CHʼIXTL tkubʼ bʼaj t-xjawil noviembre te abʼqʼi 1932 toj tnam México. Tzma in nikʼ jun seman kykubʼlen qʼoʼn tnejel semáforo jatumel in che bʼet kar toj tman lu ex at mas te jun millón xjal in nanqʼin toj. Atzun jaʼlo mintiʼtl in che jaw labʼin xjal aj in nok kybʼiʼn tqanil kyiʼj semáforo. Aʼyeju xjal qʼol tqanil toj tnam lu atz tok kywiʼ tiʼjju kbʼajel toj seman lu. Qʼiʼn kycámara toj kyqʼabʼ, in che yon jatumel in weʼ tren tiʼj jun xjal nim toklen: aju nejenel te Sociedad Watch Tower, Joseph F. Rutherford. Ax ikx in che yon testigos de Jehová te tnam tiʼj erman Rutherford tuʼn t-xi kyqʼoʼn jun bʼaʼn tulena te, tuʼnju kpol toj tnam toj jun nimaq chmabʼil te oxe qʼij.

Aju uʼj The Golden Age (aju tok tbʼi toj ambʼil jaʼlo ¡Despertad! toj kastiy) tqʼama: «Mlay tzʼel naj nimaq chmabʼil lu tiʼj qkʼuʼj ex kukx tzul naʼn ik tzeʼn jun ambʼil nim toklen, tuʼnju kʼonil tuʼn t-xi qʼamet axix tok toj tkyaqil tnam México». Noqtzun tuʼnj, ¿tiquʼn nim toklen nimaq chmabʼil lu ex oʼkx e ten 150 xjal toj?

Tej bʼajxtoq tzʼok nimaq chmabʼil lu, nya nim xjal toj tnam otoq txi kykʼamoʼn tqanil tiʼj Kawbʼil. Otoq tzʼok junjun nimaq chmabʼil jatumel nya nim xjal ten toj abʼqʼi 1919, pero kyoj junjuntl abʼqʼi e ikʼ nya nimtl kʼloj okslal ten. Toj 1929 xi tzyet tuʼn tten jun ninja qʼil twitz aqʼuntl toj tnam México. A jlu kʼoniltoq tiʼj aqʼuntl, noqtzun tuʼnj, tzaj junjun nya bʼaʼn. Jun techel, tej ttzaj qʼoʼn kawbʼil tuʼn miʼn tok mojbʼet pakbʼabʼil tukʼil kʼaẍjel, nya bʼaʼn ela toj twitz jun colportor ex el tpan tibʼ tiʼj ttnam Jehová, ex ok tchmon tibʼ kyukʼil junjuntl tuʼn kyxnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios. Toj ax ambʼil lu kubʼ chʼixpuʼn nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl, tuʼnju kubʼ tbʼinchan jun nya bʼaʼn. Aʼyeju testigos de Jehová kukx e ajbʼen te Jehová atz México, kyajtoq tuʼn kyxi onit toj kyajbʼebʼil te.

Tej tpon erman Rutherford, xi tqʼuqbʼaʼn kykʼuʼj erman. Ex tqʼoʼn kabʼe chikʼbʼabʼil toj nimaq chmabʼil ex jweʼ toj radio aju nim onin kyiʼj erman. Atzun tnejel maj ex tqʼoʼn jun emisora te México tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios toj tkyaqil tnam. Tej tbʼaj nimaq chmabʼil lu, aju akʼaj nejenel toj ninja qʼil twitz aqʼuntl bʼaj tnukʼuʼn aqʼuntl toj tnam. Atxix toj ambʼil aju, kubʼ kynaʼn erman tkʼiwlabʼil Jehová ex kukx e ajbʼen te tukʼil tzalajbʼil ex tukʼil akʼaj kyipumal.

Tej tikʼ juntl abʼqʼi, e ok kabʼe nimaq chmabʼil toj tnam, jun ok toj Veracruz aju niqayin taʼ tiʼj mar ex juntl toj México. Tuʼnju ok tilil kyuʼn erman toj pakbʼabʼil tzaj tiʼn nim kʼiwlabʼil. Toj abʼqʼi 1931 attoq 82 pakbʼal, noqtzun tuʼnj, tej tikʼ lajaj abʼqʼi otoq chʼiy 10 maj mas kybʼet pakbʼal. Toj abʼqʼi 1941, junlo mil xjal pon toj Nimaq chmabʼil Teocrática atz toj tnam México.

