Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

¿Jakupe qo anqʼin mas ambʼil tuʼnju in bʼaj kychʼexpuʼn xjal qcélula?

In che jyon xjal tumel tuʼn qanqʼin mas ambʼil

In che jyon xjal tumel tuʼn qanqʼin mas ambʼil

«Ma wile aqʼuntl ma kubʼ tqʼoʼn Dios kyibʼaj xjal tuʼn kyaqʼnan tiʼj. Tkyaqilju o tbʼincha Dios puro bʼaʼn; ex o tbʼincha teylex te junjun tuj tqʼijlalil; ax ikx xi tqʼoʼn Dios kynabʼl xjal tuʼn tel kynikʼ tiʼj ju at te jumajx» (Eclesiastés 3:10, 11).

¡AXIX tok qe tyol aj kawil Salomón tiʼjju in qnaʼn qkyaqilx! Noq chʼin ambʼil in qo anqʼin. Bʼalo tuʼn jlu o che jyon xjal tumel tzeʼn tuʼn qanqʼin mas ambʼil. Atxix toj ambʼil ojtxe, o che kanet nim txʼolbʼabʼil ex xnaqʼtzbʼil aju in tzaj tyekʼin qa o bʼant jlu kyuʼn xjal.

Jun techel, ximana tiʼj aj kawil Gilgamés te Sumeria. In tzaj tqʼamaʼn jun kyxol txʼolbʼabʼil tiʼj tanqʼibʼil toj Epopeya de Gilgamés, qa maske jakutoq tzaj nya bʼaʼn tiʼj xjal lu, xiʼ jyol jun tumel tzeʼn tuʼn miʼn tkyim, noqtzun tuʼnj, mintiʼx kanet tuʼn.

At jun aj xnaqʼtzal tiʼj alquimia toj tlaboratorio.

Tojlo tkyajin syent abʼqʼi tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, ok tilil kyuʼn junjun xjal te China aʼyeju in che xnaqʼtzan tiʼj alquimia tuʼn tkanet jun qʼanbʼil kyuʼn tuʼntzun kyanqʼin mas ambʼil. Kubʼ kybʼinchaʼn jun qʼanbʼil tkuʼx chʼin mercurio ex arsénico toj. In tzaj qʼamaʼn qa bʼalo e kyim junjun aj kawil te China tej t-xi kykʼaʼn qʼanbʼil lu. Toj Europa medieval, ateʼ junjun aj xnaqʼtzal tiʼj alquimia ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn oro tuʼn t-xi kywaʼn xjal tuʼnju kubʼ kyximen qa tuʼnju mintiʼ in naj kʼuxbʼil lu, jakutoq che anqʼin xjal mas ambʼil.

Ik tzeʼn toj ambʼil ojtxe o che jyon xjal tumel tuʼn kyanqʼin mas ambʼil, ax ikx toj ambʼil jaʼlo kyaj xjal in che xnaqʼtzan kyiʼj tiʼchaq at kyanqʼibʼil (biólogos) ex qeju xnaqʼtzal tiʼj gen tuʼn tel kynikʼ tiʼj tiquʼn in qo tijen. Tukʼilju o tzʼel kynikʼ tiʼj, in tzaj tyekʼin qa kukx in nok qeʼ kykʼuʼj xjal tiʼj qa kpol jun qʼij jatumel miʼn che tijen ex miʼn che kyim. Pero ¿tiʼ o kanet kyuʼn?

O KUX TQʼOʼN DIOS TOJ KYANMI XJAL TUʼN KYANQʼIN TE JUMAJX (ECLESIASTÉS 3:10, 11).

¿TIQUʼN IN QO TIJEN?

Aʼyeju científico in che xnaqʼtzaʼn tiʼj kycélula xjal, o ten mas te 300 kyximbʼetz tiʼj tiquʼn in qo tijen ex in qo kyim. Kyoj abʼqʼi tzma in che ikʼ, aʼyeju xjal in che xnaqʼtzan kyiʼj tiʼchaq tal chʼinxix at kyoj célula, o bʼant tuʼn tbʼaj kychʼexpuʼn tqanil at kyoj gen ex kyoj proteína tuʼntzun miʼn kytijen naj txkup o che bʼaj bʼinchaʼn kyoj laboratorio ex tuʼn tten kycélula xjal mas ambʼil. Tuʼn jlu o tzaj kyqʼoʼn xjal qʼinun mas pwaq tuʼntzun kyonin kyiʼj xjal in che jyon tumel tzeʼn tuʼn miʼn qkyim. ¿Tiʼ o tzaj tuʼnju o tzʼel kynikʼ tiʼj?

