TEJ kyanqʼin aj Israel toj Txʼotxʼ Tziyen maj, xi tzyet tuʼn tajlet abʼqʼi tej t-xi tzyet tuʼn taqʼunet txʼotxʼ tuʼntzun tok kyawal xjal. Toj ambʼil jaʼlo, in kubʼ tzʼaq toj xjaw septiembre ex octubre.

E ok lepeʼ tiʼj Xjaw tuʼntzun t-xi kyajlaʼn tajlal jun xjaw, aju qʼiʼn 29 moqa 30 qʼij tuʼn. Ex in najbʼentoq Qʼij kyuʼn tuʼn t-xi kyajlaʼn tajlal ambʼil toj jun abʼqʼi. Mas chʼin tqan jun abʼqʼi in ten qa ma qo ok lepeʼ tiʼj Xjaw twitzju qa ma qo ok lepeʼ tiʼj Qʼij. Tuʼntzunju, iltoq tiʼj tuʼn tbʼant junjun tiʼ kyuʼn tuʼntzun ttzʼaqset jun abʼqʼi. At maj, in noktoq kyqʼoʼn junjun qʼij tiʼj jun xjaw moqa in noktoq kyqʼoʼn juntl xjaw tej chʼixlo tkubʼaj jun abʼqʼi. Iktzun tten mojeʼ tajlal xjaw tukʼil ambʼil tej tok awal moqa tej tjaw chmet.

Noqtzun tuʼnj, xi tqʼamaʼn Jehová kye tmajen toj tqʼijlalil Moisés qa iltoq tiʼj tuʼn t-xi tzyet abʼqʼi xjan toj xjaw te abib moqa nisán aju in kubʼ tzʼaq toj xjaw marzo ex abril (Éx. 12:2; 13:4). Toj xjaw lu, iltoq tiʼj tuʼn tkubʼ kyikʼsaʼn aj Israel jun ninqʼij tuʼntzun t-xi kyqʼoʼn te Jehová aqeju tnejel twitz awal te cebada (Éx. 23:15, 16).

Tzaj tqʼamaʼn jun xjal o xnaqʼtzan tiʼjju bʼaj toj ambʼil ojtxe jlu, aju Emil Schürer tbʼi: «Nyatoq kwest tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj toj alkye ambʼil tuʼn tok qʼet junjun qʼij tiʼj jun xjaw moqa tuʼn tok tzʼaqset jun xjaw tiʼj jun abʼqʼi. ¿Tiquʼn? Tuʼnju iltoq tiʼj tuʼn tkubʼ ikʼset Xjan Qʼij toj 14 te nisán aj ttijen Xjaw ex otoqxi bʼaj ambʼil jatumel at 12 or toj qʼij ex at 12 or toj qonikʼen, ex in kubʼ tzʼaq jlu toj xjaw marzo moqa abril toj ambʼil jaʼlo. Qa chʼixtoq tkubʼaj abʼqʼi ex in neltoq kynikʼ tiʼj qa kbʼel tzʼaq Xjan Qʼij naʼmxtoq tpon ambʼil jatumel at 12 or toj qʼij ex at 12 or toj qonikʼen, entonces in noktoq kytzʼaqsaʼn juntl xjaw naʼmxtoq t-xi tzyet t-xjawil Nisán» (Aju txʼolbʼabʼil tiʼj tnam judiy tej tten Jesús 175 a. C. - 135 d. C., kubʼ ttraducirin J. Cosgaya ex A. Piñero).

In che ok lepeʼ testigo de Jehová tiʼj tajlal ambʼil lu tuʼn tkubʼ kyikʼsaʼn Wabʼj te Qale te Jesús, aju in kubʼ tzʼaq toj xjaw marzo moqa abril toj 14 te nisán toj tajlal xjaw kye aj Hebreo. Atxtoq nim ambʼil tuʼn tkubʼ ikʼset Nabʼitz Tkyimlen Jesucristo, in xi qʼamet kye kykyaqil kʼloj okslal kye testigo de Jehová twitz tkyaqil Txʼotxʼ alkye tajlal qʼij kbʼel ikʼset. *

¿Pero tzeʼn el kynikʼ aj Hebreo tiʼj toj alkye ambʼil tuʼn tkubʼaj jun xjaw ex toj alkye ambʼil tuʼn t-xi tzyet juntl? Toj ambʼil jaʼlo, jaku tzʼok qqʼoʼn qwitz tiʼj jun calendario toj jun uʼj moqa toj jun celular. Noqtzun tuʼnj, toj ambʼil ojtxe kwesttoq tuʼn tbʼant jlu.

