Kyoj qe abʼqʼi 1920 ok kyojtzqiʼn nmane axix tok, pero toj ambʼil aju naʼmxtoq kykubʼ mojeʼ. Atzun weye, in nul itzʼje toj tnam Inglaterra tej tzmatoq in xi tzyet abʼqʼi 1939. Tej tzmatoq kʼwalx qine, ya in chin bʼettoqe kyoj chmabʼil kyukʼil nmane ex in chin tzalajtoqe tiʼj Xnaqʼtzbʼil tuʼn Tbʼant Qpakbʼan. Naʼnx wuʼne tej tex tnejel woklene. Tuʼnju tzmatoq qʼiʼn qaq abʼqʼi wuʼne, in jax weʼye tibʼaj jun kaj tuʼntzun tjapun nwaʼle tiʼj atril. In tzaj lulune tej tok nkeʼyine qa chʼixmi kykyaqilx qeju ateʼ toj chmabʼil ya tij qe.

Kubʼ ttzʼibʼin nmane twitz jun uʼj tiʼ tuʼn t-xi nqʼamaʼne kye xjal toj pakbʼabʼil. Tej tok ntokʼchaʼne ttzi jun ja tnejel maj njunalxe, qʼiʼntoq wajxaq abʼqʼi wuʼne. Aju xjal okx jaqonte ttzi ja nwitze, jaw tuʼjin tal uʼj ex jun rat kyaj tiʼn uʼj «Sea Dios veraz». Nimxix in jaw tzalaje ex jun rat in xiʼye qʼamalte te nmane. Onin pakbʼabʼil ex qe chmabʼil wiʼje tuʼn ntzalaje ex tuʼn tkubʼ nximane tuʼn wajbʼene te Jehová toj tkyaqil ambʼil.

Mas kuʼpin axix tok toj wanmiye tej tkux ttzʼibʼin nmane nbʼiye tuʼn kypon samaʼn uʼj Xqʼuqil weʼye. Jun rattoq in che jaw wuʼjine aj in che pon samaʼn weye. Tej tchʼiy qʼuqbʼil nkʼuʼje tiʼj Jehová, xi nqʼamaʼne te tuʼn wajbʼene te.

Toj 1950, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye toj nimaq chmabʼil ok Nueva York, aju ok qʼoʼn tbʼi «Aumento de la Teocracia». Ok qʼoʼn tbʼi programa toj qʼij jueves 3 te agosto te «Día del misionero». A ermano Carey Barber etz qʼonte chikʼbʼabʼil kye qeju jaw aʼ kywiʼ, ex tej tikʼ ambʼil, ten toj Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl. Tej ttzaj qanin  kabʼe xjel kye qeju jaw aʼ kywiʼ, in jaw weʼye ex xi nqʼamaʼne tuʼn tkyaqil tqʼajqʼajel nwiʼye: «¡Oje!». Qʼiʼntoq 11 abʼqʼi wuʼne, pero el nnikʼe tiʼj qa nimtoq toklen aju otoq jaw njyoʼne. In tzaj xobʼe tej nkuʼxe toj aʼ tuʼnju naʼmxtoq tbʼant nnadarine. In xi qʼiʼne tuʼn ntiye tzmax ttzi piscina ex tzaj tqʼamaʼn weye qa tbʼanel kʼelel tkyaqil. Jun rat bʼaj tkyaqil ex mintiʼ kuʼpin nqane t-xe aʼ. In nikʼx qʼoʼne toj kyqʼabʼ erman, jun kux qʼonte qine toj aʼ ex juntl jatz qʼinte weye toj piscina. Atxix toj qʼij aju, kukx o chinx qʼiʼne tuʼn Jehová toj bʼe jiqun tiʼj.

Tej wetze toj tja xnaqʼtzbʼil, wajtoqe tuʼn woke te precursor. Pero e ok ten aj xnaqʼtzal qʼamalte weye tuʼn nxiʼye toj universidad ex kubʼ nkʼuʼje kyuʼn. Pero jun rat el nnikʼe tiʼj qa mlay bʼant tuʼn wajbʼene te Jehová ex toj ax ambʼil tuʼn nxnaqʼtzane. Tuʼntzunju kubʼ nximane tuʼn tkyaj ntzaqpiʼne universidad. In naʼne Dios te Jehová ex xi ntzʼibʼine jun carta kye aj xnaqʼtzal jatumel xi nchikʼbʼaʼne kye qa kjel ntzaqpiʼne universidad aj tkubʼaj tnejel abʼqʼi. Ok qeʼ nkʼuʼje tiʼj Jehová ex jun rat xi tzyet tuʼn wajbʼene te precursor.

