«JUN nya bʼaʼn tatbʼaj teya —tzaj tqʼamaʼn polisiy te kawbʼil weye—. Ma kyaj ttzaqpiʼna tmyala, t-xuʼjila ex ya ma tzʼok ten tal. ¿Alkye kxel qʼonte aju at tajbʼen kye ex alkye kxqʼuqil kyiʼj? Tzaqpiʼnkja tokslabʼila ex jaku tzʼaja tjaya». Xi ntzaqʼweʼne te: «Mintiʼ ma che kyaj ntzaqpiʼne toj njaye. Aqeye ẍe tzaj qʼinte weye. ¿Tiʼ nya bʼaʼn ma kubʼ nbʼinchaʼne?». Tzaj tqʼamaʼn polisiy jlu weye: «Tuʼnju testigo de Jehová teya, a jlu mas matij il twitz alkyexku juntl».

A jlu bʼaj toj abʼqʼi 1959 toj jun cárcel te Irkutsk, toj Rusia. Otoq kubʼ qximane tukʼil nxuʼjile Maria tuʼn kukx qajbʼene te Dios ex tuʼn tikʼx yajbʼil quʼne tuʼn tpaj in qbʼinchaʼne aju «bʼaʼn», moqa aju tzʼaqli (1 Ped. 3:13, 14). Tuʼn jlu, o tzaj kʼiwlaʼne tuʼn Dios. Atzun jlu ikʼ toj qanqʼibʼile.

In nul itzʼje toj abʼqʼi 1933 toj jun tal tnam te Ucrania aju Zolotniki tbʼi. Toj 1937 e ul ntiye visitaril qeye, aʼyeju otoq che ok te testigos de Jehová ex atz in che anqʼintoq Francia, tzaj kyqʼoʼn qe uʼj Gobierno ex Liberación qeye, aju bʼinchan tuʼn Sociedad Watch Tower. Tej kykubʼ tuʼjin nmane, ten juntl maj qʼuqbʼil tkʼuʼj tiʼj Dios. Bʼisbʼajil tuʼnju toj 1939 tzaj nim yabʼil tiʼj. Pero tej naʼmxtoq tkyim xi tqʼamaʼn jlu te ntxuʼye: «A jlu atzun axix tok. Xnaqʼtzanxa kye kʼwaʼl».

Toj abril te 1951, i ex kysamaʼn aj kawil nim testigos de Jehová atz Siberia, aʼyeju in che anqʼintoq toj telex qʼij te Unión Soviética. O etz qʼiʼne tukʼil ntxuʼye ex witzʼine Grigory tbʼi, atz Ucrania. Xi qbʼetine 6,000 kilómetros toj tren tej qpone toj tnam Tulun, toj Siberia. Atzunte ntzike Bogdan tbʼi, pon qʼiʼn kabʼe seman yajxitl tuʼn tten toj pres niqayin tiʼj tnam Angarsk. Otoq kubʼ qʼoʼn 25 abʼqʼi tsentens tuʼn tbʼant kyuw aqʼuntl tuʼn.

In qo pakbʼantoqe tukʼil ntxuʼye ex witzʼine Grigory jatumel in che anqʼin xjal, noqtzun tuʼnj, in kubʼtoq qximane tzeʼn tten tuʼn qpakbʼane. Jun techel, in xi qqanine kye xjal: «¿Ojtzqiʼn jun xjal tuʼna aju taj tuʼn t-xi tkʼayin jun wakẍ?». Qa in kanet jun xjal quʼne aju taj tuʼn ttzaj tkʼayin jun wakẍ, in xi qqʼamaʼne te qa tbʼanel bʼinchan alumaj lu. Aj tikʼ chʼin ambʼil ya in qo yoline tiʼj Bʼinchal qe. Toj ambʼil aju, tqʼama jun periódico qa in che qanintoq testigos de Jehová kyiʼj wakẍ, pero in che jyontoq kyiʼj rit, moqa ẍneʼl. Ax tok, kanet nim xjal quʼne aʼyeju mans qe ik tzeʼn qe rit. Nim o tzalaje tuʼn qxnaqʼtzane tiʼj Tyol Dios kyukʼil xjal lu, aʼyeju mans qe ex bʼaʼn che bʼinchan xtalbʼil. Toj ambʼil jaʼlo, toj Tulun at jun kʼloj okslal ex at mas te jun syent pakbʼal.