Toj tqʼijlalil Noé, qʼiʼntoq 30 qʼij tuʼn teyele junjun xjaw (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Tej tbʼet ambʼil, tej tbʼaj bʼinchaʼn calendario hebreo, nya kykyaqil xjaw qʼiʼntoq 30 qʼij kyuʼn. In xitoq tzyet tuʼn t-xi kyajlaʼn jun xjaw ajxi t-xi tzyet tuʼn tchʼiy Xjaw, toj juntl yol, tej otoqxi tzikʼ 29 moqa 30 qʼij t-xilen tzyet xjaw otoq kyaj.

Jun maj, xi tqʼamaʼn David jlu te Jonatán ex bʼalo atztoq in yolin tiʼj jun akʼaj xjaw: «Nchiʼj [...] juntl akʼaj xjaw» (1 Sam. 20:5, 18). Tuʼntzunju, toj abʼqʼi mil syen tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, bʼalo ya otoq tzʼel kynikʼ xjal tiʼj tzeʼn tuʼn t-xi kyajlaʼn qe xjaw che ul te tibʼajxi. ¿Tzeʼn el kynikʼ aj Israel tiʼj qa kxel tzyet jun akʼaj xjaw? In kanet tzaqʼwebʼil quʼn toj jun uʼj Misná tbʼi jatumel tkuʼx tqanil tiʼj kykostumbr ex kyley aj Judiy. In tzaj tchikʼbʼaʼn uʼj lu qa tej otoqxi che etz aj Israel toj tnam Babilonia, ok tchmon tibʼ Sanedrín toj wuq xjaw toj qʼij 30 te prim. Bʼant jlu kyuʼn tuʼn tkubʼ kyximen toj alkye ambʼil tuʼn t-xi tzyet juntl xjaw. ¿Tiʼtoq in najbʼen kyuʼn tuʼn tbʼaj kyximen jlu?

In chextoq kysamaʼn junjun xjal toj junjun lugar tiʼjxi Jerusalén jatumel qʼanchaʼlxix twitz kyaʼj toj qonikʼen. Tej tel kynikʼ tiʼj qa chʼixtoq t-xi tzyet tuʼn tchʼiy Xjaw, in xitoq kyqʼamaʼn te Sanedrín. Tej tok qeʼ tkʼuʼj Sanedrín tiʼj jlu, in  tzajtoq tqʼamaʼn jtoj tuʼn t-xi tzyet juntl akʼaj xjaw. ¿Yajtzun qa nyatoq qʼanchaʼl Xjaw tuʼn muj? Qa ikju, in tzajtoq kyqʼamaʼn qa qʼiʼn 30 qʼij tuʼn xjaw ex qa tojxi juntl qʼij kxel tzyet juntl xjaw.

In tzaj tchikʼbʼaʼn Misná qa xi tqʼoʼn Sanedrín tqanil tiʼj jun akʼaj xjaw tej tkubʼ qʼoʼn qʼaqʼ twi witz Olivos nqayin tiʼj Jerusalén ex kywi junjuntl witz toj tnam Israel. Tej tbʼet ambʼil, ya mintiʼ ajbʼen qʼaqʼ kyuʼn tuʼn t-xi kyqʼamaʼn tqanil, sino in chextoq kysamaʼn xjal qʼol tqanil. Iktzun tten ok kybʼiʼn kykyaqil aj Judiy e anqʼin toj Jerusalén ex kyoj junjuntl lugar alkye qʼij kxeltoq tzyet juntl xjaw. Onin jlu kyiʼj tuʼn tkubʼ kyikʼsaʼn qe ninqʼij toj ax ambʼil.

Aju recuadro tkubʼ toj xnaqʼtzbʼil lu, in nonin qiʼj tuʼn tel qnikʼ kyiʼj xjaw, kyiʼj ninqʼij, aju ambʼil te jbʼalil ex qʼijel ten toj calendario hebreo.