Aju tuʼn qanqʼin mas ambʼil. In tzaj kyqʼamaʼn junjun biólogo qa kyuʼn junjun tiʼ telómero kybʼi in qo tijen naj, toj juntl yol, aju kytxaʼn cromosomas. In xqʼuqin telómero tiʼj tqanil at kyoj célula aj tchʼiy kybʼet, pero at tbʼaj jlu junjun maj, in che ok telómero te chʼin. Aj tbʼet ambʼil, ya mintiʼ in chʼiy kybʼet célula ex in xi tzyet tuʼn qtijen.

El kynikʼ qe tukʼil Elizabeth Blackburn, aju kambʼan tiʼj Nobel toj abʼqʼi 2009, tiʼj jun tiʼ aju in nonin tuʼn miʼn kyok telómero te chʼin, ex tuʼn jlu tuʼn miʼn kytijen naj célula. Noqtzun tuʼnj, toj tqanil tqʼama qa «mlay che anqʼin xjal mas ambʼil kyuʼn [telómero]: mlay bʼant tuʼn kyonin tuʼn kyanqʼin xjal mas ambʼil ik tzeʼn ojtzqiʼn quʼn».

Aju tuʼn kychʼexpaj célula. Aj kytijen qcélula ex ya mintiʼ in bʼant tuʼn tkubʼ kypan kyibʼ, tuʼn jlu in tzaj nya bʼaʼn tiʼj kʼloj célula in xqʼuqin tiʼj qxmilal, in xi mal, in tzaj choʼn ex junjuntl kʼixkʼoj. Kʼitzqeku, junjun científico te Francia, bʼaj kychʼexpuʼn célula el kyiʼn kyiʼj xjal otoq che tijen, ateʼ junjun mas te 100 abʼqʼi. Tqʼama aj xnaqʼtzal Jean-Marc Lemaître, aju nejenel jyol tqanil, qa in tzaj tyekʼin taqʼun qa jaku che ok célula te akʼaj juntl maj.

¿JAKUPE QO ANQʼIN MAS AMBʼIL TUʼNJU O TZʼEL KYNIKʼ XJAL TIʼJ?

Nya kykyaqil científico in nok qeʼ kykʼuʼj tiʼj qa jaku qo anqʼin mas ambʼil kyuʼn qʼanbʼil tiʼjju tuʼn miʼn qtijen. Ax tok, atxix kyojlo abʼqʼi 1900 o ten mas qʼuqbʼil kykʼuʼj xjal tuʼn kyanqʼin mas ambʼil, pero o bʼant jlu tuʼnju in nok tilil kyuʼn xjal tuʼn tbʼaj kysaqin kyibʼ, in nok kyxqʼuqin kyibʼ tuʼn miʼn tel kyiqen yabʼil ex tuʼnju in che ajbʼen qʼanbʼil kyuʼn ex vacuna. In kubʼ kyximen junjun genetista qa bʼalo o japun bʼaj tajlal ambʼil jaku qo anqʼin.

Ma tzikʼ junlo 3,500 abʼqʼi, tqʼama jun aj tzʼibʼil tiʼj Tyol Dios jlu, aju Moisés tbʼi: «Aju qabʼqʼiyile tuʼn qtene tzalu twitz txʼotxʼ noq 70 abʼqʼi, ex qatzun at jun nimxix in ten, in japun twiʼ 80. Maske ma qo tene nim qʼij twitz txʼotxʼ, pero noq bʼis ex siktleʼn nnikʼx quʼne. Jurat naj in che ex qe abʼqʼi, ax ikx qeye jurat in qo ikʼe twitz txʼotxʼ» (Salmo 90:10). Maske o tzʼok tilil kyuʼn xjal tuʼn tkanet tumel kyuʼn tzeʼn tuʼn qanqʼin mas ambʼil, ax qximbʼetz at tiʼj anqʼibʼil ik tzeʼn tqʼama Moisés.

Junxitl qanqʼibʼil tukʼilju kyanqʼibʼil junjun txkup, ik tzeʼn qe petz moqa tortuga jaku che anqʼin 150 abʼqʼi. Ex ateʼqe tzeʼ in che anqʼin nimxix abʼqʼi, ik tzeʼn cedro. Aj tok qmojbʼaʼn qanqʼibʼil tukʼil kyanqʼibʼil junjuntl tiʼchaq, toj tumel aj tkubʼ qxjelin jlu: «¿Tiʼ toklen oʼkx tuʼn qanqʼin 70 moqa 80 abʼqʼi?».