqtzun tuʼnj ax e kyaj ten anqʼil nqayin tiʼj Brooklyn. Kyoj qeju tnejel abʼqʼi wajbʼebʼile toj Betel, e onin wiʼje ex tzaj kyqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje.

Tej tikʼ chʼin ambʼil nponlene, ok kyqʼoʼn erman kywitz tiʼj alkye junjuntl jaku chex samaʼn qʼol chikʼbʼabʼil tuʼn Betel. Aʼyeju erman e jaw skʼoʼn, in chextoq samaʼn toj jun abʼqʼi visitaril qe kʼloj okslal qa mintiʼ in xi tiʼn mas te 322 kilómetros tiʼj tnam Brooklyn. In nextoq kyqʼoʼn jun chikʼbʼabʼil kye kykyaqil xjal te jun or ex in che pakbʼantoq kyukʼil erman. Aʼyine jun kyxol qeju e jaw skʼoʼn. Tej t-xi tzyet tuʼn nxiʼye visitaril ex tuʼn kyex nqʼoʼne chikʼbʼabʼil, tzaj nim nxobʼile. Chʼixme tkyaqil maj in bʼete kyoj tren. Naʼnx wuʼne aju bʼaj toj 1954 toj jun domingo te qale aj in kubʼ jbʼal. In meltzʼaje toj tren tuʼn npone Nueva York, ex ximen maj wuʼne tuʼn npone te qonikʼen toj Betel. Pero tzaj nim kyqʼiqʼ jbʼal ex kubʼ nim cheʼw, tuʼn jlu chewix qe tmotoril tren in che aqʼunan tuʼn luz. Bʼalo la 5 te prim te qʼij lunes in pone jatumel in che weʼ tren. Yajxitl in xiʼye toj metro tuʼn npone Brooklyn ex bʼiʼx, moqa majx, in xiʼye aqʼunal toj cocin, yaj chʼin in pone ex otoq chin sikte tuʼnju in tene enter qonikʼen toj tren ex mintiʼ in jtane. Pero mlay che ok nmojbʼaʼne nya bʼaʼn lu tukʼilju tzalajbʼil kubʼ nnaʼne tej wajbʼene kye erman ex tej kykanet tbʼanel wamiwe kyoj qeju seman tej nxiʼye visitaril.

Kyoj tnejel abʼqʼi wajbʼebʼile toj Betel, tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn wonine toj emisora te radio WBBR. Toj ambʼil aju atztoq taʼ toj tkabʼin nivel te matij ja 124, aju tkubʼtoq toj bʼe Columbia Heights. Attoq jun programa in nex toj seman te jun kʼloj xjal in che xnaqʼtzantoq junx tiʼj Tyol Dios. Aʼyine jun kyxol qeju ex qʼonte xnaqʼtzbʼil. Aju erman A. H. Macmillan, aju ok qqʼoʼne tbʼi te Mac tuʼnju kʼujlaʼntoq quʼne. Onin erman lu kyiʼj programa toj WBBR. Ajbʼen erman lu nim abʼqʼi toj Betel ex ikʼx nim tiʼchaq tuʼn toj tajbʼebʼil te Jehová, tuʼn jlu ok te jun tbʼanel techel kywitz qeju tzmatoq in che pon toj Betel.

Tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn wonine tiʼj Xnaqʼtzbʼil te Galaad toj 1958. Tzaj qʼoʼn waqʼune tuʼn wonine tuʼn tetz kyvisa qe akʼaj misionero ex tuʼn tbʼaj bʼinchet tzeʼn tuʼn kypon toj tnam jatumel in chex samaʼn. Kyoj qe abʼqʼi aju, nim in xi chjet tuʼn t-xiʼ jun xjal toj avión, tuʼntzunju noq junjun misionero i eʼx toj avión tej tkubʼ bʼaj kyxnaqʼtzbʼil. Chʼixme kykyaqil qeju i ex samaʼn África ex atz Lejano Oriente, i eʼx kyoj bark iqil iqtz. Tejtzun tkuʼtz pasaj toj avión, xi tzyet tuʼn kyxiʼ misionero kyoj tuʼntzun kypon jatumel in chex samaʼn.