Toj abʼqʼi 1943, i ex testigos de Jehová kyoj bʼe kyukʼil cartel tuʼn t-xi kyqʼoʼn tqanil tiʼj Nimaq chmabʼil Teocrática aju tok tbʼi «Tnam tzoqpiʼn maj», aju kbʼeltoq ikʼset toj 12 tnam te México. * In noktoq  kyyobʼin cartel tiʼj kyqul, in nok kyqʼoʼn jun kywitz ex jun ttzal kyiʼj. Aju tten pakbʼabʼil lu tzaj tzyet tuʼn tajbʼen kyuʼn testigos de Jehová atxix toj abʼqʼi 1936.

Aju uʼj qʼol tqanil te tnam México, aju tok tbʼi La Nación tzaj tchikʼbʼaʼn aju tbʼanel tzaj tuʼnju i eʼx testigos de Jehová bʼetil tukʼil cartel atz toj tnam. Tqʼama jlu: «Toj tnejel qʼij, xi qʼamet kye tuʼn t-xi kyiʼn nim xjal. Atzun toj juntl qʼij, mintiʼtl e okx bʼaj xjal toj tembʼil». Nya bʼaʼn ela jlu toj twitz Iglesia Católica, tuʼntzunju el tikʼen qe testigos de Jehová. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ e tzaj xobʼ erman tuʼn jlu ex kukx e pakbʼan kyoj bʼe. Ax ikx tzaj tqʼamaʼn uʼj La Nación qa kykyaqil xjal toj tnam ok kykaʼyin qe «xinaq —ax ikx qe xuʼj— ik tzeʼn qe ‹sandwichs› tok tqanil kyiʼj». Toj xnaqʼtzbʼil aju, ax ikx attoq jun kyilbʼilal erman ateʼqe kyoj bʼe te tnam México. In tzajtoq tqʼamaʼn jlu t-xeʼ tilbʼilal: «Nim xjal at kyoj bʼe».

Kyoj qe abʼqʼi o che ikʼ, chʼixmi kykyaqil testigos de Jehová bʼant nim tiʼ kyuʼn tuʼn kyxiʼ kyoj junjun nimaq chmabʼil in che kubʼ ikʼset toj tnam México. Nim erman in che anqʼintoq kyoj tnam najchaq ateʼ, jatumel mintiʼ in pon tren nix bʼe. At junjun erman te jun kʼloj okslal kubʼ kytzʼibʼin jlu: «Mintiʼ qe tren in che ul tzalu». Aʼyeqe testigos de Jehová in che extoq tibʼaj chej moqa in che bʼet tuʼn kyqan kyjunalx toj nimku qʼij tuʼn kypon jatumel in nikʼ tren tuʼn kyxi qʼiʼn toj tnam jatumel kʼokel nimaq chmabʼil.

Nimtoq erman oʼkx jakutoq bʼant tuʼn t-xi kychjoʼn kypasaj tuʼn kypon. Nim erman in che kyajtoq jtal kyukʼil testigos de Jehová jatumel in nok nimaq chmabʼil, aʼyeju erman lu in che tzalajtoq tuʼn kykyaj txqantl kyja. At junjuntl in che kyajtoq jtal toj Ja te Chmabʼil. Toj jun maj, e kyaj junlo 90 erman toj ninja qʼil twitz aqʼuntl ex e kyaj jtan txolin kyten kyibʼaj colchón aʼyeju bʼinchan tukʼil cartón. Ik tzeʼn tqʼama uʼj Anuario, in xi kyqʼoʼntoq erman nim chjonte ex kyqʼama qa aqeju watbʼil lu «mas tbʼanelqe ik tzeʼn twitz txʼotxʼ».

Ok kyqʼoʼn erman nimxix toklen qe ambʼil te tzalajbʼil lu ex in bʼanttoq alkyexku tiʼ kyuʼn tuʼn kypon. Ax kymod erman te tnam México in kubʼ kyyekʼin toj ambʼil jaʼlo, aju chʼixme jun millón kybʼet. * Toj abʼqʼi 1949, kubʼ tzʼibʼin jun tqanil tiʼj ninja qʼil twitz aqʼuntl toj tnam México aju tqʼama: «Mintiʼ o naj kyajbʼil erman tiʼj axix tok maske at nim nya bʼaʼn. Aj tkubʼ bʼaj jun nimaq chmabʼil, kukx in che yolin tiʼj toj nim ambʼil ex in kubʼ kyxjelin jlu: ‹¿Jtoj tzʼok juntl nimaq chmabʼil?›». Ax kyximbʼetz erman lu toj ambʼil jaʼlo ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn tqanil lu. (Aju kʼuʼn quʼne toj ninja qʼil twitz aqʼuntl te Centroamérica).