Ok tojtzqiʼn Maria axix tok toj Ucrania akux in nikʼ Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ. Tej qʼiʼntoq 18 abʼqʼi tuʼn, jun polisiy te kawbʼil xi tqʼamaʼn te tuʼn tkubʼ kuẍe tukʼil, atzunte Maria kukx xi tqʼamaʼn qa miʼn. Jun qʼij tej tmeltzʼaj tja, kanet xjal tuʼn kuẍle tibʼaj twatbʼil. Etz ojqelan Maria. Tzaj nim tqʼoj polisiy ex xi tqʼamaʼn te qa oktoq kxeʼl toj cárcel tuʼnju testigo de Jehová. Ex atzun bʼaj, toj 1952 kubʼ qʼoʼn tsentens tuʼn tten 10 abʼqʼi toj cárcel. Kubʼ tnaʼn ik tzeʼn te José, aju ten toj cárcel tuʼnju kukx ajbʼen te Jehová (Gén. 39:12, 20). Aju xjal xi qʼinte Maria toj jusgad tuʼn tpon toj cárcel xi tqʼamaʼn jlu te: «Miʼn xobʼa. Nim xjal o che ten toj cárcel, ex nya tuʼn jlu jaku txi qʼamet qa nya tbʼanel xjal qe». Aʼyeju tyol xjal lu nim e onin tiʼj.

Aqʼunan Maria tiʼj kyuw aqʼuntl toj jun kojbʼil toj abʼqʼi 1952 a 1956, aju tok niqayin tiʼj tnam Gorki (aju Nizni Nóvgorod jaʼlo), toj Rusia. Maske attoq nim cheʼw, ok obligarin tuʼn tjaw ttxʼemin tzeʼ, tuʼn jlu tzaj tyabʼil. Toj 1956 etz tzaqpiʼn ex xi samaʼn atz Tulun.

Tzaj tqʼamaʼn jun erman weye qa tzul jun ermana toj Tulun, tuʼntzunju in xiʼye tibʼaj biciclet qʼilte jatumel in che weʼ kar ex tuʼn wonine kyiʼj tiʼchaq qʼiʼn tuʼn. Atxix tej tok wojtzqiʼne Maria pon ngane tiʼj. Kubʼ tkʼuʼj wuʼne, maske kwest. O kubʼ mojeʼye toj 1957 ex tej tikʼ jun abʼqʼi ul itzʼj qkʼwaʼle Irina. Nimtoq in qo tzalaje, pero nya nim ambʼil o tene ikju tuʼnju in xi qʼiʼne toj cárcel toj 1959, tuʼnju in chin imprimirine kyiʼj uʼj tiʼj Tyol Dios. In tene qaq xjaw njunalxe toj jun celda. Tuʼn tkubʼ nnaʼne tzalajbʼil toj wanmiye, toj tkyaqil ambʼil in naʼne Dios, xi nbʼitzane bʼitz te Jehová ex kubʼ nximane qa tzaqpiʼn qine tuʼn npakbʼane.

Tej ttzaj qanin xjel weye toj cárcel, tzaj tqʼamaʼn jun polisiy weye: «¡Che kbʼel qnajsaʼne testigos de Jehová toj tnam!». Xi ntzaqʼweʼne te: «Tqʼama Jesús qa aju tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios kxel pakbʼet kyoj kykyaqil nimaq tnam, ex ni jun jaku tzʼel qʼinte ambʼil tuʼn tbʼant». Kubʼ t-ximen polisiy juntl tumel tzeʼn tuʼn tkubʼ nkʼuʼje tuʼn tuʼn tkyaj ntzaqpiʼne wokslabʼile, ik tzeʼn xi nqʼamaʼne tnejelku. Tuʼnju mintiʼ kyaj ntzaqpiʼne wokslabʼile tej tok bʼinchaʼn nya bʼaʼn wiʼje ex tej ttzaj qʼamaʼn weye tuʼn nmeltzʼaje ja, kubʼ qʼoʼn nkastiwe tuʼn waqʼunane kyuw 7 abʼqʼi toj jun kojbʼil niqayin tiʼj tnam Saransk. Tej in bʼettoq qxiʼye toj kojbʼil ok nbʼiʼne toj bʼe qa otoq tzul itzʼj tkabʼ nmyale, aju Olga tbʼi. Maske najchaq ateʼtoq toj njaye wiʼje, kubʼ nnaʼne tzalajbʼil tuʼnju in nok tilil wuʼne tukʼil nxuʼjile tuʼn kukx qajbʼene te Jehová.

