In nul itzʼje toj 1927 toj jun tal ttnam nqayin tiʼj Chicago atz Illinois, Estados Unidos. Jweʼ kykʼwal ntate e ul itzʼj: Tnejel ul itzʼj Jetha, tkabʼin ul itzʼj Don, yajtxitl in nul itzʼjiye, te tibʼajxe ul itzʼj Karl ex te bʼajsbʼil, ul itzʼj Joy. Qkyaqile qajtoqe tuʼn qajbʼene te Jehová tukʼil tkyaqil qanmiye. Xiʼ wanabʼe Jetha toj tkabʼin Xnaqʼtzbʼil te Galaad toj 1943, atzun te Don, Karl ex Joy tzaj qʼoʼn txokbʼil kye tuʼn kyxiʼ ajbʼel toj Betel atz Brooklyn, Nueva York kyoj abʼqʼi 1944, 1947 ex 1951. Aju tbʼanel techel kubʼ kyqʼoʼn wermane ex qe nmane, nim onin wiʼje.

Kygantoq nmane tuʼn kyuʼjin tiʼj Biblia ex kʼujlaʼntoq Dios kyuʼn ex tuʼn jlu ax ikx qeye chʼiy qkʼujlabʼile tiʼj Dios. Noqtzun tuʼnj, ya mintiʼ xi tnimen nmane qe okslabʼil tuʼnju xiʼ toj Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ atz Europa. In tzalajtoq ntxuʼye tuʼnju otoq meltzʼaj nmane juntl maj qjaye, tuʼntzunju xi tqʼamaʼn jlu te: «Karl, qoʼ toj iglesia ik tzeʼn in bʼaʼntoq quʼn ojtxe». Xi ttzaqʼweʼn nmane jlu: «Ma chinxe tukʼila pero mlay chin okxe toj iglesia». «¿Tiquʼn?» chi ntxuʼye. Xi ttzaqʼweʼn nmane jlu: «Tej in tene toj qʼoj ok nkeʼyine qe nejenel te okslabʼil in che naʼn Dios kyiʼj teyele junjun kʼloj soldad maske junx kyokslabʼil. ¿Alkye tten jaku tzʼonin Dios tiʼj kabʼe kʼloj soldad lu?».

Yajxitl, tej otoq txiʼ ntxuʼye toj iglesia, e pon kabʼe testigos de Jehová qjaye. Xi kyqʼanin te nmane qa tajtoq tuʼn tjaw tuʼjin kabʼe volúmen tiʼj libro Luz tbʼi, aju in yolintoq tiʼj uʼj te Apocalipsis. Tbʼanel e ela qe libro lu te nmane, tuʼntzunju e kyaj tiʼn ex tej kyok tkeʼyin ntxuʼye, ax ikx te e jaw tuʼjin. Yajxitl kux tkeʼyin jun tqanil toj periódico aju in yolintoq tiʼj jun txokbʼil kyiʼj xjal tuʼn kyxnaqʼtzaʼn kyiʼj kabʼe volumen tiʼj libro Luz, kubʼ t-ximen ntxuʼye tuʼn t-xiʼ. Tej tpon, okx qʼiʼn tuʼn jun xuʼj ya otoq tijen. Xi tyekʼin ntxuʼye jun kyxol libro lu te ex xi tqanin jlu: «¿Atz in che xnaqʼtzane tzalu tiʼj libro lu?». Xi ttzaqʼweʼn xuʼj te: «Ikju wal, ku toktza». Tej tikʼ jun seman, o xi qʼiʼne tuʼn ntxuʼye kyukʼil txqantl wermane ex atxix toj ambʼil aju xi tzyet tuʼn qxiʼye kyoj chmabʼil.

