In nul itzʼje toj 1935 toj tnam Darlaston Inglaterra, atz Black Country. Aju t-xilen tbʼi lugar Black Country, «qʼeq tnam». Ok qʼoʼn tbʼi lugar ik tzeʼn jlu tuʼnju ateʼtoq nim fábrica in netz nim sibʼ kyuʼn. Tej qʼiʼntoq junlo kyaje abʼqʼi wuʼne, xi tzyet tuʼn kyxnaqʼtzan nmane tiʼj Tyol Dios kyukʼil testigo de Jehová. Ex tej qʼiʼntoq 14 moqa 15 abʼqʼi wuʼne, ok qeʼ nkʼuʼje tiʼj qa otoq kanet axix tok wuʼne ex in bautisarine toj abʼqʼi 1952, tej qʼiʼntoq 16 abʼqʼi wuʼne.

Toj ambʼil aju, xi tzyet tuʼn waqʼunane toj jun matij fábrica jatumel in che bʼant kʼuxbʼil in che ajbʼen kyiʼj kar. Xi tzyet tuʼn ttzaj kyqʼoʼn xnaqʼtzbʼil weye tuʼn woke te secretario corporativo ex tuʼn jlu kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil.

Noqtzun tuʼnj, tzaj tqanin ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil weye qa jaku tzʼex nqʼoʼne Estudio de Libro atz Willenhall, aju kʼloj okslal jatumel in noktoq nchmon wibʼe. Toj ambʼil lu, kwest el nnikʼe tiʼj tiʼtoq tuʼn tbʼant wuʼne. ¿Tiquʼn? Tuʼnju in noktoq nchmon wibʼe toj kabʼe kʼloj okslal. Txolekxi qʼij, atztoq in nok nchmon wibʼe toj kʼloj okslal Bromsgrove, tuʼnju mas nqayin tok tiʼj waqʼune ex atz tok kʼloj okslal lu junlo 32 kilómetro tiʼj njaye. Atzun toj fin de semana, in chinxtoqe kyukʼil nmane ex ok nchmon wibʼe kyukʼil erman te Willenhall.

Wajtoqe tuʼn wonine tiʼj ttnam Jehová. Tuʼntzunju, xi nkʼamoʼne txokbʼil tzaj tqʼoʼn ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil wiʼje maske iltoq tiʼj tuʼn tkyaj nkoline waqʼune. Tej t-xi nqʼoʼne ambʼil te Jehová tuʼn ttzaj tyekʼin nbʼeye, toj ambʼil aju xi tzyet tuʼn wajbʼene te toj junxichaq tten ex mintiʼ in tzaj nbʼise tuʼn jlu.

Ok wojtzqiʼne Anne tej tok nchmon wibʼe toj kʼloj okslal atz Bromsgrove, jun tbʼanel ermana ex toktoq twiʼ tiʼj tajbʼebʼil te Jehová. O kubʼ mojeʼye toj 1957. Atxix toj ambʼil aju, o qo tzalaje kyiʼj junjun oklenj ik tzeʼn tej qoke te precursor regular, te precursor especial, tej qtene toj circuito ex toj Betel. O tzʼonin Anne wiʼje tuʼn ntzalaje.

Toj abʼqʼi 1966, o xiʼye toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad tajlal 42. Toj ambʼil aju, kubʼ qnaʼne nim tzalajbʼil.  Tzaj qʼoʼn qoklene tuʼn qxiʼye ajbʼel atz Malaui. Nim xjal in xi kyqʼamaʼn qa atzun tanmi África. ¿Tiquʼn? Tuʼnju bʼaʼn che bʼinchan xjal xtalbʼil. Kubʼ qximane qa tuʼn qtene nim ambʼil atz, pero mintiʼ bʼaj jlu.

O pone toj tnam Malaui toj 1 te febrero te 1967. Tzaj qʼoʼn xnaqʼtzbʼil qeye toj jun xjaw tuʼn tbʼant qyoline toj kyyol xjal jatumel otoq qo pone. Tibʼajxi jlu, tzaj qʼoʼn qoklene te superintendente te distrito. Tuʼn qviajarine, ajbʼen jun kar Kaiser Jeep quʼne. Kubʼ qximane tuʼn t-xi tiʼn qoʼye noq jaxku tumel, axpe ikx kyoj nim aʼ. Pero mintiʼ bʼaj jlu, tuʼnju oʼkxtoq in nikʼx toj nim aʼ nya nim t-xe. At maj o kyaj tene kyoj tal ja bʼinchaʼn maj tuʼn txʼotxʼ ex chʼim kywiʼ. Toj jbʼalil, iltoq tiʼj tuʼn tjax qʼet jun lona tibʼaj ja tuʼntzun miʼn tokx aʼ toj. Kwest ok ambʼil tej t-xi tzyet tuʼn qajbʼene te misionero, pero o tzalaje tiʼj.

