Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

¿Mintiʼtl tajbʼen, moqa tzaj tqʼamaʼn aju at tajbʼen jaʼlo?

¿Mintiʼtl tajbʼen, moqa tzaj tqʼamaʼn aju at tajbʼen jaʼlo?

AJU CIENCIA

AJU TYOL DIOS NYA JUN UʼJ KYE XJAL AT KYXNAQʼTZBʼIL, PERO TZʼAQLI TUKʼILJU O TZʼEL KYNIKʼ XJAL TIʼJ. QO XNAQʼTZAN TIʼJ JUNJUN TECHEL.

¿Atpe jatumel tzaj tzyet tkyaqil?

Toj jun ambʼil kubʼ kyximen junjun xjal at kynabʼil qa mintiʼ. Atzun toj ambʼil jaʼlo, ateʼ nim in tzaj kyqʼamaʼn qa at jatumel tzaj tzyet tkyaqil. Otoqxi yolin Tyol Dios tiʼj jlu (Génesis 1:1).

¿Alkye tten in naqʼunan aʼ twitz Txʼotxʼ?

Toj ambʼil ojtxe mintiʼtoq in nel kynikʼ xjal tiʼj alkye tten in naqʼunan aʼ twitz Txʼotxʼ. Atzunte Tyol Dios otoqxi yolin tiʼj. «Qe nima max in che pon bʼaj kykyaqil tuj mar, atzunte mar mintiʼ in noj; ex aqe kye nima in che ajtz meltzʼaj juntl maj tuj kylugar tuʼntzun kybʼet juntl maj tuj kybʼe» (Eclesiastés 1:7).

¿In che bʼaj qe tiʼchaq ateʼ twitz kyaʼj aj tbʼet ambʼil?

Tzaj tqʼamaʼn Aristóteles qa oʼkx Txʼotxʼ in bʼaj, atzun qeju tiʼchaq ateʼ twitz kyaʼj mintiʼ in che bʼaj ex ax kyten. Aju ximbʼetz lu xi kyniman xjal toj nim syent abʼqʼi, toj abʼqʼi 1800 el kynikʼ xjal at kynabʼil tiʼj jun xnaqʼtzbʼil tok tbʼi entropía, aju in tzaj tqʼamaʼn qa tkyaqilju at twitz kyaʼj in bʼaj ax ikx aju at twitz Txʼotxʼ. Jun xjal at tnabʼil onin tuʼn tbʼant xnaqʼtzbʼil lu a, Lord Kelvin, el tnikʼ tiʼj qa aj tyolin tiʼj kyaʼj ex tiʼj Txʼotxʼ, in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios jlu: «Tkyaqil jlu kbʼajel ik tzaʼn jun xbʼalun» (Salmo 102:25, 26). Iktoq t-xim Kelvin ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Xjan Uʼj, qa mlay txi tqʼoʼn Dios ambʼil tuʼn tnaj aju o kubʼ tbʼinchaʼn (Eclesiastés 1:4).

¿Alkye tzyul qe planeta?

Xi t-xnaqʼtzaʼn Aristóteles qa kykyaqil qeju tiʼ ateʼ twitz kyaʼj in kytzyun kyibʼ kyxolx, tzyuʼn jun tuʼn juntl mas matij ex tkubʼ Txʼotxʼ kyxol. Toj abʼqʼi 1700 tiʼj ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, xi kyqʼamaʼn xjal at kynabʼil qa bʼalo mintiʼ jun tiʼ tzyul kye planeta twitz kyaʼj. Noqtzun tuʼnj ya otoq kyaj qʼamaʼn jlu toj uʼj te Job, aju kubʼ tzʼibʼin toj abʼqʼi 1400 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, tqʼama qa aju Bʼinchal tkyaqil «jaw tyobʼan txʼotxʼ tibʼaj ju mintiʼ at» (Job 26:7).