Toj jun chmabʼil tzaj tqʼamaʼn ermano in qʼonte xnaqʼtzbʼil tuʼn tjaw wuʼjine Salmo 144:​15, jatumel in tzaj tqʼamaʼn qa at tzalajbʼil teju xjal in najbʼen te Jehová. ¡Tbʼanel ela texto lu toj nwitze! Ax ikx bʼaʼn el junjuntl texto toj nwitze ik tzeʼn 1 Timoteo  1: 11, in tzaj tqʼamaʼn qa at-xix tzalajbʼil tukʼil Jehová ex Efesios 5: 1, aju in qo tzaj tonin tuʼn tel qkanoʼn tiʼj Dios. Tuʼntzunju kubʼ nximane tuʼn ntzalaje tiʼj alkyexku tiʼ kbʼantel wuʼne tiʼjju Bʼinchal weʼye, ex tuʼn t-xi nqʼoʼne chjonte tuʼnju in chin ajbʼene te. Ex atzun kabʼe tiʼ lu kukx in che onin wiʼje.

Aju congregación mas nqayin taʼ tiʼj lugar jatumel in qo anqʼintoqe, atztoq taʼ toj tnam Chicago ex in xi tiʼn junlo 32 kilómetro tuʼn qpon atz. Maske ikju, kukxtoq in qoʼxe kyoj chmabʼil, ex chebʼe el mas nnikʼe tiʼj Biblia. Naʼnx wuʼne tej ttzaj qʼoʼn tcomentario Jetha. Tej t-xi nbʼiʼne aju tzaqʼwebʼil xi tqʼoʼn, kubʼ nximane: «Ax ikx weye ojtzqintoq tzaqʼwebʼil wuʼne. ¿Tiquʼn mintiʼ xjaw wiʼne nqʼabʼe?». Tuʼntzunju toj ambʼil aju xi tzyet tuʼn tkubʼ nbʼinchaʼne ntene kyiʼj chmabʼil tuʼntzun kyxi nqʼoʼn weʼye ncomentario. Nya oʼkxju, ax ikx in chʼiye toj wokslabʼile ik tzeʼn qe wermane ex tuʼntzunju toj 1941 in bautisarine.

Jun kyxol asamblea mas in tzaj nnaʼne aju ok toj 1942 atz Cleveland, Ohio. Etz programa lu toj teléfono toj mas te 50 lugar te Estados Unidos. O kyaj tene kyukʼil qe toj njaye toj ja xbʼalun otoq bʼaj kybʼinchaʼn erman nqayin tiʼj lugar te asamblea. Naʼmxtoq tweʼ Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ ex mastoq in che el ikʼun testigos de Jehová. Tuʼntzunju kyaj kytxakbʼaʼn erman kykar kyja t-xiʼ kywitz tiʼjxi jatumel o kyaj tene. Kykyaqil otoq kyaj bʼant tiʼj kyuʼn tuʼn tkyaj ten jun xqʼuqil toj kar te qonikʼen. Iktzun tten, qa ateʼtoq nya bʼaʼn xjal ma che pon jakutoq txi kytxaqoʼn erman luz ex jakutoq tzʼok kytokarin tbocina kar. Ajtoq tbʼant jlu kyuʼn, jakutoq che pon txqantl onil kyiʼj. Ex kubʼ nximane jlu: «Bʼantni kyten tmajen Jehová tiʼj alkyexku tiʼ jaku tzaj». Iktzun tten njtane bʼaʼn tuʼnju mintiʼ tzaj jun nya bʼaʼn ex tuʼnju kubʼ nnaʼne qa xqʼuqin atine.

Tej tikʼ ambʼil ex tej nximane tiʼj asamblea lu, el nnikʼe tiʼj qa mintiʼ tzaj xobʼ ntxuʼye ex mintiʼ tzaj bʼaj tkʼuʼj toj ambʼil aju. Qʼuqlitoq tkʼuʼj tiʼj Jehová ex tiʼj ttnam. Mlayx tzikʼ tnaʼl wuʼne aju tbʼanel techel kubʼ tqʼoʼn.