El nnikʼe tiʼj toj xjaw abril qa in che tzajtoq nya bʼaʼn toj tnam. Ok nbʼiʼne jun tqanil etz tqʼoʼn presidente te Malaui, aju doctor Hastings Banda tbʼi. Tqʼama qa mintiʼ in xi kychjoʼn testigo de Jehová impuesto ex qa in tzajtoq kyiʼn qʼoj kyxol xjal toj política. Pero nya ax tok qe yol tqʼama. Ojtzqiʼntoq quʼne qa in tzajtoq kyqʼoj qiʼje tuʼnju mintiʼ in qo onine kyiʼj toj política ex tuʼnju mintiʼ tzaj qlaqʼoʼne qe tarjeta tuʼn qonine kyiʼj partido.

Toj xjaw te septiembre, etz qʼoʼn tqanil toj periódico qa otoq tzʼok tbʼinchaʼn presidente nya bʼaʼn kyiʼj erman toj tkyaqil lugar. Toj jun chmabʼil ok tuʼn gobierno, tqʼama qa kʼelel tiʼn ambʼil kye testigo de Jehová tuʼn ya miʼn kyajbʼen te Kydios. Atzun jlu bʼant tuʼn ex etz tqʼoʼn ley toj 20 te octubre te 1967. Tej tikʼ chʼin ambʼil, e pon qe polisiy ex junjuntl xjal te inmigración toj sucursal tuʼntzun tjpet ex tuʼn kyetz lajoʼn kykyaqil misionero ateʼ toj tnam.

 Tej qokx qʼoʼne oxe qiʼj toj cárcel, o xi samaʼne toj tnam Mauricio, jun tnam tokx tjaqʼ tkawbʼil Gran Bretaña. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ tzaj kyqʼoʼn aj kawil ambʼil qeye tuʼn qajbʼene toj tnam Mauricio. Tuʼntzunju, o xi samaʼne tuʼn ttnam Jehová toj tnam Rodesia, toj ambʼil jaʼlo tok tbʼi te Zimbabue. Tej qpone, in nayontoq jun oficial qiʼje ex mintiʼ tzaj tqʼoʼn ambʼil qeye tuʼn qokxe. Tukʼil qʼoj tqʼama jlu qeye: «I etz lajoʼne toj tnam Malaui ex mintiʼ ma tzaj qʼoʼn ambʼil kyeye tuʼn kykyaj tene toj tnam Mauricio. Atzun jaʼlo, ma che ule tzalu noq tuʼnju atzun mas tbʼanel toj kywitze». Tej tbʼaj jlu, jaw oqʼ Anne. Kubʼ qximane qa nyatoq kyaj xjal tuʼn qokx kʼamoʼne toj jun lugar. Toj ambʼil aju, oʼkx wajtoqe tuʼn nmeltzʼaje toj tnam Inglaterra. Te mankbʼil, tzaj kyqʼoʼn aj kawil ambʼil qeye tuʼn qkyaj tene toj sucursal tuʼnju kyajtoq tuʼn qpone kyukʼil toj juntl qʼij. Otoq qo sikte, pero kyaj qqʼoʼne qe tiʼchaq toj tqʼabʼ Jehová. Te qale te juntl qʼij, bʼaj jun tiʼ mintiʼtoq ayoʼn quʼne. Tzaj qʼoʼn ambʼil qeye tuʼn qkyaj tene toj tnam Zimbabue ik tzeʼn qe xjal in che pon visitaril. Mlayx tzikʼ tnaʼl wuʼne aju tzalajbʼil kubʼ nnaʼne toj qʼij aju. Qʼuqlitoq nkʼuʼje tiʼj qa a Jehová tzaj yekʼinte qbʼeye.

Tej qpone toj sucursal te Zimbabue, tzaj qʼoʼn woklene tuʼn wonine tiʼj Kʼloj Onil tiʼj Pakbʼabʼil tuʼntzun tbʼant aqʼuntl atz Malaui ex Mozambique. In nikʼxtoq nim ikʼbʼil kyuʼn erman toj tnam Malaui. Kyxol qe aqʼuntl tuʼn tbʼant wuʼne, iltoq tiʼj tuʼn kykubʼ traducirit qe informe in tzajtoq kysamaʼn superintendente te circuito te tnam Malaui. In kyaj tene aqʼunal nim or toj jun qonikʼen tuʼntzun tkyaj bʼant jun informe. Tej tjaw wuʼjine qe nya bʼaʼn in noktoq bʼinchaʼn kyiʼj erman, in jaw oqʼe. * Noqtzun tuʼnj, ax ikx onin wiʼje tej tok nkeʼyine qa kukx in che ajbʼen te Jehová, qa kukx in nikʼxtoq kyuʼn ex qa attoq qʼuqbʼil kykʼuʼj (2 Cor. 6:4, 5).