Xi tzyet tuʼn wajbʼene te Jehová toj tkyaqil ambʼil toj julio te 1957 toj tnam Wellingborough. Xi nqanine kye erman te Betel te Londres tuʼn ttzaj kyjyoʼn jun erman ma tzikʼ ambʼil in najbʼen te Jehová tuʼntzun tajbʼen junx wukʼile. Onin ermano Bert Vaisey wiʼje tuʼn tel nnikʼe kyiʼj nim tiʼchaq. Kʼujlaʼntoq pakbʼabʼil tuʼn ex onin wiʼje tuʼn wexe pakbʼal kyoj qʼij otoq kubʼ nximane. Oʼkxtoq wajxaq qbʼete at toj kʼloj okslal, qaq ermana otoq che tijen, aʼyine ex ermano Vaisey. Tej tkubʼ nbʼinchaʼne ntene kyiʼj chmabʼil ex tej t-xi nqʼoʼne nyole kyoj, onin wiʼje tuʼn tchʼiy qʼuqbʼil nkʼuʼje tiʼj Jehová.

In tene chʼin ambʼil toj cárcel tuʼnju mintiʼ okx nqʼon wibʼe kyxol soldad. Yajxitl, ok wojtzqiʼne jun precursora especial Barbara tbʼi. O kubʼ mojeʼye toj 1959 ex kubʼ qximane tuʼn qajbʼene te Jehová noq jaxku tumel tuʼn qxi samaʼne. Tnejel o xi samaʼne atz Lancashire, toj noroeste te Inglaterra. Ex toj enero te 1961, tzaj qʼoʼn txokbʼil wiʼje tuʼn nxiʼye jun xjaw toj Betel te Londres, tuʼn ttzaj nkʼamoʼne Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ex kye onil kye ansyan. In jaw labʼine tuʼnju tzaj qʼoʼn woklene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil tej tkubʼaj xnaqʼtzbʼil. In tene kabʼe seman toj tnam Birmingham jatumel tzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil weye tuʼn jun erman ya qʼiʼn nim ambʼil tuʼn te superintendente. Ax ikx, tzaj qʼoʼn ambʼil te nxuʼjile tuʼn tten wukʼile. Tej tkubʼaj kabʼe seman, o xiʼye Lancashire ex Cheshire jatumel otoq qox samaʼne.

Toj agosto te 1962, pon samaʼn jun carta qeye tuʼn sucursal akux atoʼye toj qvacacione. Ex tej tjaw qjaqoʼne carta, tkuʼxtoq jun solicitud toj tuʼn qxiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad. O naʼne Dios tukʼil Barbara, kux qnojsaʼne solicitud ex xi qsamaʼne toj sucursal.  Tej tikʼ jweʼ xjaw, o xiʼye Brooklyn Nueva York tuʼn qtene toj xnaqʼtzbʼil tajlal 38 te Galaad, aju in xi tiʼtoq lajaj xjaw.

Tej qtene toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad, nya oʼkx el qnikʼe tiʼj Xjan Uʼj ex tiʼj ttnam Jehová, sino ax ikx el qnikʼe kyiʼj erman. Tuʼnju naʼmxtoq qjapune twi 25 abʼqʼi, el qiʼne nim xnaqʼtzbʼil kyiʼj erman e ten qukʼile. Ok nqʼoʼne te jun oklenj tej waqʼunane tkyaqil qʼij tukʼil ermano Fred Rusk, jun kyxol qeju e qʼon xnaqʼtzbʼil. Tzaj tyekʼin ermano Fred weye qa nim toklen tuʼn kyjatz qiʼn consej toj Tyol Dios. Kyxol qeju erman e qʼon chikʼbʼabʼil toj xnaqʼtzbʼil, ateʼ qeju at nim kyojtzqibʼil, ik tzeʼn ermano Nathan Knorr, Frederick Franz ex Karl Klein. Ex el qiʼne nim xnaqʼtzbʼil tiʼj ermano Alexander Macmillan tuʼnju mintiʼ jaw tnimsan tibʼ. Etz tqʼoʼn ermano jun chikʼbʼabʼil aju onin qiʼje tuʼn tel qnikʼe tiʼj tzeʼn onin Jehová kyiʼj tmajen tej kyok weʼ kywitz nya bʼaʼn kyoj abʼqʼi 1914 a 1919.