Tzmatoq in nikʼ chʼin ambʼil toklen ntxuʼye te precursora regular tej tok asamblea lu. Tuʼntzunju ok tqʼoʼnxix twiʼ kyiʼj chikʼbʼabʼil e yolin tiʼjju tuʼn qajbʼen te Jehová toj tkyaqil ambʼil. Ex tej qaje qjaye tqʼama ntxuʼye jlu: «Kukx waje tuʼn wajbʼene te precursora. Pero, ¿tzeʼn jaku bʼant jlu wuʼne ex toj ax ambʼil tuʼn kybʼant qe txqantl tiʼchaq wuʼne ja?» Tzaj tqanin qeye qa jaku qo onine tiʼj ex xi qqʼamaʼne te qa jaku. Ex tzaj tqʼamaʼn qeye qa jaku bʼaj qlimpiarine jun moqa kabʼe kwart naʼmxtoq qwaʼne te prim. Ex tej otoq qoʼxe toj escuela in bʼajtoq tkeʼyin qa nukʼun taʼ tkyaqil toj ja ex maxitzun in xiʼ pakbʼal. Maske at nim taqʼun ntxuʼye, kukx el tpaʼn ambʼil kye tal. Aj qmeltzʼaje toj escuela tuʼn qwaʼne kukxtoq in ten qukʼile. Tej otoqxi qo ule toj escuela, at maj o qo exe pakbʼal tukʼil ex iktzun tten o tzʼel qnikʼe tiʼj tiʼ t-xilen tuʼn qok te precursor.

In noke te precursor tej qʼiʼntoq 16 abʼqʼi wuʼne. Naʼmxtoq tok nmane te testigo de Jehová, pero tajtoq tuʼn tok tbʼiʼn tzeʼn atine toj pakbʼabʼil. Toj jun qonikʼen xi nqʼamaʼne te qa in nok tilil wuʼne, pero naʼmxtoq tkanet jun xjal wuʼne taj tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼj Biblia wukʼile. Mi aʼlx jun qʼajt toj ambʼil aju ex xi nqanine jlu te: «¿Taj teya tuʼn t-xnaqʼtzana tiʼj Biblia wukʼile?». Kubʼ ten jun rat ximel ex tzaj tqʼamaʼn:  «Mintiʼ jun tiquʼn tuʼn t-xi nqʼamaʼne teya qa miʼn». Ikju, aju tnejel xjal xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil te atzun nmane. Tbʼanelxix ex nim toklen ok jlu te weye.

O xnaqʼtzane tiʼj libro «La verdad os hará libres». Tej tbʼet qʼij in qo xnaqʼtzane, el nnikʼe tiʼj qa in nonin nmane wiʼje tuʼn woke te jun tbʼanel xnaqʼtzal tiʼj Biblia ex tuʼn tbʼant-xix nqʼone xnaqʼtzbʼil. Jun techel, toj jun qonikʼen tej otoqxi jaw quʼjine jun párrafo, tzaj tqʼamaʼn jlu weye: «Atzun in tzaj tqʼamaʼn libro, pero ¿tzeʼn ojtzqiʼn tuʼna qa ax tok aju in tzaj tqʼamaʼn?». Nyatoq bʼantni ntene tuʼn t-xi nqʼoʼne tzaqʼwebʼil tiʼj t-xjel, tuʼntzunju xi nqʼamaʼne te: «Mintiʼ tzaqʼwebʼil wuʼne jaʼlo. Pero aj qxnaqʼtzan toj juntl maj kxel nqʼamaʼne teya». Ex xi nqʼoʼne tzaqʼwebʼil te. E kanet junjun versículo wuʼne aqeju in che yolin tiʼj xnaqʼtzbʼil otoq qo yoline tiʼj. Atxix toj ambʼil aju, ok tilil wuʼne tuʼn nxnaqʼtzane ex tuʼn t-xi njyoʼne mas tqanil tuʼntzun tbʼaj nbʼinchaʼne ntene tiʼj qxnaqʼtzbʼile. Onin jlu wiʼje ex tiʼj nmane tuʼn qchʼiye toj qokslabʼile. Kubʼ tbʼinchaʼn aju el tnikʼ tiʼj tuʼntzunju o bautisarin toj 1952.

Tej qʼiʼntoq 17 abʼqʼi wuʼne in netze njaye. Chʼixme toj ax ambʼil lu xiʼ Jetha a ajbʼel te misionera, atzunte Don tzaj qʼoʼn txokbʼil tiʼj tuʼn t-xiʼ ajbʼel toj Betel. Kykabʼil kygantoq aju alkye tten in che ajbʼen ex wajtoqe tuʼn tkubʼ nnaʼne ik tzeʼn kye. Tuʼntzunju kux nnojsaʼne aju solicitud tuʼn nxiʼye toj Betel ex aju tuʼn nxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex tkyaqil jlu kyaj nqʼoʼne toj tqʼabʼ Jehová. ¿Tiʼtzun bʼaj? Toj 1946 tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye ajbʼel toj Betel.