Ok tilil quʼne tuʼn t-xi qʼet xnaqʼtzbʼil kye erman ateʼ Malaui ex kye qeju e pon klol kyibʼ atz Mozambique. Tzaj tqʼoʼn jun ermano jun matij txʼotxʼ toj tnam Zimbabue ex atzun e pon erman in che aqʼunan toj traducción tuʼn kykubʼ qʼet uʼj toj yol Chichewa, aju yol mas in che yolin xjal tiʼj toj tnam Malaui. Bʼant jun tiʼ tbʼanel tuʼn erman, jaw tbʼinchaʼn jun oficina ex junjun ja kye traductor. Iktzun tten kukx e aqʼunan erman tuʼn kykubʼ traducirit uʼj tuʼntzun tel kynikʼ xjal tiʼj Tyol Dios.

Bʼaj qnukʼuʼne tkyaqil aqʼuntl tuʼntzun kypon ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil jun maj toj abʼqʼi toj tnam Zimbabue. ¿Tiquʼn? Tuʼnju qajtoqe tuʼn kytzalaj tiʼj nimaq chmabʼil te oxe qʼij toj yol Chichewa. Atztzun xi qʼet qe bosquejo kye tiʼj nimaq chmabʼil. Tejtzun kymeltzʼaj toj tnam Malaui, in noktoq tilil kyuʼn tuʼn t-xi kyqʼamaʼn kye erman tkyaqil xnaqʼtzbʼil otoq tzʼok kybʼiʼn. Toj jun kyxol qe abʼqʼi lu, bʼant tuʼn tok jun Xnaqʼtzbʼil kye ansyan ex kye onil kye ansyan toj tnam Zimbabue tuʼntzun t-xi qʼuqbʼet kykʼuʼj ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil.

Toj febrero te 1975, in xiʼye visitaril qe erman te Malaui otoq che pon klol kyibʼ toj tnam Mozambique. Kukxtoq in kubʼ kybʼinchaʼn erman aqʼuntl ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn ttnam Jehová, axpe ikx otoq kubʼ kyximen tuʼn kyten kʼloj ansyan. Otoq bʼaj kynukʼuʼn akʼaj ansyan aqʼuntl in bʼant toj ttnam Jehová, ik tzeʼn qe chikʼbʼabʼil kye kykyaqil xjal, tuʼn tkubʼ xnaqʼtzet taqikʼ Tyol Dios tkyaqil qʼij ex tuʼn tkubʼ xnaqʼtzet uʼj Xqʼuqil. Nya oʼkxju, ax ikx otoq kubʼ kyximen tuʼn kykubʼ ikʼset nimaq chmabʼil. Bʼaj kynukʼuʼn aqʼuntl ik tzeʼn in bʼant toj jun nimaq chmabʼil, ateʼtoq erman in che jaw qʼinte tzʼis, in che sipin tiʼj wabʼj ex ateʼtoq in che xqʼuqin kyiʼj erman. Tbʼanel tkyaqil aqʼuntl otoq bʼant kyuʼn erman noq tuʼn tonbʼil Jehová. Otoq qʼuqbʼet nkʼuʼje tej nmeltzʼaje.

Tej chʼinxtoq kykubʼaj abʼqʼi 1970, kyaj Malaui toj tkwent sucursal te Zambia. Noqtzun tuʼnj, kukx e tzaj nnaʼne qe erman te Malaui ex kukxtoq in chin naʼne Dios kyiʼj, ex ojtzqiʼn wuʼne qa ax jlu kubʼ kynaʼn. Tuʼnju in chin ajbʼentoqe toj Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl toj tnam Zimbabue, nim maj ok nchmon wibʼe kyukʼil erman e ul samaʼn tuʼn kytxuylal ninja qʼil twitz aqʼuntl ex qe erman qʼil twitz aqʼuntl toj tnam Malaui, Sudáfrica ex  Zambia. Kukxtoq in kubʼ qxjeline jlu: «¿Tiʼ mas jaku bʼant quʼn tuʼn qonin kyiʼj erman te Malaui?».