AJU QʼANBʼIL

AJU TYOL DIOS NYA JUN UʼJ IN YOLIN TIʼJ QʼANBʼIL, PERO IN TZAJ TQʼOʼN NABʼIL TIʼJ ALKYE TTEN TUʼN TOK QXQʼUQIN QIBʼ, AJU AT TAJBʼEN TOJ AMBʼIL JAʼLO.

Tuʼn kyel paʼn yabʼ kyiʼj txqantl xjal

Toj Ley tzaj qʼoʼn te Moisés in tzajtoq tqʼamaʼn tuʼn kyel paʼn xjal at lepra kyiʼj kyiʼj xjal bʼaʼn. Aju tumel lu atx tajbʼen, tzmaxi ok qʼoʼn toklen tej kyjaw kanet junjun yabʼil toj Edad Media (capítulos 13 ex 14 te Levítico).

Tuʼn tel kytxʼjoʼn kyqʼabʼ xjal aj tok kymakoʼn t-ximlal jun kyimni

Tej chʼixtoq tkubʼ bʼaj abʼqʼi 1800, in che oktoq ky-examinarin aj qʼanil kyximlal kyimni ex mintiʼ in neltoq kytxʼjoʼn kyqʼabʼ aj tok ky-examinarin jun xjal, tuʼn jlu kyim nim xjal. Toj Ley tzaj qʼoʼn te Moisés, in tzajtoq tqʼamaʼn qa at jun xjal ma tzʼok tmakoʼn t-ximlal jun kyimni, mlaytoq ten kyoj ikʼsabʼil. Ax ikx in tzajtoq tqʼamaʼn, qa iltoq tiʼj tuʼn tbʼaj tsaqin tibʼ xjal tukʼil aʼ. Nimlo onin tten xnaqʼtzbʼil lu kyiʼj aj Israel tuʼn kyten bʼaʼn (Números 19:11, 19).

Tuʼn tkuʼx kymaquʼn aju kytzʼaʼl

Kyoj kykyaqil abʼqʼi, mas te medio millón kʼwaʼl in che kyim tuʼnju in tzaj diarrea kyiʼj, at maj tuʼnju mintiʼ in kuʼx kymaquʼn xjal kytzʼaʼl. Toj Ley tzaj qʼoʼn te Moisés in tzajtoq qʼamaʼn tuʼn tkuʼx kymaquʼn xjal kytzʼaʼl najchaq tiʼj tembʼil jatumel in che anqʼin (Deuteronomio 23:13).

Aj tsirkunsidarit jun kʼwaʼl

Toj Tley Dios in tzajtoq tqʼamaʼn tuʼn tsirkunsidarit jun kʼwaʼl aj tjapun wajxaq qʼij tulen itzʼj (Levítico 12:3). In nok tchkʼel jun neʼẍ, moqa neʼ, te tzotz twitz aj tel jun seman tulen itzʼj. Toj ambʼil in yolin Tyol Dios tiʼj, nim ambʼil tej naʼmxtoq tel kynikʼ aj qʼanel tiʼj junjun qʼanbʼil nim kyoklen, qa ma che yon xjal mas te jun seman tuʼn tsirkunsidarit jun neʼ, a jlu in nonin tuʼn miʼn ttzaj tyabʼ.

Tuʼn tten bʼaʼn qximlal ex qximbʼetz

Aʼyeju in che jyon tqanil tiʼj qʼanbʼil ex qeju xjal at kynabʼil, in tzaj kyqʼamaʼn qa aj qtzalaj, qa at qʼuqbʼil qkʼuʼj, qa bʼaʼn qo qʼon chjonte ex in kubʼ qnajsaʼn kyil txqantl, in nonin tuʼn tten tbʼanel qanqʼibʼil. In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios jlu: «Qa at tzalajbʼil tuj tanmi xjal, a jlu mer ik tzaʼn jun qʼanbʼil te te, qatzun in bʼisun, in bʼaj tipun t-ximlal tuʼn» (Proverbios 17:22).