Ten mas waqʼune toj 1960, tuʼnju e tzaj qʼoʼn avión te majen ex aʼyine in bʼaj nukʼun kye tej kyex Estados Unidos tuʼntzun kypon Europa tej kyok nim nimaq chmabʼil jatumel in che pon erman te junxichaq tnam toj 1961. Ax ikx in xiʼye toj jun avión tzaj majen, atz ex Nueva York tuʼntzun tpon Hamburgo te tnam Alemania. Tej tbʼaj nimaq chmabʼil toj tnam aju, tzaj qmajnaʼne jun kar kyukʼil oxe erman in che ajbʼentoq toj Betel ex o xiʼye atz Italia tuʼn qikʼe visitaril ninja atz Roma. Yajxitl o xiʼye Francia ex o ikʼe twi witz Pirineos tbʼi tuʼn qpone España jatumel nyatoq qʼoʼn ambʼil tuʼn qpakbʼan. Tbʼanel ok ambʼil lu tuʼnju ok qojtzqiʼne qe erman te Barcelona ex xi qqʼoʼne junjun uʼj toj ewaj kye ik tzeʼn jun oyaj. O exe toj tnam España tuʼn qpone atz Ámsterdam ex toj tnam lu o meltzʼaje Nueva York.

Tej tikʼ chʼixmi jun abʼqʼi, tzaj qʼoʼn woklene tuʼn tbʼaj nnukʼuʼne tzeʼn tuʼn kypon qeju 583 qʼol chikʼbʼabʼil te Betel twitz tkyaqil Txʼotxʼ, tuʼnju che okeltoq nim nimaq chmabʼil jatumel in che pon erman te junxichaq tnam. Toj ambʼil aju ok nimaq chmabʼil te 1963 ex ok qʼoʼn tbʼi te, «Buenas Nuevas Eternas». Atztoq tuʼn kyok Europa, Asia ex toj Pacífico sur, atzun qeju mankbʼil e ok Honolulú te tnam Hawái ex Pasadena te California. Tej qxiʼye, at maj o weʼye toj tnam Líbano ex toj tnam Jordania tuʼntzun t-xi qʼet xnaqʼtzbʼil kye erman in che anqʼintoq kyoj txʼotxʼ in yolin Tyol Dios tiʼj. Nya oʼkx o jyone kyiʼj vuelo ex hotel, ax ikx tzaj qʼoʼn qoklene tuʼn tetz kyvisa erman tzaj qanin toj nimku tnam.

Ax ikx ok abʼqʼi 1963 te jun tbʼanel ambʼil te weye. In kubʼ mojeʼye toj 29 te junio tukʼil jun ermana te Misuri aju Lila Rogers tbʼi ex ya otoq tzʼel oxe abʼqʼi in najbʼen toj Betel. Tej tikʼ jun seman qkubʼlen mojeʼye, ax ikx xi tzyet tuʼn qvisitarine qe erman junx kyukʼil junjuntl in cheʼx visitaril twitz tkyaqil Txʼotxʼ ex o xi samaʼne kyoj tnam Grecia, Egipto ex atz Líbano. Ax ikx o xiʼye toj avión atz Beirut tuʼn qpone toj tal aeropuerto te Jordania. Tuʼnju mintiʼtoq qʼoʼn ambʼil tuʼn qpakbʼan toj tnam aju ex otoq tzaj qʼamaʼn qeye qa mintiʼ in tzaj qʼoʼn kyvisa testigos de Jehová tuʼn kyokx toj tnam, kubʼ qximane tiʼtoq kbʼajel aj qpone. Pero noq o jaw labʼine tej tok qkeʼyine jun kʼloj erman ateʼ toj terminal ex qʼiʼn jun uʼj kyuʼn jatumel in tqʼamaʼn, «Bʼaʼn kyulene testigos de Jehová». In tzalaje tuʼnju ok nkeʼyine qe txʼotxʼ in yolin Tyol Dios tiʼj, aʼyeju tembʼil jatumel e anqʼin tmajen Dios, jatumel pakbʼan Jesús, qe apóstol ex jatumel tzaj tzyet okslabʼil axix tok tuʼntzun tpon «tuj tkyaqil twitz txʼotxʼ» (Hech. 13:47).

Kyoj qeju 55 abʼqʼi o che ikʼ, kukx o tzʼonin Lila wiʼje kyoj qe woklene o tzaj qʼoʼn, tuʼn jlu o tzʼok te jun tbʼanel wukʼile. Tej nyatoq qʼoʼn ambʼil tuʼn qpakbʼan toj tnam España ex Portugal, junx o xiʼye visitaril nim maj qe tnam lu. Xi qqʼuqbʼaʼne kykʼuʼj erman, xi qiʼne uʼj ex junjuntl tiʼchaq at tajbʼen kye. Axpe ikx o ikʼe visitaril junjun erman ateʼ toj jun  ojtxe cárcel aju tok matij muro tiʼj toj tnam Cádiz te España. Nim in tzalaje tuʼnju xi nqʼuqbʼaʼne kykʼuʼj tuʼn jun chikʼbʼabʼil tiʼj Tyol Dios.