Tej tbʼet ambʼil, chebʼe chebʼe kubʼ naj ikʼbʼil toj tnam Malaui ex chebʼe chebʼe e meltzʼaj erman otoq che ex oq tuʼn tpaj ikʼbʼil. Ya mintiʼtoq in che el ikʼun erman e kyaj ten toj tnam. Nya oʼkxju, ax ikx tzaj tqʼoʼn ley ambʼil kye erman tuʼn kyajbʼen te Jehová ex tzaj qʼoʼn mas permis kye. Ax jlu bʼaj toj tnam Mozambique toj abʼqʼi 1991. Pero kukx kubʼ qxjeline jlu: «¿Jtoj tzul qʼoʼn ambʼil kye testigo de Jehová toj tnam Malaui?».

Pon ambʼil tuʼn tchʼexpaj qe kawbʼil toj tnam Malaui, ex toj 1993 tzaj tqʼoʼn gobierno ambʼil tuʼn kyajbʼen testigo de Jehová juntl maj te Dios. Tej tikʼ chʼin ambʼil, tzaj tqanin jun misionero jlu weye: «¿Kmeltzʼajela juntl maj atz Malaui?». Tuʼnju ya qʼiʼntoq 59 abʼqʼi wuʼne, xi ntzaqʼweʼne jlu: «Mlay, tuʼnju ya ma chin tijene». Noqtzun tuʼnj, tzaj tsamaʼn Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl jun tqanil qeye jatumel tzaj tqʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qmeltzʼaje Malaui juntl maj.

O tzalaje tiʼj qajbʼebʼile atz Zimbabue, tuʼntzunju kwest ela toj qwitze tuʼn tkubʼ qximane tiʼ tuʼn tbʼant quʼne. Otoq qo naqʼete toj tnam aju ex otoq che kanet tbʼanel qamiwe. Ximen Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl qiʼje ex tzaj tqʼamaʼn qeye qa jaku qo kyaj tene atz Zimbabue qa atzunju mas qgane. Nyatoq kwest tuʼn qkyaj tene ex tuʼn t-xi qbʼinchaʼne qe tiʼchaq ik tzeʼn qeye qajbʼil. Pero naʼnx wuʼne qa in ximane tiʼjju bʼant tuʼn Abrahán ex Sara. Tej kytijen, kyaj kykolin kyja tuʼntzun t-xi kybʼinchaʼn aju tajbʼil Jehová (Gén. 12:1-5).

Kubʼ qximane tuʼn t-xi qbʼinchaʼne aju tzaj tqʼamaʼn ttnam Jehová qeye ex o meltzʼaje toj tnam Malaui toj 1 te febrero te 1995. Bʼaj jlu tej tikʼ 28 abʼqʼi qponlene tnejel maj toj tnam Malaui. Kubʼ kyximen erman tuʼn tten jun Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl, kyxol jlu ten kabʼe ermano, ax ikx weye in tene. Tej tikʼ chʼin ambʼil, ya in qo ximane tiʼj tuʼn tbʼaj nukʼet aqʼuntl in bʼant tuʼn ttnam Jehová.

Tbʼanel tej tok qkeʼyine tzeʼn chʼiy aqʼuntl tuʼn Jehová. Toj 1993 a 1998 otoq chʼiy kybʼet erman. Tnejel attoq 30,000 pakbʼal, tej tikʼ chʼin ambʼil ya otoq japun kybʼet te mas te 42,000. * Tuʼnju otoq chʼiy aqʼuntl, tzaj tqʼoʼn Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl ambʼil tuʼn tjaw bʼinchet jun akʼaj sucursal. Tzaj qlaqʼoʼne 12 hectárea txʼotxʼ atz Lilongüe  ex tzaj qʼoʼn woklene tuʼn waqʼunane toj Comité te Construcción.

Toj mayo te 2001, a ermano Guy Pierce etz qʼonte chikʼbʼabʼil te ikʼsabʼil ninja qʼil twitz aqʼuntl. E pon mas te 2,000 erman te tnam aju. Chʼixme kykyaqilx otoq tzikʼ 40 abʼqʼi t-xilen tzyet tuʼn kyajbʼen te Jehová. Tej kyok weʼ erman lu twitz ikʼbʼil, kukx ikʼx nim nya bʼaʼn kyuʼn toj nimku abʼqʼi. Nyatoq nim tiʼchaq kye, pero attoq jun tbʼanel kyamiwbʼil tukʼil Jehová. Ex in che tzalaj tuʼnju otoq che pon visitaril Betel. Akux in che bʼet erman toj sucursal, in che bʼitzentoq kyiʼj bʼitz in che etz tuʼn ttnam Jehová ex in najbʼentoq tqʼajqʼajel música te África kyuʼn. Atzun jlu, mas tbʼanel ambʼil o tzikʼ toj wanqʼibʼile. Aju bʼaj kyiʼj erman, in tzaj tyekʼin qa in tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qeju kukx in nikʼx kyuʼn.