In nultoq Maria jun maj toj abʼqʼi kaʼyil weye toj Saransk, maske in xi tiʼntoq 12 qʼij tuʼn tul ex tuʼn tmeltzʼaj toj tren. Tkyaqil maj aj tul in tzaj tiʼntoq jun par nxjabʼe akʼaj. Tojxi t-xe xjabʼ tkuʼxtoq tajlal uʼj Aju Xqʼuqil, aʼyeju kʼitzqeku kyetz. Aju mas naʼn wuʼne, jun maj tej tul kaʼyil weye kyukʼil nmyale. Ik tzeʼn jaku kubʼ t-ximana, in jaw oqʼe tej kyok nkeʼyine.

Toj 1966 in netz tzaqpiʼne toj kojbʼil te aqʼuntl ex o xiʼye anqʼil kyukʼil toj njaye toj tnam Armavir,  nqaku tiʼj mar Negro. Tzalu ul itzʼj qkʼwaʼle Yaroslav ex Pavel.

Tej tikʼ chʼin ambʼil, e ul polisiy te kawbʼil xpichʼil toj qjaye tuʼn kykanet uʼj tiʼj Tyol Dios kyuʼn. In nok kyqʼoʼntoq kywitz tiʼj tkyaqil, axpe ikx toj kywa wakẍ. Jun maj, tzaj qʼaqʼin tkʼuʼj Maria kyiʼj polisiy tuʼnju in che tzʼujin tuʼn kyaq ex otoq naj kyxbʼalun tuʼn quq. Ojtzqiʼntoq tuʼn Maria qa noq in nokx kybʼiʼn aju in tzaj qʼamaʼn kye. Tuʼn jlu xi tqʼoʼn chʼin kykʼaʼ ex tzaj tiʼn jun sepiy, jun tkubʼel aʼ ex qe toalla tuʼn tel kysuʼn tiʼj kyxbʼalun. Yajxitl, tej tpon nejenel kye polisiy te kawbʼil, xi kyqʼamaʼn polisiy te tzeʼn qmode otoq ten kyukʼil. Tej tikʼ bʼet nejenel jaw tzeʼn qukʼile ex tzaj tqʼoʼn tqʼobʼ qeye. O jaw tzalaje tej tok qqʼoʼn qwitze tiʼj tiʼ jaku tzaj qa ma tzʼok tilil quʼne «tuʼn tkubʼ tiʼj mya bʼaʼn» tukʼil qbʼinchbʼene bʼaʼn (Rom. 12:21).

Maske e jyon polisiy kyiʼj uʼj, kukx o pakbʼane toj Armavir. Ax ikx, o onine tiʼj jun tal kʼloj pakbʼal toj tnam Kurgáninsk. Nim in chin tzalaje tuʼn t-xi nqʼamaʼne qa jaʼlo at qaq kʼloj okslal toj Armavir ex kyaje toj Kurgáninsk.

Kyoj abʼqʼi o che ikʼ, at maj chewix qʼuqbʼil qkʼuʼje. In xi qqʼoʼne nim chjonte te Jehová tuʼnju e ajbʼen erman tuʼn tuʼntzun ttzaj tqʼoʼn qnabʼile ex qʼuqbʼil qkʼuʼje (Sal. 130:3). Ax ikx, kwest ela toj nwitze tuʼn wajbʼene te Jehová junx kyukʼil polisiy otoq tzʼok kyqʼon kyibʼ te okslal. Nim in che pakbʼantoq ex in kubʼtoq kyyekʼin qa kʼujlaʼn axix tok kyuʼn. Axpe ikx, ateʼ junjun xi qʼoʼn kyoklen toj ttnam Jehová. Noqtzun tuʼnj, tej tbʼet ambʼil el qnikʼe alkyetoq qe.