Atxix toj 1963, tzaj tzyet tuʼn wonine tuʼn kybʼaj nukʼet kyvuelo erman tuʼn kypon kyoj nimaq chmabʼil jatumel in che pon txqantl te junxichaq tnam atz África, Centroamérica, América del Sur, Australia, Europa, Hawái, atz Lejano Oriente, Nueva Zelanda ex Puerto Rico. O tene junx tukʼil Lila kyoj nim nimaq chmabʼil aju mlay tzʼel naj tiʼj qkʼuʼje, ik tzeʼn aju bʼaj toj 1989 atz Varsovia te tnam Polonia. E pon nim erman te Rusia toj nimaq chmabʼil lu ex atzun tnejel maj e pon. Kyxol qeju erman ok qojtzqiʼne kywitz, ateʼ junjun otoq che ten nim abʼqʼi toj cárcel toj Unión Soviética.

Ax ikx o tzʼok nqʼoʼne te jun tbʼanel oklenj tej qxiʼye visitaril qe erman in che ajbʼen toj Betel ex qe misionero ateʼ kyoj junxichaq lugar twitz txʼotxʼ. Aju mankbʼil visita bʼant quʼne, atz o xiʼye Corea del Sur ex ok qojtzqiʼne 50 erman ateʼkx toj cárcel toj tnam Suwon. Kykyaqil attoq jun tbʼanel kyximbʼetz ex kyajtoq tuʼn kyajbʼen juntl maj te Jehová aj kyetz tzaqpiʼn. Onin jlu qiʼje tuʼnju ok qojtzqiʼne kywitz (Rom. 1:11, 12).

Kyoj qe abʼqʼi o che ikʼ, o tzʼok nqʼoʼne nwitze tiʼj tzeʼn o chʼiy ttnam Jehová noq tuʼn tonbʼil. Tej tjaw aʼ nwiʼye toj 1943, at junlo 100 mil pakbʼal. Atzun jaʼlo, in qo ajbʼen mas te 8 millón te Jehová toj 240 tnam. Ex nim aqʼuntl o bʼant kyuʼn qeju o che ten toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, tuʼntzunju bʼaʼn tuʼn t-xi qʼet chjonte kye. In chin tzalaje tuʼnju o chin onine kyiʼj nim misionero kyoj abʼqʼi o che ikʼ tuʼntzun kypon kyoj tnam jatumel in chex samaʼn.

In chin tzalaje tuʼnju jaw njyoʼne toj nkuʼxumale tuʼn wajbʼene te Jehová ex tuʼnju kux nnojsaʼne uʼj tuʼn wajbʼene toj Betel. Atxix toj ambʼil aju, nim o chin tzaj kʼiwlaʼne tuʼn Jehová. Nya oʼkx in qo tzalaje tuʼnju in qo ajbʼene toj Betel tukʼil Lila, ax ikx in qo tzalaje tuʼnju o qo ajbʼene toj nim abʼqʼi kyoj junxichaq kʼloj okslal at Brooklyn ex o che kanet nim qamiwe.

Tuʼn tonbʼil Lila kukx in chin ajbʼene toj Betel junjun qʼij. Ma chin ikʼe tibʼaj 84 abʼqʼi, pero kukx in bʼant jun aqʼuntl wuʼne, at toklen jlu tukʼilju aj kyul qʼoʼn ex aj kyxi samet carta tuʼn ninja.

In qo tzalaj tuʼnju atoʼ toj tbʼanel ttnam Jehová ex tuʼnju in nok qqʼoʼn qwitz tiʼj tzeʼn in che japun yol tkuʼx toj Malaquías 3:18, chi: «Kʼelel kynikʼe tiʼj qa mya junx taʼ ju xjal bʼaʼn tukʼil ju xjal mya bʼaʼn, ex mya junx taʼ ju xjal in kʼulun te Dios tukʼil ju xjal mintiʼ in kʼulun te». Aj tikʼ junjun qʼij, in nok qqʼoʼn qwitz tiʼj tzeʼn in nel kypan kyibʼ xjal ateʼkx tjaqʼ tkawbʼil Satanás, mintiʼ jun qʼuqbʼil kykʼuʼj ex mintiʼ in che tzalaj tiʼj kyanqʼibʼil. Atzun qeju kʼujlaʼn Jehová kyuʼn ex in che ajbʼen te, in che tzalaj tuʼnju at qʼuqbʼil kykʼuʼj tiʼj ambʼil tzul, axpe ikx aj kyikʼ toj nya bʼaʼn. Ax ikx at jun tbʼanel kyoklen tuʼn t-xi kyiʼn tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios (Mat. 24:14). Aju kawbʼil lu, ya chʼix tkubʼ tnajsaʼn qe xjal nya bʼaʼn ex tzul tiʼn jun tbʼanel najbʼil. ¡Qajbʼil tuʼn tpon ambʼil lu! Iktzun tten che tzalajel qeju kukx in che ajbʼen te Jehová tiʼj kychwinqlal ex che anqʼil te jumajx tzalu twitz Txʼotxʼ.