Tej chʼixtoq tkubʼaj xnaqʼtzbʼil, tzaj tqʼamaʼn ermano Knorr qeye qa qo xel samaʼne ajbʼel toj tnam Burundi atz África. Tuʼn tel qnikʼe tiʼj jteʼ pakbʼal at toj tnam aju, o xi ojqeline jyol jun Anuario toj biblioteca te Betel. Pero mintiʼtoq jun tqanil at tiʼj tnam Burundi. O xi samaʼne toj jun lugar jatumel naʼmxtoq t-xi pakbʼet tbʼanel tqanil ex toj jun continente mintiʼxix ojtzqiʼn quʼne. O tzaj xobʼe, pero onin naʼj Dios qiʼje.

Tej qpone toj tnam lu, junxitl kyanqʼibʼil xjal, junxitl kyyol ex junxitl clima. Iltoq tiʼj tuʼn tbʼant yol francés quʼne ex tuʼn qjyone tiʼj jun ja jatumel tuʼn qanqʼine. Tej tikʼ kabʼe qʼij qponlene, ikʼ Harry Arnott visitaril qeye, aju otoq ten qukʼile toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad ex kyjaʼtoq t-xiʼ Zambia. Onin qiʼje tuʼn tkanet jun qjaye. Atzun tnejel qjaye jlu ten tej qajbʼene te misionero. Bʼisbʼajil tuʼnju tzaj kyqʼoj aj kawil qiʼje tuʼnju mintiʼtoq ojtzqiʼn qe testigo de Jehová kyuʼn. Tej tzmatoq in xi tzyet tuʼn qnaqʼete tiʼj qoklene, tzaj qʼamaʼn qeye qa qo elex qʼiʼne toj tnam qa mintiʼtoq qpermise tuʼn qaqʼunane. Mintiʼ bʼant jun tiʼ quʼne, tuʼntzunju o xiʼye toj tnam Uganda.

O tzaj xobʼe tuʼn qokxe toj tnam Uganda tuʼnju mintiʼtoq qvisaye, pero ok qeʼ qkʼuʼje tiʼj Jehová. In najbʼentoq jun ermano te Canadá toj tnam aju ex xi tchikʼbʼaʼn aju in bʼajtoq qiʼje  te jun xjal in naqʼunan toj migración. Tuʼn jlu, tzaj qʼoʼn ambʼil qeye tuʼn qkyaj tene junjun xjaw toj tnam akux in netz qʼoʼn qpermise. Toj ambʼil lu, ok qqʼoʼn qwitze tiʼj tzeʼn onin Jehová qiʼje.

Tej qpone toj tnam Uganda, junxitl qe tiʼchaq toj tnam lu tuʼnju ya otoq txi tzyet tuʼn kypakbʼan erman, maske oʼkxtoq at 28 testigo de Jehová toj tkyaqil tnam. Attoq nim xjal in che yolin toj inglés, pero jun rat el qnikʼe tiʼj qa qaje tuʼn tchʼiy kyamiwbʼil xjal tukʼil Jehová, iltoq tiʼj tuʼn tbʼant qyoline toj kyyol. Attoq nim yol in che yolin xjal tiʼj toj tnam Uganda, pero kubʼ qximane tuʼn tbʼant yol luganda quʼne, aju in che yolin nim xjal tiʼj toj tnam Kampala. Xi tiʼn nim ambʼil tuʼn tbʼant yol lu quʼne, pero mas ok kybʼiʼn xjal tbʼanel tqanil. Ex tuʼn jlu el qnikʼe kyiʼj xjal in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios qukʼile. Atzun kye, tzaj kyqʼamaʼn qeye tiʼ in kubʼ kynaʼn tiʼj xnaqʼtzbʼil in nel kynikʼ tiʼj.