Tej tbʼant sucursal, tzaj qʼoʼn woklene tuʼn nxiʼye qʼol chikʼbʼabʼil te ikʼsabʼil kyiʼj Ja te Chmabʼil. Tej tkubʼ t-ximen ttnam Jehová tuʼn kyjaw bʼinchet Ja te Chmabʼil jatumel mintiʼxix kypwaq erman, nim onin jlu kyiʼj erman te Malaui. Tnejel, in noktoq kychmon kyibʼ erman toj jun pach bʼinchaʼn maj tuʼn tzeʼ te eucalipto. In najbʼentoq jun kʼul kyuʼn aju ik keʼyin ik tzeʼn chʼim tuʼn tbʼaj bʼinchet twiʼ pach. Ex ajbʼen barro kyuʼn tuʼn tbʼaj kybʼinchaʼn qe bank. Atzun jaʼlo, in noktoq tilil kyuʼn erman tuʼn tbʼaj bʼinchet ladriy kyoj horno otoq bʼaj kybʼinchaʼn tuʼntzun kyjaw bʼinchet tbʼanel Ja te Chmabʼil. Maske ikju, mastoq kygan tuʼn kykubʼ qeʼ kyibʼaj bank kywitz qe silla tuʼnju in tzaj kyqʼamaʼn qa «jaku tzʼokx kanin juntl kytxlaj».

Ax ikx, in kubʼ nnaʼne nim tzalajbʼil aj tok nkeʼyine tzeʼn o tzʼonin Jehová kyiʼj xjal tuʼn tten jun tbʼanel kyamiwbʼil tukʼil. Ex mas in chin jaw labʼine kyiʼj kuʼxun tuʼnju in kubʼ kyximen tuʼn kyonin tiʼj aqʼuntl in bʼant tuʼn ttnam Jehová ex tuʼnju jun rat in nel kynikʼ tiʼj aqʼuntl. Tuʼnju otoq tzaj kykʼamoʼn xnaqʼtzbʼil, jakutoq txi qʼoʼn junjuntl kyoklen toj Betel moqa toj kʼloj okslal. Ax ikx, nim e onin akʼaj ansyan in che bʼet kyojele Ja te Chmabʼil tuʼn t-xi qʼuqbʼet kykʼuʼj erman. Nim kye otoq che kubʼ mojeʼ. Kubʼ kyximen erman lu tuʼn kyajbʼen mas te Jehová ex tuʼn miʼn tten kykʼwal maske in xitoq qʼamaʼn kye kyuʼn txqantl tuʼn tul kykʼwal.

Tej otoq tzikʼ 52 abʼqʼi in chin ajbʼene atz África, tzaj junjun yabʼil wiʼje. Xi tqʼamaʼn Kʼloj ansyan toj Ninja qʼil twitz aqʼuntl te Cuerpo Gobernante tuʼn qxiʼye anqʼil toj sucursal te Gran Bretaña ex bʼaʼn ela jlu toj twitz. Tzaj qbʼise tej qikʼ bʼete toj tnam Malaui tuʼnju kʼujlaʼn qe erman quʼne, pero in che xqʼuqin erman te Gran Bretaña qiʼje tuʼnju ma qo tijene.

In chin tzalaje tuʼnju o txi nqʼoʼne ambʼil te Jehová tuʼn ttzaj tyekʼin nbʼeye ex qʼuqli nkʼuʼje tiʼj qa atzun jlu mas tbʼanel jakutoq bʼant wuʼne. Noqwit ok qeʼ nkʼuʼje tiʼj wexe nximbʼetz, mintiʼwtlo ojtzqiʼn wuʼne tzeʼn taʼ wanqʼibʼile jaʼlo. Ojtzqiʼntoq tuʼn Jehová tiʼ iltoq tiʼj tuʼn tbʼant wuʼne tuʼntzun nbʼete toj bʼe jiqun tiʼj (Prov. 3:5, 6). Tej tzmatoq kuʼxun qine, wajtoqe tuʼn tel nnikʼe tiʼj tzeʼn in naqʼunan jun matij empresa. Pero o tzaj tqʼoʼn ttnam Jehová ambʼil weye tuʼn ntzalaje tiʼj wajbʼebʼile te. Tuʼnju in chin ajbʼene te Jehová o chin tzalaje tiʼj wanqʼibʼile ex kukx in chin tzalaje tiʼj.