Toj 1978, tej qʼiʼntoq 45 abʼqʼi tuʼn Maria ok ten juntl tal. Tuʼnju attoq jun yabʼil tiʼj tanmi, kubʼ kyximen aj qʼanil qa jakutoq kyim ex xi kyqʼamaʼn te tuʼn tel tiʼn tal. Xi tqʼamaʼn Maria qa mlay. Kyjuʼtzun, at junjun aj qʼanil e ok lepeʼ tiʼj toj spital tukʼil jun inyección tuʼn tok kyqʼoʼn jun wiq qʼanbʼil tiʼj tuʼn tul tal naʼmxtoq tpon ambʼil. Tuʼn miʼn tok bʼinchaʼn nya bʼaʼn tiʼj kʼwaʼl, etz oq Maria toj spital.

Tzaj kyqʼamaʼn polisiy te kawbʼil qeye tuʼn qetze toj tnam. O xiʼye anqʼil niqayin tiʼj Tallin, toj tnam Estonia, aju attoq toklen tiʼj Unión Soviética toj ambʼil aju. Toj Tallin ul itzʼj qkʼwaʼle tukʼil Maria aju bʼaʼntoq taʼ ex at tipumal, junxitl bʼaj twitzju kyqʼama aj qʼanil. Vitaly tbʼi ok qqʼoʼne.

Yajxitl, kyaj qqʼoʼne Estonia ex o pone toj Nezlobnaia, atz kubʼni te Rusia. Ok qxqʼuqin qibʼe tej qpakbʼane kyoj tnam ateʼ ttxlaj, jatumel in che pontoq xjal qʼanil kyibʼ ex qeju in che pon visitaril tnam. Kykyaqil xjal te tnam in cheʼxtoq atz tukʼil qʼuqbʼil kykʼuʼj tuʼn kybʼanix, noqtzun tuʼnj, tuʼn pakbʼabʼil ateʼ junjun e aj meltzʼaj tukʼil qʼuqbʼil kykʼuʼj tuʼn kyanqʼin te jumajx.

Ok tilil quʼne tuʼn qonine kyiʼj qkʼwaʼle tuʼn tok kykʼujlaʼn Jehová ex tuʼn kyajbʼen te tuʼn tkyaqil kykʼuʼj. Kukxtoq in che tzaj qtxkoʼne erman aʼyeju jun tbʼanel techel kye qkʼwaʼle. Atzunte witzʼine Grigory aju ok te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil toj abʼqʼi 1970 a 1995, nim maj pon visitaril qeye. Qkyaqile in qo tzalajtoqe aj in nul tuʼnju in tzalaj wen ex bʼaʼn yaqin. Tkyaqil maj in qo  saqchane kyiʼj saqchbʼil in che jatz toj Tyol Dios kyukʼil erman, a jlu onin kyiʼj qkʼwaʼle tuʼn tok kykʼujlaʼn mas aʼyeju txʼolbʼabʼil tiʼj Tyol Dios.

Toj 1987 xiʼ qkʼwaʼle Yaroslav atz Riga, toj tnam Letonia, jatumel jakutoq pakbʼan mas. Tuʼnju mintiʼ xiʼ toj servicio militar, okx qʼoʼn toj cárcel jun abʼqʼi tukʼil qaq xjaw. Ten toj junxichaq cárcel. Aju otoq txi nqʼamaʼne te tiʼjju otoq tzikʼ wiʼje toj cárcel onin tiʼj tuʼn tikʼx tuʼn. Yajxitl ok te precursor. Toj 1990 tej qʼiʼntoq 19 abʼqʼi tuʼn Pavel, kubʼ t-ximen tuʼn t-xiʼ ajbʼel te precursor toj Sajalín, toj jun isla atz jawni te Japón. Tnejel kubʼ qximane qa nya toj tumel jlu. Oʼkxtoq at 20 pakbʼal toj tkyaqil isla ex aju lugar lu attoq toj mas te 9,000 kilómetros tiʼj qjaye. Pero xi qqʼoʼne ambʼil te tuʼn t-xiʼ, ex jaw tjyoʼn jun tbʼanel tbʼe. Ok kybʼiʼn xjal aju tbʼanel tqanil tiʼj Tkawbʼil Dios. Tej tikʼ junjun abʼqʼi otoq ten 8 kʼloj okslal. Pakbʼan Pavel atz Sajalín tejxi tjapun abʼqʼi 1995. Toj ambʼil aju oʼkxtoq Vitaly, aju qkʼwaʼle mas kuʼxun, in nanqʼintoq qukʼile. Atxix tej kʼwaʼlx tgan tuʼn tuʼjin tiʼj Tyol Dios. Tej qʼiʼntoq 14 abʼqʼi tuʼn ok te precursor, ax ikx weye in noke te precursor junx tukʼil toj kabʼe abʼqʼi. Ok jlu te jun tbʼanel ambʼil. Tej qʼiʼntoq 19 abʼqʼi tuʼn Vitaly, ex toj ja tuʼn t-xiʼ ajbʼel te precursor especial.