O che bʼant nim aqʼuntl wuʼne toj Betel, tuʼntzunju o bʼant tuʼn t-xi nbʼinchaʼne junjun tiʼchaq aju akʼaj o tzʼela toj nwitze. Jun techel, o chin aqʼunane tuʼn tetz imprimirit libro, tuʼn tbʼaj ajlet pwaq, tzaj xnaqʼtzan qeye tuʼn ttzaj qlaqʼoʼne qe tiʼchaq at tajbʼen toj Betel ex tuʼn t-xi qsamaʼne junjun tiʼchaq nim kyoklen toj juntl lugar. Pero aju mas o chin tzalaje tiʼj kyoj qe 75 abʼqʼi atine toj Betel, aju junjun xnaqʼtzbʼil in tzaj tqʼoʼn ttnam Jehová ik tzeʼn texto te qlax ex junjuntl chikʼbʼabʼil.

Ax ikx o tzʼel wiʼne jun tbʼanel xnaqʼtzbʼil tiʼj witzʼine Karl, aju pon toj Betel toj 1947. Tgantoq tuʼn t-xnaqʼtzan tiʼj Biblia ex jun tbʼanel qʼol xnaqʼtzbʼil. Toj jun qʼij, xi nqanine onbʼil te tuʼn tonin wiʼje tuʼn tbʼaj nbʼinchane ntene tiʼj jun chikʼbʼabʼil tuʼn tex nqʼoʼne. Xi nchikʼbʼaʼne te qa otoq che kanet nim tqanil wuʼne pero qa kwesttoq in nela weye tzeʼn tuʼn t-xi nchikʼbʼaʼne. Tzaj tqʼamaʼn weye tzeʼn tuʼn tbʼant tej ttzaj tqanin oʼkx jun xjel weye: «Joel, ¿alkye xnaqʼtzbʼil mas nim toklen toj tkyaqil chikʼbʼabʼil?». Jurat el nnikʼe tiʼj tiʼtoq taj tuʼn ttzaj tqʼamaʼn  weye: Oʼkxtoq tuʼn tajbʼen xnaqʼtzbʼil nim toklen wuʼne. Kukx in tzaj nnaʼne aju el nnikʼe tiʼj.

Tuʼn qtzalaj toj Betel, nim toklen tuʼn tok tilil quʼn tuʼn qpakbʼan. Qa ma bʼant quʼn, jaku che ikʼ tbʼanel tiʼchaq qiʼj. Jun techel, kukx in tzaj nnaʼne aju bʼaj qiʼje toj pakbʼabʼil toj jun qʼij tej chʼixtoq ttzaj qlolj atz Bronx, Nueva York. Tej t-xi tzyet quʼne, o chinxe tukʼil jun ermano qʼolbʼel te jun xuʼj otoq che kyaj tiʼn qe uʼj Aju Xqʼuqil ex ¡Weʼktza! Tnejel xi qqʼamaʼne te: «Toj qonikʼen jaʼlo in xi qyekʼine junjun tbʼanel texto kye xjal tiʼj Tyol Dios». Tzaj ttzaqʼweʼn jlu: «Qa tiʼj Tyol Dios in che yoline, kyoke». Jaw quʼjine texto ex o yoline tiʼj nim texto in yolin tiʼj Tkawbʼil Dios ex tiʼj akʼaj twitz Txʼotxʼ chʼix tul. El qnikʼe tiʼj qa tbʼanel otoq tzʼela te tuʼnju toj juntl seman otoq che pon nim tamiw aju otoq che tzaj ttxkoʼn. Tej tikʼ ambʼil e ok te ajbʼel te Jehová tukʼil tchmil ex kukx e ten tzʼaqli.

Maske otoq kubʼ nximane tuʼn nkubʼ mojeʼye, ikʼ 10 abʼqʼi tuʼn tkanet nxuʼjile. ¿Tiʼ onin wiʼje tuʼn tkanet jun tbʼanel nxuʼjile? Xi nqanine onbʼil te Jehová ex kubʼ nximane: «¿Tiʼ waje tuʼn tbʼant wuʼne toj wanqʼibʼile aj nkubʼ mojeʼye?».