In qo tzalaje tuʼnju in noktoq kybʼiʼn xjal tbʼanel tqanil, noqtzun tuʼnj, ax ikx tzaj qʼoʼn juntl tbʼanel qoklene. Tzaj qʼoʼn woklene te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil toj tkyaqil tnam. O xi samaʼne tuʼn ninja qʼil twitz aqʼuntl te Kenia tuʼn qxiʼye visitaril junjun lugar jatumel jaku chex samaʼn precursor especial. Nim maj kubʼ kyyekʼin xjal tbʼanel kymod qukʼile maske mintiʼtoq ojtzqiʼn qe testigo de Jehová kyuʼn. Kubʼ kyyekʼin xjal kykʼujlabʼil qiʼje tuʼnju tzaj kyqʼoʼn qwaye.

Yajxitl, tzaj qʼamaʼn qeye tuʼn qxiʼye visitaril junjuntl lugar. Atztoq atoʼye toj tnam Kampala, pero in xiʼye kabʼe qʼij toj tren tuʼntzun npone toj puerto Mombasa atz Kenia. Yajxitl, in xiʼye toj bark tuʼntzun npone kyoj isla te Seychelles, atz océano Índico. Tej tikʼ ambʼil, toj 1965 a 1972, kukx o xiʼye tukʼil Barbara visitaril qe isla lu, jatumel attoq kabʼe pakbʼal. Toj ambʼil aju, xi tzyet tuʼn tten jun grupo ex tej tbʼet ambʼil, ok te jun kʼloj okslal. Ax ikx tzaj qʼoʼn ambʼil weye tuʼn nxiʼye visitaril kye erman toj tnam Eritrea, Etiopía ex Sudán.

Chʼexpaj tkyaqil tiʼchaq toj tnam Uganda tej tel kyiʼn jun kʼloj soldad toklen aj kawil. Tuʼn jlu tzaj nim xobʼajil. Ex el nnikʼe tiʼj qa nim toklen tuʼn t-xi qbʼiʼn kawbʼil tuʼn t-xi qqʼoʼn «te gobierni aju te gobierni» (Mar. 12:17). Pon jun ambʼil jatumel xi qʼamaʼn kye kykyaqil stranjer xjal in che anqʼin toj tnam aju, tuʼn kyxiʼ tzʼibʼil kybʼi kyukʼil polisiy ateʼ mas nqayin tiʼj kyja. Jun rat xi qbʼiʼne aju tzaj kyqʼamaʼn. Tej kyikʼ junjuntl qʼij, akux in chin manejarine tukʼil juntl misionero tuʼn qpone Kampala, o kubʼ waʼbʼane kyuʼn polisiy. Tzyet tlipen qanmiye tuʼn qxobʼile. Kyqʼama polisiy qa otoq qo pone keʼyil tnam ex tuʼn jlu o xi qʼiʼne toj comisaría. Tej qpone, xi qchikʼbʼaʼne kye qa in qo ajbʼentoqe te misionero ex qa ya otoq kux qtzʼibʼine qbʼiye. Pero mintiʼ xi kynimen qyole. Yajxitl, o xi qʼiʼne kyuʼn junjuntl polisiy toj juntl comisaría tok nqayin jatumel in qo anqʼine. Tej qpone atz, el tnikʼ jun polisiy qiʼje tuʼnju otoq kux qtzʼibʼine qbʼiye, tuʼntzunju tqʼama tuʼn qetz tzaqpiʼne. ¡Chewix qanmiye tuʼn jlu!

Toj ambʼil aju, kukxtoq in che kubʼ ten soldad toj bʼe. Kwest ok ambʼil lu, mas qa in che kʼantoq qʼeʼn. Pero kukx o naʼne Dios te  Jehová, ex tej ttzaj qʼoʼn ambʼil qeye tuʼn qikʼxe, kubʼ qnaʼne tzalajbʼil. Bʼisbʼajil tuʼnju toj 1973 tzaj qʼamaʼn kye kykyaqil misionero te juntl tnam tuʼn kyetz toj tnam Uganda.