Toj 1952 jun polisiy te kawbʼil otoq txi tqʼamaʼn jlu te Maria: «Tzaqpiʼnkja tokslabʼila moqa ktela 10 abʼqʼi toj cárcel. Aj texa otoq tijena ex tjunalxa ktel». Noqtzun tuʼnj, junxitl aju o bʼaj. Qkabʼile o kubʼ qnaʼne qa kʼujlaʼn qoʼye tuʼn Jehová, aju mintiʼ in qo kyaj ttzaqpiʼn, kyuʼn qkʼwaʼle ex kyuʼn kykyaqil xjal o qo onine kyiʼj tuʼn tel kynikʼ tiʼj axix tok. Ax ikx, tbʼanel tuʼnju o xiʼye junx visitaril kye qkʼwaʼle jatumel in che ajbʼentoq. Ok qqʼoʼn qwitze tiʼj qa in tzaj kyqʼoʼn erman chjonte, aʼyeju e onin qkʼwaʼle kyiʼj tuʼn tel kynikʼ tiʼj axix tok.

Toj abʼqʼi 1991 tzaj tqʼoʼn kawbʼil ambʼil tuʼn tbʼant kyaqʼun testigos de Jehová. A jlu onin tuʼn tchʼiy pakbʼabʼil. Axpe ikx tzaj kylaqʼoʼn erman toj kʼloj okslal jun kar tuʼn kyxiʼ pakbʼal aj tjapun junjun bʼajsbʼil seman kyoj tnam ex nimaq tnam ateʼ nqaku jatumel in qo anqʼine.

Nim in chin tzalaje tuʼnju in che ajbʼen Yaroslav tukʼil t-xuʼjil Alyona ex Pavel tukʼil t-xuʼjil Raya toj Betel. Ax ikx, in najbʼen Vitaly te ansyan in bʼet kyojele Ja te Chmabʼil junx tukʼil t-xuʼjil Svetlana. Atz in nanqʼin Irina toj tnam Alemania kyukʼil toj tja. Aju tchmil Vladimir tbʼi ex qeju oxe tal, ansyan qe. Atzunte Olga in nanqʼin Estonia ex kukx in tzaj llamarin wiʼje. Bʼisbʼajil, tuʼnju aju nxuʼjile Maria kyim toj 2014. In chin yone tiʼj tuʼn tok nkeʼyine juntl maj aj tjaw anqʼin. Jaʼlo in chin anqʼine toj Bielgorod, ex nim in che onin erman wiʼje.

Toj kykyaqil abʼqʼi lu o tzʼel nnikʼe tiʼj qa kwest tuʼn kukx qajbʼen te Dios, noqtzun tuʼnj, aju tzalajbʼil in tzaj tqʼoʼn Jehová, mintiʼ juntl tiʼ mas tbʼanel twitz jlu. Tuʼnju o tzikʼx nim nya bʼaʼn quʼne, o tzaj qkʼamoʼne nim kʼiwlabʼil aju in qo yontoqe tiʼj. Tej naʼmxtoq tkubʼ tpan tibʼ Unión Soviética toj 1991, attoq junlo 40,000 pakbʼal. Atzun toj ambʼil jaʼlo at mas te 400,000 pakbʼal kyoj tnam, aʼyeju ateʼtoq junx tukʼil Unión Soviética. Qʼiʼn 83 abʼqʼi wuʼne ex kukx in chin ajbʼene te ansyan. Kukx tzaj tqʼoʼn Jehová wipumale tuʼn tikʼx wuʼne. Ax tok, o tzaj tqʼoʼn Jehová nim kʼiwlabʼil weye (Sal. 13:5, 6).