Ok wojtzqiʼne jun ermana Mary Aniol tbʼi tej tkubʼaj asamblea toj 1953 atz toj Estadio de los Yankees. Junx ten ermana lu tukʼil wanabʼe toj tkabʼ Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex toj ambʼil lu otoq che kubʼ qʼoʼn junx tuʼn kypakbʼan. In tzajtoq tqʼamaʼn Mary aju tzalajbʼil in kubʼ tnaʼn tiʼj toklen te misionera atz Caribe ex kyiʼj xjal in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios tukʼil kyoj abʼqʼi otoq che kyaj. Tej tok qojtzqiʼne mas qibʼe, el qnikʼe tiʼj qa qajtoqe tuʼn kukx qajbʼene te Jehová toj tkyaqil ambʼil. Chʼiy kʼujlabʼil qxole ex o qo kubʼ mojeʼye toj abril te 1955. Ok Mary te jun oyaj te weye tuʼn Jehová ex te jun tbʼanel techel. Ex kubʼ tyekʼin toj nimku tumel. Noq alkyexku toklen otoq txi qʼoʼn kukxtoq in tzalaj tiʼj. Aqʼunal xjaltoq, ax tok in ximentoq kyiʼj txqantl ex kukxtoq in kubʼ tqʼoʼn Tkawbʼil Dios tnejel toj tanqʼibʼil (Mat. 6:33). Tzaj qʼoʼn woklene te ansyan in bʼet kyojele ja te chmabʼil toj oxe abʼqʼi, ex toj 1958 tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye ajbʼel toj Betel.

El wiʼne nim tbʼanel xnaqʼtzbʼil tiʼj Mary. Jun techel, tej kʼitzqetoq qkubʼlen mojeʼye, kubʼ qximane tuʼn tjaw quʼjine junjun plaj te Biblia junx, ik tzeʼn junlo 15 versículo. Otoqxi jaw tuʼjin jun qeye jun plaj, in qo yoline kyiʼj texto ex in qo ximane tiʼj tzeʼn jaku tzʼajbʼen quʼne toj qanqʼibʼile. At nimku maj in tzaj tqʼamaʼn Mary aju el tnikʼ tiʼj toj Galaad moqa tej tten te misionera. Aju el nnikʼe tiʼj tukʼil Mary o tzʼonin wiʼje tuʼn tten mas nnabʼile, tuʼn tbʼant-xix nqʼone chikʼbʼabʼil ex tuʼn tel nnikʼe tiʼj tzeʼn tuʼn t-xi nqʼuqbʼaʼne kykʼuʼj ermana (Prov. 25:11).

Kyim nxuʼjile Mary toj 2013, aju kʼujlaʼntoq wuʼne. ¡Wajxixe tuʼn tok nkeʼyine juntl maj toj akʼaj twitz Txʼotxʼ! Pero akux in pon qʼij lu kukx waje tuʼn tel nnikʼe tiʼj Jehová ex tuʼn kukx tok qe nkʼuʼje tiʼj tuʼn tkyaqil wanmiye (Prov. 3:​5, 6). Aj nximane tiʼjju kbʼantel tuʼn ttnam Jehová toj akʼaj twitz Txʼotxʼ in tzaj tqʼuqbʼaʼn nkʼuʼje ex in chin tzalaje tuʼn. Toj ambʼil aju qo tzajel xnaqʼtzaʼn tuʼn Jehová, aju Tbʼanel aj Xnaqʼtzal, ex tzul tqʼoʼn nim akʼaj xnaqʼtzbʼil qe ex tzul tqʼoʼn ambʼil tuʼn tok qojtzqiʼn mastl. Ikju, maske ma tzʼok tilil wuʼne tuʼn t-xi nqʼoʼne nim chjonte te Jehová mlayx bʼant tuʼn tchjet tkyaqilju o tzaj t-xnaqʼtzaʼn weye ex tkyaqilju qʼaqʼbʼil tkʼuʼj o kubʼ tyekʼin wiʼje.