Tzaj qʼoʼn juntl qoklene, o xi samaʼne toj tnam Costa de Marfil, atz África occidental. Tuʼn jlu chʼexpaj qanqʼibʼile, junxitl kyanqʼibʼil xjal, iltoq tiʼj tuʼn qyoline juntl maj toj yol francés ex tuʼn qanqʼine kyukʼil junjuntl misionero te junxichaq tnam. Pero el qnikʼe tiʼj qa kukx onin Jehová qiʼje tuʼnju ateʼ nim xjal ok kybʼiʼn tbʼanel tqanil. Ok qeʼ qkʼuʼje tiʼj Jehová ex kukx o xi qʼiʼne tuʼn toj bʼe jiqun tiʼj.

Mintiʼ ximen quʼne tej ttzaj qʼoʼn jun nya bʼaʼn tqanil qeye, tzaj cáncer tiʼj Barbara. Nim maj o xiʼye Europa tuʼn tok qʼanbʼil tiʼj. Noqtzun tuʼnj, toj 1983 xiʼ toj il, tuʼntzunju kyaj qtzaqpiʼne qoklene atz África. Tzaj nim bʼis toj qanmiye tuʼn jlu.

Akux atoʼye toj Betel te Londres, ya mintiʼ jun tiʼ bʼant quʼne tiʼj Barbara ex kyim. Nim e onin erman in che ajbʼen toj Betel wiʼje. Onin jun mejebʼleʼn wiʼje tuʼn tikʼx bʼis wuʼne ex tuʼn kukx tok qeʼ nkʼuʼje tiʼj Jehová. Tej tikʼ ambʼil, ok wojtzqiʼne Ann, jun ermana in pon onil junjun qʼij toj Betel ex otoq tzʼajbʼen te precursora especial. Qʼanchaʼlxix qa kʼujlaʼntoq Jehová tuʼn ex qa attoq jun tbʼanel tamiwbʼil tukʼil. In kubʼ mojeʼye tukʼil toj 1989 ex atxix toj ambʼil aju in qo ajbʼene toj sucursal te Londres.

Toj abʼqʼi 1995 a 2018, tzaj qʼoʼn woklene tuʼn kytxuylal ninja qʼil twitz aqʼuntl tuʼn nxiʼye visitaril junjun sucursal, ex tuʼn jlu o tzʼok wojtzqiʼne chʼixme 60 tnam. O tzʼonin jlu wiʼje tuʼn tok nqʼoʼne nwitze tiʼj tzeʼn in che tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qe tmajen maske in che ok weʼ kywitz nya bʼaʼn.

Toj 2017, in xi samaʼne visitaril kye erman atz África. Tbʼanel tej t-xi wiʼne Ann toj tnam Burundi tnejel maj ex ok qkeʼyine tzeʼn o chʼiy aqʼuntl toj tnam aju. Tojx calle jatumel otoq chin pakbʼane toj abʼqʼi 1964, at jun tbʼanel Betel in nonin kyiʼj mas te 15 mil 500 pakbʼal.

Tej ttzaj qʼoʼn lista weye tiʼj kybʼi tnam jatumel tuʼn nxiʼye visitaril toj 2018, ax ikx tkuʼx Costa de Marfil toj, tuʼn jlu nim in jaw tzalaje. Tej qpone Abiyán, aju lugar mas matij toj tnam, kubʼ nnaʼne ik tzeʼn atine njaye. Tej qpone toj Betel, kux nkeʼyine alkye kynúmero erman in che aqʼunan toj Betel. Kanet bʼibʼaj Sossou wuʼne ex kubʼ nximane qa a tbʼi jun ermano otoq tzʼajbʼen te superintendente tej wajbʼene toj tnam Abiyán. Pero nya a, sino a tkʼwal.

O japun twi tyol Jehová. O tzʼel nnikʼe tiʼj qa kukx in qox tiʼn Jehová toj bʼe jiqun tiʼj aj qok weʼ kywitz nya bʼaʼn qa ma tzʼok qeʼ qkʼuʼj tiʼj. Qaje tuʼn kukx qbʼete toj bʼe te chwinqlal tuʼntzun qanqʼine toj akʼaj twitz Txʼotxʼ (Prov. 4:18).